Nedim Mušović: Komedijska dramaturgija Hamida Šahinovića Ekrema
Sve učestalijim dolaskom putujućih družina iz susjednih zemalja i okolnjih provincija u Bosnu pred kraj turske vladavine s namjerom prikazivanja i predstavljanja svojih pred- stava – o čemu postoje određeni dokumentovani podaci o gostovanju družina Paje Stepića, Fotije Ilićića, Isaije Jokića, Lazara Popovića i drugih – započinje, u stvari, prava, moderna i konkretna istorija pozorišne umjetnosti u bosanskom civilizacijskom kulturnom krugu. Poznato je da su mnoge od tih družina nailazile na otpor i protivljenje turskih zvaničnika, tako da su se neke od njih odlučivale i na ilegalan rad, u stalnom strahu od hapšenja, globe i protjerivanja. Ipak, uprkos stanovitim problemima, otporima i nerazumijevanju, teatar i pozorišna umjetnost u Bosni počinje sve značajnije da se nameće, što pokazuje da scenska umjetnost postepeno ruši zapreke, osvaja publiku i postaje njena uobičajena kulturna i druš- tvena potreba, a značajan doprinos tome uslovit će i geopolitičke prilike koje će nametnuti i naredni istorijski period i kulturološka shvatanja unutar te epohe, odnosno okupacija Bosne i Hercegovine od strane moćne austrougarske Monarhije.
Dakle, konstruktivna istorija dramskog žanra u Bosni i Hercegovini, tj. njezinog mo- dernističkog umjetničkog koncepta, počinje tek u doba austrougarske vladavine, posebno u posljednjoj deceniji 19. vijeka, kada se događa kulturni preporod kod svih bosanskoher- cegovačkih naroda, koji se manifestuje kroz osnivanje mnogobrojnih kulturno-umjetnič- kih društva, pokretanje časopisa raznih profila, prosvjetnih institucija, otvaranje čitaonica i amaterskih scena na kojima se izvode i prve predstave putujućih teatara (iz Srbije, Hr- vatske, Austrije i Mađarske) što postaje svojevrstan podstrek za stvaranje prvih pozornica i inicijalnih domaćih dramskih tekstova. Tako, pored dramskog predloška Ivana Lepušića Majčin amanet1 kojim zvanično i započinje moderno dramsko stvaralaštvo u pisanoj formi u Bosni, pod uticajem tadašnjih dramaturga, posebno onih sa područja južnoslovenskog go- vornog područja, ali i evropskih i svjetskih klasika koji polako prodiru na umjetničku scenu Bosne i Hercegovine, nastaju brojni komadi u duhu pedagoškog i prosvjetiteljskog aspekta kao što su igrokazi, jednostavne vesele igre, šaljivi komadi, melodrame stvarane u duhu na- rodnih običaja i tradicije, kao i patetični dramski spjevovi, najčešće rađeni ili prema nekom značajnom historijskom događaju ili prema karakterističnim motivima narodne pjesme ili predaje kao dramske inspiracije. Taj početni preporodni val u bosanskohercegovačkom dramskom korpusu obilježen je duhom tradicionalne neoromantike, s dramaturgijom koja se zasniva na narativnim konstruktivnim principima, bez izraženih estetskih ciljeva, s pa- tetičnim i uzvišenim dramskim izrazom i akcentovano literariziranim dramskim junacima koji izgovaraju glomazne pompezne i ornamentirane replike bez tenzije i ritma, pa je vrlo malo i autora i djela koja se mogu izdvojiti kao trajna vrijednost u vremenu2, bez obzira što je književna produkcija tog vremena tokom četiri decenije austrougarske vladavine proi- zvela jednu prilično brojnu grupaciju dramskih pisaca, njih oko četrdesetak, s oko stotinjak sačuvanih dramskih tekstova različitih profila i žanrovskih opredeljenja. Ovi prvi dramski stvaraoci3 su uglavnom bili samouci, bez nekog velikog pozorišnog, literarnog i opšteg
1 Vesela igra Majčin amanet izašla je iz pera teologa i svećenika Ivana Lepušića tek 1885. godine, nastala ponajviše pod izravnim uticajima melodramskih pučkih igara i sveprisutne folklorne drame, toliko popularne i prisutne u to doba u slavenskim zemljama složene i multikulturalne Habzburške Monarhije. (Op. aut.).
2 Muzaferija, Gordana: Bosanskohercegovačka drama ili dijalog s vremenom. Kazalište, Zagreb, 2001, br. 7–8.
3 Navedimo samo neke: Mihajlo Milanović, Ante Jukić, Marko Milinović, Osman Đikić, Hamdija Mulić, Jovan
obrazovanja, bez poznavanja osnova dramaturgije, nauke o književnosti i literarnih teorija. Ipak, uprkos skromnom kvalitetu dramskih komada, iz tog razdoblja treba istaći privlačne i dinamične komedije Hamida Šahinovića Ekrema, lirske drame Alekse Šantića, te impozan- tni opus od dvadesetak drama Svetozara Ćorovića raznolikih vrijednosnih svojstava, ali s neprolaznim značajem u ukupnom istorijsko-periodnom procesu. U tom smislu interesan- tan je kuriozitet da se u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave, iako nikada nije bilo osnovano stalno profesionalno pozorište, svejednako pojavilo nekoliko izuzetno darovitih autora, koji bi, da su imali optimalnije uslove za rad i da su živjeli u povoljnijim društvenim prilikama, možda ostvarili značajniji dramski integritet od postojećeg, jer tamo gdje nema stalnog pozorišta, ne može biti ni uspješnih, kvalitetnih dramaturga, a stvarati samo za amatere, pjevačka društva i diletantske skupine raštrkane po zemlji, za publiku koja nema prave pozorišne svijesti, na improvizovanim i neadekvatnim pozornicama, zna- čilo je lišiti svoje stvaralačke mogućnosti većih, ambicioznijih, kompleksnijih i značajnijih poduhvata i svjesno se prilagoditi skromnim kreativnim mogućnostima tadašnjeg nepreten- cioznog bosanskog scenskog amaterizma.
Pozorište tog vremena djeluje kao izvorni hram nacionalnog rodoljublja, didaktičko- moralna ustanova u kojoj se profiliraju plamenske vrijednosti mitova iz prošlosti, a patri- otska riječ izgovorena sa scene, bez obzira na retoričnost i preforsiranost izraza i emocija, postaje nasušna, gotovo suštinska potreba primitivne, neuke i zaostale sredine, sve ono što je živjelo kao posljedica četiri vijeka duge tursko-feudalne uprave u ovim krajevima. Ovaj period vezan je isključivo za rad i djelovanje srpskih putujućih trupa (Protić, Peleš, Barbarić, Ćirić, Stojković, Iličić i dr.), uz skromne pokušaje amatera iz domaćih kulturno- umjetničkih društva (,,Gusle” i ,,Hrvoje” u Mostaru, ,,Sloga”, ,,Gajret”, ,,Dragoš”, ,,Na- predak” u Sarajevu, diletantske družine u okviru raznih čitaonica i pjevačkih društava) i snažnu ekspanziju njemačkog teatra (Spira, Sule, Holdig, Beda i dr.). Teatar tog doba odiše raskošnom istorijskom dekoracijom, njegova je uloga misionarska, patriotsko-didaktična, ono zamjenjuje polupismenoj publici knjigu i novine i ima ulogu prosvjetnog zavoda4. U takvoj jednoj, za pozorište, nezdravoj atmosferi dramaturzi i individualni dramski pisci su imali su mogućnost objavljivati svoja dramska djela kroz razne etablirane časopise, u formi zasebnih publikacija ili se u najboljem slučaju nadati da će neko kulturno društvo postaviti njihove tekstove na improvizovani podijum, s amaterima u izvedbi, bez bilo kakve umjet- ničke tendencije, te konkretnih i eksplicitnih dramaturških kanona i normativa.
Hamid Šahinović Ekrem u dramaturgiji se javio komedijom Đavo pod čergom objavlje- nom u “Beharu” 1902. godine, postavši vrlo brzo jedan od najzanimljivijih i najistaknutijih dramaturga prve decenije dvadesetog vijeka mnogostrukog tematskog i žanrovskog intere- sovanja, obrađujući teme u formi komedije, istorijske drame, melodrame, dramskog spjeva, vodvilja, narodne šale, vesele igre i dr., koji je posebno na planu komedije napravio zna- čajan žanrovski i strukturalni pomak, naročito u formalnom sjedinjenju komedije situacije s komedijom naravi. U jednom pogledu, kroz svoj izvorni poetski pristup, on relativizira arhetipske komedijske forme i scenske paradigme iz situacijske komedije, zatim komedije zabune i zamjene sa motivima improvizatorske drame, varirajući ih u varijabilnom obliku sa mnoštvom promjena i dopuna, sinteza i parafraza, kao što je korištenje različitih fizičkih dosjetki, sakrivanje u košare i ormare, imitacija muškarca u žene i obratno, koji su u biti lakrdijskog i parodijskog karaktera, nerijetko hiperbolirani, sa izraženom namjerom da se tautološkim nabrajanjem i motivsko-tematskim gomilanjem postigne što izrazitiji humorni učinak. U drugom pogledu, on svoju poetiku komičnog postiže konfrontiranjem naravi vre- mena i društvenih odnosa, suprotstavljajući zaostalost i anahronizam novom društvenom poretku koji je austrougarska vlast nametnula. Šahinović uspješnom dramskom kombina-
Protić, Salih Kazazović, Nazif Resulović, Anđelko Tomerlin, Jovan Protić, Safvet Bašagić, Husejin Đogo, Atanasije Šola, Niko Fufić, Josip Milaković, Edhem Mulabdić, Adalbert Kuzmanović i drugi. (Op. aut.).
4 Lešić, Josip: Istorija pozorišta Bosne i Hercegovine. Svjetlost, Sarajevo, 1985, str. 71-72.
torikom dovodi u odnos primitivizam i nazadnost patrijahalnog mentaliteta (običaji, norme, tradicija i ponašanje) s diferentnim i, lokalnom svijetu, stranim terminima novopostavljene birokratizirane državne uprave i administracije, kao i njenih osnovnih predstavnika (fi- nansijeri, bankari, panduri, gospoda, gospođe, komandiri, načelnici, soldati i dr.). U isto vrijeme, ova dva antipodski sasvim suprotstavljena svijeta na planu ekspresije u kojem se isprepleću šarolika narodna frazeologija i govor stranaca (sudar turskih, slavenskih i germanskih jezičkih jedinica) sa svojim novoustoličenim varvarizmima i neologizmima dolazećeg svijeta, kao i pežorativnim stilom tuđinskih fraza i izraza, predstavljaju stalni i nepresušni izvor ne samo komedijskog u izgovoru i dijalektici, već pružaju obilne moguć- nosti kreiranja mnogobrojnih komičnih nesporazuma i situacija, zapleta i komplikacija, promjena i preokreta odnosne strukture i dramske hijerarhije.
U svom inicijalnom dramskom i književnom javljanju tri kratke Šahinovićeve komedije Đavo pod čergom (1902), Orden (1903) i Punica (1904) mogle bi se sasvim objektivno nazvati i ,,muhtarska trilogija” s obzirom na to da se u svakoj od njih javlja osebujna per- sona muhtara, kotarskog starješine koji bi po svojoj funkciji i zvanju trebalo da personi- ficira odgovornost, mudrost, pravednost i poštenje vlasti koja mu je uručena, a zapravo je u pitanju lik tašt i ohol, bahat i nerazborit, nesposoban i ograničen, sa akcentovanim i zatucanim navikama, servilan i pokoran prema vlasti koja je iznad njega. Pored toga, on je izrazito zbunjen i uplašen mjerama i normama nove administacije koje nikako ne shvata i ne razumije usljed svoje nekompetentnosti, nepismenosti, kao i nedostatka naobrazbe koju smeteno i ne uvijek uspješno prikriva pred svojim seljanima, što za posljedicu ima da upada u razne komične situacije i relacijske nesporazume.
U komediji Đavo pod čergom komični zaplet nastaje kada u selo prispije najava o dola- sku novog ,,učitelja” koji po muhtarovom nepametnom rezonu i anahronom shvatanju pri- sutnih seljaka poprima najraznovrsnija bezumna značenja i tumačenja, jer za njih, s obzirom na iskustvo koje imaju, sve što dolazi od nove vlasti ruši uspostavljeni viševijekovni red i ne znači ništa dobro. Vještim dijaloškim efektima i pragmatičnim situacionim elementima autor oslikava odnose, nijansirajući strahove, strepnje, nevjerice, koje su dovedene do kraj- njeg komičnog alogizma5. Tu se ogleda tipični komedijski momenat koji je sadržan u dilemi šta je to učitelj i kakva su njegova osnovna svojstva, pri čemu na vidjelo izlazi sva tužna perspektiva neznanja, zaostalosti i lakomislenosti seljaka čija žalosna nagađanja o statusu novopridošlice počinju od promišljanja da li je učitelj uopšte ljudsko biće, do iskonskog straha da se tu krije nešto kobno i neprikladno za njih i njihovu djecu koje će sasvim sigur- no narušiti ustaljene konvencije. U ovaj poljuljani svijet straha i zabuna Šahinović zapletno uvodi jedan vodviljski motiv koji zahvaljujući predstavljenom djelokrugu konvulzivnog iščekivanja dobija jedan novi humoristički element. Naime, djed Ačko, kojeg su seljani poslali da dočeka famoznog učitelja, u čekanju je zaspao, pa ga čobani u svom nestašluku nagarave ugljem i prekriju čergom. Kada nakon nekog vremena na njega, ovako nagarenog i pokriven ponjavom, naiđu žene odmah pomisle da je on zapravo đavo pod čergom, nakon čega se nesporazum situacije prenosi na prispjelog učitelja preplanulog od sunca i vjetra; da bi se u sve to umiješao i putnik Švabo za kojeg Ačko misli da je on nesretni učitelj, unoseći novu zabunu. U tim strukturalnim krivuljama i spiralama, balansima i simetrijama, komični odnosi i karakterne situacije se permanentno lakrdijski prepliću i funkcionalno pretapaju, gradirajući nesporazumima humorni ritam. Na kraju, u raspletu komada, učitelj je, okružen nepovjerljivim seljanima, prisiljen da dugo i u detalje objašnjava ko je, šta mu je činiti i koja su mu zaduženja u selu, jer seljaci, ostajući u sferi vlastitog preživljenog (uglavnom negativnog) iskustva vezanog za postupke i ponašanja vlasti imaju neka svoja shvatanja i ubjeđenja koje je, u atmosferi straha i nepovjerenja, teško pokolebati. U ovoj drami dolazi do izražaja često obrađivan motiv zadrte i preživjele sredine sa svojim prastarim poimanji- ma i tradicionalnim načelima, mentalitetima i mentalnim sklopovima, koji teško mogu biti
5 Lešić, Josip: Dramska književnost I. Svjetlost, Sarajevo, 1991, str. 161.
spojivi i kompatibilni sa novim pravilima i mjerilima koje je austrougarska vlast pokušala
nametnuti provinciji na istoku.
U komediji Orden, koja je uslijedila godinu dana nakon kratkog komada Đavo pod čer- gom, komična radnja se razvija nesporazumom koji izaziva “orden” koji je nova uprava dodijelila seoskom muhtaru, jer niko u selu ne zna osnovno značenje tog pojma i šta pred- stavlja to uručenje. I tako, u nagađanju i pretpostavkama, mijenjajući mu stalno i ime i oblik i svrhu, seljani konačno zaključe da je riječ o nekom izuzetnom značajnom i važnom čovjeku iz vlasti kome bi trebalo poslati konja u susret kako bi ga dočekali uz sve počasti u skladu s njegovim renomeom. Pored toga, ovaj će se osnovni nesporazum sa “ordenom”, kao i u slučaju s “učiteljem”, i ovdje vodviljski razigrati jer će neuki seljaci od običnog dimnjačara (koji je kao zanat seljanima dotad bio nepoznat) pomisliti da je on taj orden. Autor ovdje, sa željom da donekle olakša osnovni ton fabule, unosi i ljubavne motive, jed- nako vodviljski intonirane, jer se oko djevojke Fate nadmeću dva lokalna udvarača (Ibriš i Salkan) što izaziva dodatnu pometnju koju su u čitavoj situaciji izazvali orden i nesretni dimnjačar. U finalu razjašnjenja komedije sve nastale zabune i nesporazume objašnjava prispjeli vojni ,,vahmajster”, koji, kao jedna svojevrsna komedijska deus ex machina, oku- pljenim seljacima tumači svrhu i namjenu dimnjačara, a zatim i šta je to orden (kao osnov- ni strukturalni i tematski simbol drame), da bi konačno dodijeljeno odlikovanje svečano predao muhtaru, uz opšte veselje koje nastane usljed toga. I ljubavni trougao se završava sretno, jer djevojka, po svojoj želji i uz muhtarov pristanak, dobija za muža svog odabra- nika, pa se tako završno poglavlje drame okončava u skladu s primarnim komedijsko-vod- viljskim pogovorom.
U komediji Punica strukturalni zaplet se kreće na tri sastavna plana. U prvoj liniji za- pletni nesporazum se vrti oko jednog pisma, odnosno, bivšeg soldata Mešana, za kojeg svi pogrešno misle da zna čitati i pisati, a on, želeći da prikrije svoj nedostatak, pročita pismo napamet, izmišljajući kako u selo dolazi ,,komandir”, što će, naravno, kao i u slučaju učitelja i ordena izazvati zbrku i pometnju među seljanima, posebno u trenutku kad od, u selo zalutalog, ,,oštrača noževa” (još jedno čudno i sumnjivo, dotad nepoznato zanimanje) pomisle da je riječ o tom komandiru. Drugi plan zapleta vezan je za sukob jednog seljaka i muhtara oko nekog slučaja sa šumom, uz podozrenje seoskog starješine, pojačan nedo- umicom oko nenajavljenog dolaska komandira, da bi zbog pritužbi i žalbi mogao izgubiti vlast i položaj. Treći plan zapleta ponovo je posvećen ljubavnom motivu, i to ovaj put u četverouglu s djevojkom Hasnijom i tri udvarača Džaferom, Hamšom i Alijom. Na ovoj liniji situacije radnja se kreće tako da su dva stara momka u suparništvu s mlađim Alijom, muhtarevim sinom. Tu dolazi do uplitanja seoskog provodadžije i njegove punice, uz ne- minovne zamjene ličnosti, verbalne dosjetke i nesporazume u sporazumijevanju, što nas, na kraju, dovodi do pobjede pameti i mladosti, sve uz obaveznu pjesmu i igru. Ovdje autor u svu ovu konfuziju i nered uvodi još i kratku humornu epizodu s nesretnim i progonjenim seljakom kojeg salijetaju poreznici zbog duhana, a on se, u želji da im umakne, u strahu i nevjerici, preoblači u ženske haljine, skriva i oponaša ženu, dajući time fabuli i elemente farse. Treba napomenuti da u drugom planu autor nije išao za eksplicitnim tumačenjem uzroka muhtarovog strahovanja, već se tek zadržao na samom izražavanju stanja muhta- reve zebnje i straha usljed nesporazuma oko šume i žalbi koje su uslijedile protiv njega, u kojoj se prelamaju sve karakterne crte njegove prirode: oholost, bahatost, taština, sujeta, osornost, kao i isticanje njegove važnosti u selu, a uz njih isto tako intenzivno i izraženo – ograničenost, zatucanost, zaostalost, primitivizam, poniznost pred pretpostavljenim, po čemu se on nimalo ne izdavaja od svojih seljana uprkos njegovom ubjeđenju da je, zbog nekog razloga, iznad njih. I tako, u deskripciji karakterizacije muhtarevog lika, u toj pri- vidnoj ravnoteži, a stvarnom dualizmu između onoga što jeste i onoga što bi želio da bude, sadržano je potencijalno vrelo komedije.
Uprkos izvjesnim prenaglašenim strukturalnim postupcima, posebno na planu zapleta i
ekspozicije, uvođenjem mnogobrojnih digresivnih elemenata i analitičkih inserata koji se
nisu uvijek ulijevali u osnovni komedijski fabulativni niz već se nerijetko realizuju hete- rogeno, ponekad u pretapanju ili pretrpavanju, ili se bez razloga prekidaju ,,u pola teksta”, Šahinović je u ove tri nevelike komedije pokazao da je komediograf od istinskog scenskog nerva i smisla za humor6. On koristi mnoge arhetipske motive komičnog oblikovanja situ- acija, odnosa i karaktera, poznate još od klasičnih vremena i nastanka komedije kao žanra, kako one situacijske (zabune ličnosti, zamjena likova, zabuna u pismima i pogrešno čitanje teksta; zatim razne fizičke dogodovštine: presvlačenja, skrivanja, inverzija polova), tako i one iz područja retorike i ekspresivnog humora (preinaka riječi i izraza, pogreške u izgo- voru, verbalni dijalekti, stilske finese, lingvističko i semantičko nijansiranje, kalamburi i razne igre riječi) dajući svemu jednu govornu zbrku koja se izrodila iz novih društvenih okolnosti u dalekim provincijama u kojima se miješaju jezici, običaji, govori i izrazi, da- kle i leksički i jezikoslovno i gramatički, stvarajući tim jezičkim šarenilom nepresušno ishodište humora i komedije. Sveden scenografski na šaroliki i pitoreskni prostor seoske sredine, autor uspješno gradi fabularno-sižejnu komičnu radnju, modernu društvenu sati- ru, koristeći tehniku komičnog ritma obiljem karakternih obrta, preokreta, preobrazbi u ponašanju i bogatstvom dijaloških mogućnosti i modalitetnim sredstvima usmenog hu- mora, upotrebljavajući izobličavanje, izrugivanje i svjesnu karikaturu, kako samih likova tako i pojava u cjelini, služeći se istovremeno raznovrsnim oblicima retoričke komedije: anegdotom, kalamburom, modifikacijom riječi i pojmova, dvosmislenošću, ponavljanjem, odugovlačenjem, potenciranjem nesporazuma, porugom, ironijom, sarkazmom, jezičkom metamorfozom, leksičkom dihotomijom, cinizmom, zbunjivanjem, individualnim izražaj- nim karakteristikama i dr. Ovo višestruko bogatstvo situacijskog humora i pokretne kome- dije raznolike rodovske intonacije daje ovim komadima žanrovski raspon od pučke farse, preko lakrdije i narodnog igrokaza, do angažovane funkcionalne satire i društvene osude, iskreno tendenciozne i stilski uobličene. U svojim početnim komediografskim pokušajima Šahinović je pokazao istančan talent za postavljanje i razvoj posebnog humornog ritma potrebnog u svrhu nijansiranja kompozicijske strukture dramskog teksta. Uspostavljanjem razigranih i aktivnih situacija punih dinamike i pokreta omogućio je da se dotadašnji model statične i jednolične scenske igre razvije u pravcu nadolazeće istinske dramske komedije s višestrukim činovima, pojavama, prizorima, slikama i scenama, s mnoštvom likova, kao i s kompleksnom i dinamičnom fabulom, sve s namjerom razvijanja komične radnje u obliku i formi velike komedije kao integralnog i kompaktnog dramskog teksta.
Nakon ove tri kratke komedije Šahinović napušta seoski ambijent i motive. Građu za buduće komade uglavnom traži u varoškoj sredini, među provincijskim činovnicima i ad- ministrativnim službenicima, postavljajući na scenu predstavnike vlasti (gradonačelnik, bilježnik, soldat, nadzornik, pandur) i njihove antagoniste, likove iz naroda (brico, sluga, podvornik, salepčija) koji zajedno čine jedan šaroliki komedijski mozaik provincijsko-ka- sablijskog mentaliteta. Na strukturalnom i hijerarhijskom planu on se okreće ambiciozni- jem, složenijem i slojevitijem izražajnom mehanizmu koji će mu omogućiti da još ekspre- snije i efektnije razvije humorni ritam i ustrojnu dinamiku drame. U tom smislu komedija u tri čina Dva načelnika (1907) na najizrazitiji način pokazuje Šahinovićev istančan smisao za kompleksnost dramskih situacija. Ekspozicija komada počinje klasičnim ljubavnim za- pletom u kojem Salihbeg, varoški načelnik, ne pristaje da svoju kćer uda za mladog i boga- tog Fehimbega, inače njegovog političkog protivnika prema kojem i djevojka gaji osjećaje, već ima neke svoje zamisli. Ne znajući kako da dođe do svoje izabranice, Fehimbeg uz pomoć prijatelja Osmana odlučuje da umjesto sile i otmice pribjegne lukavstvu. Tako ulogu načelnika prihvata njihov prijatelj vragolasti novinar Salim koji je upravo pristigao i koga u varoši ne poznaju. Tu dolazi do detaljnog preuzimanja role tako što se preoblači, ,,ušmin- kava”, dotjeruje, daju mu se detaljna uputstva o načelnikovom ponašanju, gestama i načinu govora, kako bi što efikasnije odigrao svoju ulogu.
6 Lešić, Josip: Dramska književnost I. Svjetlost, Sarajevo, 1991, str. 164.
U drugom činu koji se odigrava u opštini istovremeno se odvijaju dvije komedijske radnje. Prva je vezana za nesporazume uzrokovane djelovanjem dva načelnika koji se kom- plikuju kada se pored lažnog pojavi i pravi načelnik prizornim smjenjivanjem ulazaka i izlazaka na scenu jednog i drugog, sve dok se konačno ne sudare licem u lice. Druga pa- ralelna radnja veže se za Salima, ali ne prerušenog u načelnika, već za njegovu izvornu žurnalističku profesiju, s obzirom na to da bi njegov dolazak u varoš mogao uzrokovati iznošenje “prljavog rublja” u javnost vezan za nerad, nesposobnost, mahinacije i malverza- cije čelnih ljudi koje su uzrokovali potpunu stagnaciju varoši. Pod izravnim uticajem Go- goljevog Revizora7 Šahinović pokazuje lice i naličje korumpirane i nekompetentne vlasti, visokobirokratizovane administracije, koja, uplašena za svoja mjesta i položaje, privilegije i povlastice, na sve moguće načine pokušava da spriječi otkrivanje istine. Ovu pokretačku motivaciju sa nesporazumima i klasičnom zamjenom mjesta autor je vješto isprepleo sa aktivnim učešćem svih aktera na sceni, čime je cijeli ovaj čin intenzivirao dinamičan pokret i fabulativni ritam. U raspletnom segmentu ove ciljno usmjerene radnje pravi načelnik Sa- lihbeg je prisiljen prihvatiti sve ono što je lažni u njegovo ime obećao, pa tako svoju kćerku daje mladom Fehimbegu. Tu je, svojstveno za Šahinovića, i kratka humorna epizoda (ka- kvu smo vidjeli i u komediji Punica) s neukim opštinskim pandurom Mehmedčaušom koji dobiva za ženu opštinsku sluškinju Ajnušu koju mu je također obećao lažni načelnik, što je donekle proširilo i obogatilo osnovnu komedijsku liniju komada, s određenim efektom u razrješenju. U završnom pogovoru Salim obećava da će prešutjeti istinu o pravom stanju stvari u opštini pa će se tako sve okončati bez posljedica, sa svatovima, veseljem, pjesmom i kolom, dakle, tipično vodviljsko finale.
Svoj izraženi talent za humorističko komplikovanje situacijskog elementa Šahinović je, poštujući sve dramske zakone i komediografsku logiku, najbolje demonstrirao upravo u komediji Dva načelnika. On je na planu situacijskog humora ostvario možda i najcjelovi- tiji i najkonkretniji domet u dramskoj književnosti Bosne i Hercegovine, kreirajući jedan furiozni, pomamni fabulativni ritam u kojem se motivi i situacije neprestano izmjenjuju, nadopunjuju, prepliću i razigravaju, često na rubu ekspresivne katastrofe koja zamalo da sruši osnovni strukturalni mehanizam koji radnju drži na okupu, ali u zadnji čas, vještim obratima i smjelim intervencijama on komedijskom ritmu i humornom smislu daje nove dodatne stimulanse, donoseći nova uzbuđenja i preokrete, intenzivirajući vodviljski pokret i dinamiku do krajnjeg komedijskog učinka.
I komedijski dramolet Pred gradske izbore8 (1911) s radnjom koja se odigrava u pred- soblju načelnikove sobe ima za temu niske strasti i lični egoizam dvije političke frakcije, jedne na vlasti koju predvodi načelnik Alibeg, i druga, opoziciona koju predvodi Osmanbeg uoči predstojećih gradskih izbora. Ipak, predizborne smicalice i politička kombinatorika su ovaj put u drugom planu, s obzirom na to da se primarna scenska motivacija zasniva na zabunama i nesporazumima između predstavnika dvije političke grupacije. Da bi još jače istakao vodviljski pokretački motiv Šahinović uvodi zabunu u ličnosti, pri čemu se gimnazijalac Nurija preoblači u haljine opštinske sluškinje Delvet hanume kako bi mogao, u korist opozicione grupe, pratiti rad načelnikovog tima. No, zabuna se komplikuje kada se njemu počinju udvarati podvornik Omer i građanin Murataga, misleći da je u pitanju Delvet hanuma. Tu, kao i u komediji Punica, se uvodi motiv zabune sa pismima koje je načelnik uputio svojim političkim istomišljenicima koje je salepčija Redžep, po nalogu podvornika Osmana, greškom predao u ruke svojih stranačkih protivnika (tzv. razgovor gluhih), da bi opštinski Bilježnik, saznavši za nesporazum, napisao nova u kojima negira sadržaj prvobit- nih, ali i ona završe u pogrešnim rukama – načelnikovih pobornika. Podvornik Osman, pre-
7 Ne računajući izvođenja putujućih družina i njihov nesređeni i uglavnom nepoznati repertoar, glasoviti Gogoljev Revizor je s velikim uspjehom prikazan u Sarajevu 1897. godine u izvedbi članova Hrvatskog narodnog kazališta iz Zagreba. (Op. aut.).
8 Teatrolog Josip Lešić pronašao je podatak da se autor kasnije još jednom vratio ovoj komediji dajući opširniju
i upotpunjeniju verziju, ovaj put pod naslovom Frdekrtari, šala u jednom činu, Sarajevo 1934. (Op. aut.).
plašen načelnikovim bijesom i prijetnjama, sakriva salepčiju Redžepa u ormar što dodatno pojačava vodviljski momenat u djelokrugu fizičke scenske dosjetke. I opet, u komedijski karakter drame se uvodi motiv ljubavi i to između predstavnika različitih političkih grupa- cija koji će na kraju dovesti do opšteg izmirenja i dvostruke svadbe, one istaknute (Alibe- gov sin Ahmed i Osmanbegova kćerka) i one koja je na nižem stepenu (Murataga i opštin- ska izmećarica Delvet hanuma), s tim što se oba ženska lika u stilu masculinum-drame ne pojavljuju na sceni mada su i motivski i tematski sasvim prisutni u osnovnoj fabuli komada. Drama se, po običaju, završava tipično vodviljski, dakle pjesmom, svirkom i kolom. Slično Nušiću, i Šahinovićev posljednji akord, onaj završni komički akcenat pred spuštanje zavje- se, nema gogoljevsku zaleđenost koja sve razobličava, njegov humor nije ni gorak ni surov, u njemu je više svetkovine nego razmišljanja i više praštanja nego kažnjavanja9. Dakle, jedna kratka šaljiva igra koja je (baš kao uspjela komedija Dva načelnika) zasnovana na realističnom slikanju svog vremena, bez neke velike pretenzije i tendencije, koja za temu ima (u ono doba aktuelne) strasti i egoizam dvaju političkih tabora u predizborno vrijeme, bez obzira što politikanska mešetarenja i moralni obziri nijesu u istaknutom planu ovog komada, već predstavljaju samo okvir dramskog dešavanja, s pogreškom i zabunom, kon- fuzijom i pometnjom kao pokretačkim tematskim akcentom. I ovdje je (možda manje nego u nekim svojim drugim dramama) Šahinović iskoristio sve one tehničke, strukturalne i ver- balne mogućnosti koje su mu bile na raspolaganju u svrhu zaokruženja fabularno-sižejnog tematskog kostura dramskog teksta, iscrpivši, donekle, svoj komedijski senzibilitet i svoju autorsku originalnost, pa iako je nastavio sa dramskim djelovanjem10 u formi različitih žan- rovskih odrednica uglavnom se više nije vraćao komediji kao žanru.
Posredstvom raznorodnih uticaja i ulazaka u moderne kulturološke i umjetničke tokove na razmeđu 19. i 20. vijeka novi pisci komedija su u dramskoj književnosti Bosne i Her- cegovine počeli napuštati dotadašnju statičnu, pripovijednu i izrazito dijaloško-verbalnu komedijsku tehniku, tražeći humor i komično u složenijim vodviljskim i lakrdijskim situa- cijama, zabunama i nasporazumima, uvodeći pokret i ritam, dakle, dramaturšku dinamiku kao izuzetno relevantan konstruktivno-tehnički element komedijske dramske kompozici- je. Napuštaju se simplificirani oblici šala i šaljivih igara, i počinju se stvarati komedije raznovrsnijih procesnih praksi i kompleksnijih proceduralnih modaliteta. Smisao koji je Hamid Šahinović Ekrem pokazao za svoju dramaturšku poetiku on je ispoljio i u pisanju svojih komedija, pa je u ovom žanru pokazao da je pisac s najviše talenta za dramsko-ko- medijsko oblikovanje sižejno-fabulativnog materijala, posebno na planu govornog izraza, građenja pojedinačnih karaktera i zapleta dramskih situacija. Za razliku od većine tadašnjih komediografa koji najčešće ni simplificiranim i prostim fabulama nisu uspijevali udahnuti određenu koherentnu dijalošku i scensku egzistenciju, Šahinović je s priličnom vještinom i neskrivenim darom vodio i strukturalno gradio kompleksne komedijske narative sa više si- žejnih tokova i na više sadržajnih nivoa. Njegove komedije su kolektivne, u njima na odre- đenim dijelovima odjednom učestvuju skoro svi likovi, s izdvajanjem pojedinih glumačkih dionica, jer on uspijeva upravo dijaloškim slojem, dakle duhovitim komentarima i verbal- nim figurama stvoriti živu i tipiziranu galeriju karaktera. U tom smislu, ovim bogatstvom dijaloškog humora s odmjerenim karikaturalnim nanosom i vješto kreiranim situacionim odnosima unutar integralne radnje on stvara poletnu i reljefnu panoramu individualiziranih likova koji svojim retoričkim oblicima i dijalektičkim relacijama dovode formu do svog kvalitativnog renomea.
Nažalost, poetika Hamida Šahonovića Ekrema, kako to obično biva, nije na adekvatan
način valorizovana, niti je podrobno istražena, pa stoga i nije lako pronaći mu prikladno
9 Lešić, Josip: Dramska književnost I. Svjetlost, Sarajevo, 1991, str. 170.
10 Pored pomenutih komedija Šahinović je pisao kratke alegorijske dramske slike patriotsko-moralizatorske sadržine Na uranku i Na planini, zatim komade zasnovane na narodnoj predaji Anđelija i Fata sa Krajine, poslije kojih je došlo do interesovanja za istorijske teme i romantično-melodramske junake Hifzibeg i Zmaj od Bosne izraženih u stihovima. (Op. aut.).
i primjereno mjesto u ukupnom periodizacijskom književnom i historiografskom odnosu. Ono što se može prepoznati jeste da je on bio uvjeren da umjetnik nije oslobođen svoje kul- turološke odgovornosti koja se, opet, najbolje očituje i rastvara u njegovom ukupnom djelu; njegova osobita relevantnost može samo porasti na skali osnovnih vrijednosti onda kada se umjetnički kvalitet izražen kroz integralni opus njegove književnosti unese u trenutnu svi- jest svog vremena. Šahinović je, bez svake sumnje, bio jedan od pokretača novonastale lite- rarno-dramske struje u Bosni i Hercegovini koja je položila temelje narednim generacijama pisaca i dramaturga što znači da će se i kod njega potvrditi ona poznata istina da je nadahnut i onaj koji i druge vodi i inspirira, pri čemu je najizrazitija i najplodnija isprepletenost i povratnost uticaja i tokova koji slijede. Steći uvid u njegovu autorsku poetiku u jednom neopterećenom objektivnom polemičkom kontekstu retrospektivnih i aksiologijskih teorija vrijednosti u najširem smislu, i pomoću bibliografskih i drugih kritičkih referenci do kojih se može doći, preći uzlazni put od početka do kraja njegove literarne, posebno pozorišne aktivnosti, znači i razumjeti kakvu je umjetničku preobrazbu prošla bosanskohecegovačka modernistička književnost s kraja devetnaestog i početka dvadesetog vijeka koja je nago- vijestila čitav jedan niz književnika i dramaturga u uporednoj južnoslovenskoj beletristici koji su se oslanjali na uzornu matricu stvaranja nasuprot koje stoji zaokružena umjetnička cjelina koja tu istu osnovu shvata i usvaja, pa i funkcionalno opravdava, uzdižući se svakim svojim posrtajem u nove visine književne i pozorišne potpunosti.
