Vasko Raičević – SUDBINA JEDNE IDEJE
O romanu Čovjek bez lica Milorada Popovića
Tumačeći misao Josifa Skaligera, istoričara iz XVI vijeka, o odnosu između umjetnosti i istorije, Mari Kriger podsjeća koliko je naivna naša koncepcija istorije ako je shvatimo samo kao grube činjenice, samo kao tok događaja. Istorijom se može smatrati, zaključuje on, istorija koju ljudi proživljavaju, jednako kao i istorija koju pišu istoričari. Ako prihvatimo jedno od savremenih određenja da se roman može smatrati istorijskim ukoliko između vremena pisanja i vremena događaja koji se opisuju nije proteklo više od pedeset godina (Ričard Li: Definisanje žanra), onda ovu odrednicu možemo okačiti i romanu Čovjek bez lica Milorada Popovića. Možda je to jedan od tri ključna (svakako ne i jedina) aspekta ovog romana.
Tim istorijskim sadržajem dominiraju događaji nakon Prvog i za vrijeme Drugog svjetskog rata. Centralni dio romana čini taj period od kraja jedne i uspostavljanja nove države ne ovom tlu, pa do sredine XX vijeka i odlaska jedne generacije koja, na izvjestan način, raskida sa nasljeđem svojih očeva. Taj dio uokviren je radnjom za vrijeme AB revolucije, dakle početkom raspada Jugoslavije, kojom priča počinje, i posljednjim poglavljem u kojem se radnja odigrava 2010. godine – kad je već proces raspada te države sasvim dovršen. Vrlo složeni istorijski procesi ovdje nijesu dati dokumentarističkim manirom, niti se o tim komplikovanim pitanjima esejizira, već su prikazani iz perspektive likova koji u njima učestvuju. To je naročito važno za odnose između suverenističke i komunističke struje u vrijeme fašističke okupacije Crne Gore, a u okviru izuzetno zamršenih relacija i interesa mnogobrojnih političkih činilaca toga doba.
Stalno smjenjivanje subjektivnog doživljaja likova i objektivnog komentara pripovjedača – pri čemu ni jedno ni drugo ne usporavaju radnju, već su dati kao uzgred, takoreći u hodu, uz opis neke konkretne aktivnosti – princip je koji vodi priču. Radnja se razvija vrlo dinamično, bez mnogo statičkih motiva, bez velikih opisa, bez digresija. To ipak ne znači da se događaji u romanu smjenjuju prebrzo, jer autor u okvire centralnog događaja stavlja i niz manjih radnji i odnosa, kojima postiže utisak ravnomjernog protoka vremena – na primjer, Šćepanovo mučenje sa cetinjskim otomanom u njegovom podgoričkom stanu, ili niz detalja oko tripkovog dolaska na Cetinje. Što se tiče digresija, kao specifičnost treba izdvojiti poglavlja ,,Potjera“ i ,, Kockar“ koja djeluju kao zasebne cjeline, jer glavni lik romana nije i centralni lik ovih djelova. Ali glavni lik, Tripko Dragišić, prisutan je posredno u oba ova dijela – u ,,Potjeri“ čitamo njegov izvještaj, ono što je trebalo da bude dosije, a ustvari je literarizovana biografija Krsta Zrnovića, i razumijemo razmjere njegove uloge u ovom procesu, dok u ,,Kockaru“, koji predstavlja poglavlje o životu Borka Dakovića, upoznajemo čovjeka koji na kraju romana donosi posljednja svjedočanstva o Tripku i koji kao njegov najbliži saradnik poznaje onaj dio njegovog života što je od drugih morao ostati sakriven. Nijedno od ovih poglavlja ne udaljava se od glavnog narativnog toka dovoljno da bi to narušilo kompoziciju romana. Ona, na izvjestan način, doprinose objektivnom sagledavanju Tripkovog života tako što izmještaju pripovjednu perspektivu u ugao drugih likova, a naizgled, njegova uloga postaje epizodna – kao kad o njemu govore Jovu Kapi ili kada se na kratko susretne sa Dakovićem i bude mu preporučen kao prevodilac. Ovo nijesu jedini djelovi u kojima je pozicija glavnog lika izmještena. U posljednjem poglavlju, naslovljnom ,,Queen of Montenegro“, Ščepan Dragišić saznaje iz priče Borka Dakovića posljednje detalje o života svoga oca, te ovdje imamo, još jednom, zanimljivo poigravanje figurama naratora i naratera, čime se opet dodaju novi uglovi priči o komunističkom agentu Tripku Dragišiću.
Autor fizički izgled likova ocrtava samo ovlaš, ali sa karakterističnim detaljem koji ih lako obilježava i koji uvijek govori ponešto i o njihovom karakteru. Isto se može reći i za opis ambijenta. Ovdje nema velikih psiholoških portreta, niti detaljnog opisa enterijera i eksterijera, često karakterističnih za djela u kojima se pokušava dati rekonstrukcija jedne epohe. Za takav postupak savremeni čitalac više nema strpljenja. Autor nam iscrtava dekor u nekoliko brzih poteza, vješto birajući najkarakterističnije detalje, a likove fomira kroz njihovo djelovanje u konkretnim situacijama. Tako ključne stvari o karakteru likova saznajemo na osnovu njihovog ponašanja u različitim okolnostima. Ovo staro dramaturško pravilo, da likove prikažemo kroz radnju, a ne introspekcijom, nameće hladan bihevioristički ton naratoru, koji inače pripovijeda sa distance i čiji je stil objektivno istoričan.
Dokumentarizam ove proze ne ogleda se samo u opisu istorijskih događaja i ličnosti, već i svakodnevnih, menje poznatih događaja, zabilježenih u ondašnjoj štampi ili zapisima – što podrazumijeva da je pisanju prethodio ozbiljan istraživački rad. Takva je, na primjer, scena na predstavi u Zetskom domu iz predratnog perioda ili niz scena u okupiranom Cetinju koje grade vrlo sadržajnu hronotopsku sliku tog grada. Ovakvi opisi dominiraju u odnosu na važnije istorijske događaje, pa tako, ne primjer, trinaestojulski ustanak do čitaoca, kao i glavnog lika djela, dolazi samo kao odjek nekog važnog zbivanja. Tripkovi dosijei o Krstu Zrnoviću i Borku Dakoviću, kao kvazidokumenti, doprinose pomenutoj objektivnoj poziciji sa koje pratimo sva zbivanja u romanu.
Uprkos tome što iz njegove istorijske dimenzije neizostavno proizlazi i politički sloj ovog romana, on se ne može smatrati političkim romanom u užem smislu. U njemu nema ravnopravne borbe različitih političkih ideja (kao što bi bilo, na primjer, kod Dostojevskog). Dominira komunistička perspektiva glavnog lika, ali ni on nigdje ne ističe svoje mišljene, niti na nekom mjestu ostrašćeno govori o svom pogledu na svijet. Pratimo kako se njegova ideja o svijetu, kreirana pod različitim uticajima još u ranoj mladosti, pretvara u automatizam služenja toj ideji – tako on postaje čovjek bez lica. Ovaj postupak možda je i previše isušio sokove iz lika Tripka Dragišića, pa o njegovom intimnom svijetu ne saznajemo gotovo ništa. Tako i period njegovog života nakon završetka službe pa sve do smrti ostaje skoro nedotaknut. Iz tog razloga, a uprkos dosljednosti u sprovođenju jednog postupka, ostaje utisak o nedovršenosti glavnog lika. Takođe, morali bismo znati konačnu sudbinu Zvana Gorjana, Tripkovog očuha, čovjeka koji ga uvodi u svijet komunističke ilegale, veoma važnog lika za razvoj Tripkovog karaktera, a koji završava u zatvoru jer je njegova ilegalna aktivnost otkrivena – što se moglo riješiti jednom rečenicom u bilo kojem kasnijem dijelu priče.
S obzirom na okolnost da je glavni lik agent tajne službe i da su neke istorijske misterije utkane u ovu priču, on bi mogao biti, a možda najviše iz marketinških razloga, okarakterisan kao špijunski roman. On to sigurno nije u užem žanrovskom određenju, kakvi su, na primjer, špijunski trileri Džona le Karea, sa svim onim strogim naratološkim definicijama žanra. Još manje je tip avanturističkog špijunskog romana, poput Flemingovih recimo, u kome junak upada iz avanture u avanturu, što postaje svrha za sebe. Najbliži je trećem tipu, tzv. političkog šijunskog romana (npr. Grinov Tihi Amerikanac), ali i u tom slučaju samo u izvjesnim tačkama. Profesija književnog lika ne može sama po sebi žanrovski ukalupiti djelo. Zahvaljujući Tripkovom tajnom djelovanju mi smo u poziciji da neke istorijske procese pratimo iz različitih perspektiva. Ta je pozicija u skladu sa pripovjedačkom težnjom za objektivnošću i u tom smislu to je njena najznačajnija naratološka funkcija.
Roman, doista, počinje kao misterija o ocu koju treba otkriti, ali gotovo do sredine on je više saga o jednoj porodici. Tek u drugoj polovini priče, zaključno sa krajem, ta linija će ponovo postati dominantna. To je ujedno i treći nivo čitanja ovog romana (pored istorijskog i špijunskog ključa), a koji predstavlja hroniku jedne porodice kroz tri generacije. Dunjaš, Tripko i Šćepan Dragišić su stubovi te storije, ali jednu od ključnih uloga ima i Patricija Bonomi, Tripkova majka, koja zadobija značajan prostor u romanu. Patricija Bonomi i Euđenija Biroli dva su ženska lika koja, kao težišta, jedna u prvom, druga u drugom dijelu romana, uspostavljaju ravnotežu u toj narativnoj strukturi i omogućavaju nam da dio tog svijeta kojim upravljaju muškarci pogledamo i ženskim očima. A riječi Euđenije Biroli određuju i posljednju rečenicu romana. Posmatrano na osnovu plana jedne porodične hronike, veoma je znakovita Tripkova uloga u likvidaciji Krsta Zrnovića, jer ona na simboličkoj ravni znači i definitivni raskid sa svijetom njegovog oca i idejom koju je ta generacija nosila, kao što Šćepanovo preuzimanje i sahrana Tripkovog tijela predstavlja teret prošlosti i dio tradicije koja mu je strana, a čemu je posvećeno cijelo poglavlje (,,Put u Grebca“). Iz generacije u generaciju, sinovi ne osjećaju dodirne tačke sa svijetom svojih očeva i raskid je konstanta te genetske linije.
Čitati ovaj roman kao istorijski podrazumijevalo bi naglašavati njegovu političku dimenziju, u špijunskom ključu on nudi avanturu jedne opasne igre, a kao porodična hronika zahtijevao bi zaustavljanje na karakterima i njihovim sudbinama. Možda je najtačnije čitati ga kao roman o sudbini jednog sistema, jer prati put od njegovog rađanja do konačne razgradnje. Početak i kraj Jugoslavije, i u tom zahvatu od skoro jednog vijeka, koliko obuhvata priča ovog djela, nesigurni tok, gubljenje i ponovno izviranje ideje o Crnoj Gori. I možda kontinuitet rađanja i propasti tih ideja ostaju kao dominantan utisak, najtrajnije osjećanje, nakon čitanja ove knjige.
