Vladimir Jovanović: The Old Montenegrin type
Crnogorci kao poseban rasni tip na Jugoistoku Evrope. Skrivani nalazi Karltona S. Kuna iz 1939. godine
Crnogorci su u antropološkome smislu izuzetni; među njima dominira od suśednih naroda različita grupa sa srodnicima tek na dalekome śeveru Evrope. To je za nas interesantan rezime Karltona Stivensa Kuna (1904–1981) iz njegove knjige Rase Evrope štampane 1939. godine.[1]
- S. Kun, doajen američke antropologije, doktorirao je 1928. na Harvardu (Harvard University), đe je kasnije predavao, da bi potom preuzeo katedru antropologije na Univerzitetu Pensilvanije (University of Pennsylvania). Tokom karijere je preduzeo terenska istraživanja od Albanije, Etiopije, Jemena, Iraka, Irana, Sirije, Avganistana, do Australije, Čilea… U Američku akademiju nauka je primljen 1952. a bio je 1961-1962. i predśednik Američke asocijacije fizičkih antropologa.[2] Osim Rasâ Evrope, autor je Priče o čovjeku (1955), Porijekla rasâ (1962), Savremene rase čovjeka (1965), itd.[3]
Knjiga Rase Evrope nije nepoznata nakadašnjoj jugoslovenskoj naučnoj zajednici.[4] Međutim, koliko sâm uspio provjeriti, široj javnosti u popularnoj formi na nju do 2011. nije skrenuta pažnja.[5] Tome mogu biti razlozi, ne samo što je K. S. Kun razbio u paramparčad teoriju o Crnogorcima kao ”dinarcima”, već i to što se u ideološkome smislu pozicionirao na američkoj desnici – a sve to nijesu bile preporuke u komunističkoj Jugoslaviji.[6] U svakome slučaju, kod nas su Rase Evrope i neopravdano i izgleda namjerno gurnute pod tepih…
O antropološkome biću, ne samo Crnogoraca, već i svih naroda koji naseljavaju balkansko zaleđe Jadranskoga mora, napisani su relativno brojni radovi. Francuz Žozef Deniker (1852–1918) utemeljio je 1886. u svojem djelu Rase i narodi na zemlji: elementi antropologije i etnologije posebnu – ”Jadransku ili Dinarsku rasu” (”La race Adriatique ou Dinarique”). [7] U nju je ubrojao samo mali dio predaka savremenih Crnogorca, onih uz pojas Boke Kotorske.[8]
Pridjevska odrednica za ”jadransku ili dinarsku rasu” u narednim decenijama je redukovana. U kolotečinu se, ne slučajno, održao samo pojam ”dinarska rasa” (ili ”dinarski tip”). A tek naknadno će ”dinarcima” Crnogorci biti pribrojani u cjelini.
Teze o ”dinarcima”, odnosno jedinstvenome ili dominantnome antropološkom porijeklu većine savremenih Južnih Slovena (”Jugoslovena”), od južnih Alpa do Ohridskoga jezera, samim tim i Crnogoraca, korišćene su i za dalekosežni politički poduhvat – stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, tj. za dodatnu naučnu ili ”naučnu” argumentaciju o rasnoj bliskosti jugoslovenskih naroda kao razlogu za njihove ”zajedničke države” tokom 20. vijeka.
Razvijajući ”antropogeografsku” i ”etnogeografsku školu”, Jovan Cvijić (1865–1927), predśedavajući ”geografske sekcije” delegacije srpske vlade na Versajskoj konferenciji, nije skrivao da je preko ”dinaraca” zapravo radio na ”naučnome dokazivanju” opravdanosti stvaranja Kaljevine SHS.[9]
Teze o ”dinarskoj rasi”, koja uključuje njene navodno izrazite predstavnike Crnogorce – dakako, ”podrazumijeva se”, kao nacionalne Srbe ili Jugoslovene – veoma su zastupljene kod ideologa beogradskoga unitarizma. Deklarisani srpski rasista, Branimir Maleš[10], tvrdio je 1935. da ”kod Jugoslovena preovlađuje rasa Dinaraca, na osnovu biološke nadmoći koja se ispoljava dominantnošću karakteristika prilikom ukrštanja sa drugima”, zatim da su se ”dinarcima” divili putopisci koji su ”posetili Crnu Goru i Hercegovinu”, jer su Crnogorci, tvrdi, ”rasno, moralno i fizički najčistiji deo srpskog naroda”, između ostaloga i zato što su ”najmanje iskvareni” infiltracijom stranoga rasnog elementa: ”To je ta dinarska rasa […] čije se osobine i fizičke i duhovne stavljaju u isti red sa osobinama ’nemačke’ nordijske rase. To je rasa koja je održala srpsko ime i srpsku krv kroz vekove”.[11]
Ponešto ublažena, ali u osnovi ista razmišljanja o rasnoj klasifikaciji Crnogoraca, referenciraju se i sada, a da još niko nije ozbiljno kritički sagledao teze J. Cvijića, de facto utemeljitelja teorije o ”dinarskoj rasi”. Premda je za 38 godina istraživačkih putovanja po Balkanskome poluostrvu obavio brojna terenska istraživanja[12], on nikada nije bio u Crnoj Gori. To ga nije spriječilo da tvrdi da su Crnogorci izraziti ”dinarci”, tj. u njegovoj interpetaciji po porijeklu i nacinalnosti Srbi. To je ustvrdio, iako nije bio ni kvalifikovani antropolog ili etnolog (diplomirao je na Prirodno-matematičkom odśeku Velike škole u Beogradu, a doktorirao u Beču na studijama fizičke geografije i geomorfologije). Za njegova života nijesu ni postojali egzaktni antropološki podaci na osnovu kojih bi se moglo pouzdano čak ni razmotriti porijeko Crnogoraca…
Tek u vrijeme kada je Karlton S. Kun pisao Rase Evrope obavljena su terenska antropološka istraživanja u unutrašnjosti Crne Gore.
- A. Valšik[13], na prostorima Durmitora i desne obale rijeke Tare, radio je opsežna antropometrijska mjerenja. Rezultate je 1937. sabrao i objavio u ”Antropološkoj studiji o Crnogorcima sa Durmitora” (”Antropologické výzkumy Černohorců z Durmitoru”), što je ujedno i njegova doktorska teza.[14]
U istome periodu je i američki naučnik Robert V. Erik (Robert W. Ehrich) obavio antropometrijska istraživanja Crnogoraca. On će podatke o tome ustupiti K. S. Kunu, a naknadno ih objaviti u studiji ”Neki komentari o rasnoj istoriji Crne Gore u svijetlu arheoloških, istorijskih, etnografskih i antropometrijskih podataka”.[15]
U odjeljku Rasâ Evrope, naslovljenome ”Savremeni Sloveni: Srbi, Hrvati i Slovenci”[16], razmatrajući ondašnju političku konstelaciju, K. S. Kun uočava religijske razlike kod ”Jugoslovena” i piše da su ”pod pojmom Srbi uključeni raznovrsni narodi”, pa izdvaja ”prave Srbe” (”Serbs Proper”), zatim Crnogorce, Bosance, te katolike iz Hercegovine i Dalmacije, ali i muslimane.[17] Takvu političku optiku K. S. Kun iz naučnih razloga u nastavku odbacjuje, te jasno identifikuje i imenuje Crnogorce kao etnički i kulturno posebnu naciju.
O antropologiji Crnogoraca on konsultuje i nalaze Eugena Pitarda[18], Artura Haberlanda[19], Uga G. Vrama[20]… no centralna mu je interpretacija fakata do kojih je došao pomenuti R. V. Erik. Naglašava da je koristio, ne samo njegove zbirne rezultate, nego i pojedinačnu antropometrijsku građu prikupljenu tokom istraživanja u Crnoj Gori.
”Podaci na osnovu kojih slijedi antropometrisjki rezime”, piše K. S. Kun, ”u velikoj mjeri zasnivaju se na neobjavljenoj seriji više od 800 Crnogoraca koje je mjerio gospodin R. V. Erik i koristim ih sa njegovim odobrenjem”.[21]
Podśeća da su ”Crnogorci najviši ljudi u Evropi”; žive u brdima, branili su ”hrišćanstvo i slobodu”, poput ”śevernih Albanaca” očuvali su svoju klanovsku organizaciju: ”Oni su lingvistički Srbi, ali ne može biti nikakvih sumnji da su u velikoj mjeri slovenizirani Albanci; kulturni kontinuitet između dva naroda [Albanaca i Crnogoraca – prim.a] je upadljiv, jedine realne razlike su jezičke i religiozne”.[22]
U jednome drugom poglavlju Rasâ Evrope je posebno razvio ovu tezu, upoređujući sličnosti Crnogoraca i jedne od dvije grana Albanaca – Gega.[23] Iako su Crnogorci, piše autor, podijeljeni u ”nekoliko geografskih sekcija”, među njima razlike ”nijesu velike”, pa Crnogorce tretira kao cjelinu.
Prośečna visina crnogorskoga muškarca se kreće 177 cm, ponegđe i 178 cm, no osim što su najviši, K. S. Kun primjećuje da su, sa prośečnih 72 kg, ”vjerovatno i najteži” u Evropi ”budući da su teži i od Iraca”.[24]
Potom detaljnije opisuje bitne antropološke karakteristike Crnogoraca: ”Pretežno su tamno-braon boje kose; u Staroj Crnoj Gori oko 45 odsto odraslih muškaraca pripadaju ovoj klasi, dok su 20 odsto srednje-braon, a 26 odsto auburn, ili braon sa uočljivim crvenkastim primjesama. Plemena u Brdima i na śevernim granicama su donekle tamnija.[…] Brade su svijetlije od kose na glavi; kod staro-Crnogoraca su 43 odsto crvenkasto-braon, osam odsto sadrže čisto crni element, samo 17 odsto su tamno-braon. U Brdima, zlatno-braon brade su veoma česte”.[25]
Slijedi popis antropometrijskih rezultata i upoređivanje sa drugim narodima tadašnje Kraljevine Jugoslavije. Cefalični indeks kod Crnogoraca ”otprilike je isti kao za Hrvate, Bosance i Srbe”, ali ”Crnogorci imaju svjetlije oči od Srba i u potpunosti svijetle kao Slovenci i Hrvati; više od 80 odsto imaju neosvijetljenu ružičasto-bijelu boju kože”.[26]
- S. Kun primjećuje da to ”nije pojava samo ekstremna, ali je posebno neobična za ovaj dio Evrope”, tj. da su ”Srbi, tradicionalno bliski srodnici Crnogoraca, mnogo tamnije kose”[27], itd.
Niz drugih rezultata istraživanja K. S. Kunu je osnova da zaključi kako su ”Crnogorci suviše riđi za običan dinarski tip”, te da ”uzimajući individualno nekoga Crnogorca, nalazimo mnoge koji odgovaraju standardnoj dinarskoj specifikaciji, ali su svi viši od većine ’dinaraca’ drugđe”.[28]
S tim u vezi izdvaja ”karakteristični tip Crnogoraca”, koji u izvorniku naziva The Old Montenegrin type, u prijevodu – Starocrnogorski tip. Navodi da je Starocrnogorski tip visok, potpuno zasvođene glave, zaśečene u zadnjem dijelu; lice je veoma široko, sa istaknutim jagodicama, vilice izrazito krupne, obrve opuštene, nos je veliki i sa debelim vrhom, sa tendencijama ka ružičastoj boji kože i ”svijetloj mješavini boje očiju”, te da je ”većina Crnogoraca mješavina između ovoga tipa i više konvencionalnih ’dinaraca’”.[29]
Naglašava prisutnost kod Crnogoraca procesa brahikefalizacije (stručni termin, naziv od grčkih riječi brahios = široko i kefalos = glava; u doslovnom prijevodu brahikefalizacija je proširenje glave, lobanje).
”Starocrnogorski tip”, piše K. S. Kun, ”koncentrisan u jugozapadnim planinskim marginama Crne Gore, śeverozapadno od Skadarskoga jezera, u najkonzervativniji dio kulture kraljevine, i u etničko središte crnogorske nacije, nije ništa više niti manje nego lokalna nesmanjena brahikefalizacija iz mlađega paleolita čiji opstanak ili pojavu možemo uporediti sa onima u śevernoj Evropi”.[30]
Iako za brahikefalizaciju veli da se eventualno može pripisati ”hranljivim faktorima povezanim sa životom na krečnjačkoj planini”, K. S. Kun je bez dileme:
”Crna Gora nije, dakle, jednostavno ’dinarski’ nukleus”.[31]
Ako nije dinarski, koji je u tome slučaju njen rasni, antropološki nukleus?
Starocrnogorski tip, prema K. S. Kunu, zapravo je identičan Borebi tipu (orig. Borreby type), koji u osnovi karakteriše robusnost tijela i glave, svjetlija koža, isto takva kosa i brada; on veli da Borebi tip kod Crnogoraca nalikuje usamljenoj hridini u ”dinarskom nukleusu”.[32]
Borebi tip se profilisao u mlađem paleloitu. U Evropi, prisutan je u Danskoj, južnim djelovima Švedske, dijelu Belgije (Valonija), no njegova je najveća savremena koncentracija – u śevernoj Njemačkoj.
Upravo na području śeverne Njemačke i djelovima Poljske, u gornjem toku rijeke Labe (Polablju), Radoslav Rotković (1928–2013) identifikovao je pradomovinu Crnogoraca. Iako je u knjizi Odakle su došli preci Crnogoraca (1995) publikovao zapanjujući broj onomastičkih podudarnosti Polablja sa postojećim širom savremene Crne Gore, Karltona S. Kuna, Rase Evrope, ili Borebi tip – nije pominjao.[33]
Međutim, Špiro Kulišić (1908–1989) u poznatoj studiji O etnogenezi Crnogoraca iz 1980. piše da je ”u nauci već konstatovano da većina Crnogoraca predstavlja mješavinu dinarskog i praistorijskog Borreby tipa, krupnog tijela, krupne glave i širokog lica”, pri čemu se poziva na radove naučnika iz 1950-ih, a oni su, u stvari, samo citirali ili razradili djelo K. S. Kuna.[34]
Božina M. Ivanović (1931–2002) u svojim radovima saglasan je sa tezom o brahikefalizaciji kod Crnogoraca. Štaviše, pisao je da se savremeni Crnogorci ”po nekim morfološkim karakteristikama ekstremno razlikuju od susjednih slovenskih i neslovenskih grupacija”. No, K. S. Kuna je ubrojao u one koji su, navodno, antropološka ispitivanja Crnogoraca najčešće obavljali ”bez egzaktnih antropometrijskih i antroposkopskih podataka”.[35]
Petar Vlahović, koji nije doveo u pitanje tezu o Crnogorima kao navodnome ogranku ”dinaraca”, ipak će 2008. zapaziti:
”Proučavanja dinarskog antropološkog tipa su pokazala da je savremeno crnogorsko stanovništvo vremenom dobilo neke antropološke osobine koje odstupaju od klasičnog dinarskog antropološkog oblika po kojima se sada razlikuju od savremenih evropskih populacija. Savremena proučavanja rasta i razvoja dece od 6 do 17 godina su pokazala, da se u Crnoj Gori neke antropološke specifičnosti razvijaju već u toku rasta. Kod savremenog crnogorskog stanovništva uočena je natprosečna brahikefalizacija i bizigomatična širina. Crnogorci po indeksu glave zauzimaju čelno mesto među evropskim populacijama. Ovi parametri kod drugih evropskih zajednica ili stagniraju ili opadaju a u crnogorskim populacijama pokazuju dalji porast. Zbog toga se menja indeks glave, raste širina lica i dobija natprosečne vrednosti u odnosu na druge evropske zajednice, kod kojih ovi parametri opadaju ili stagniraju. Iz ovih razloga crnogorske populacije zauzimaju danas posebno mesto među savremenim populacijama Evrope i sveta”.[36]
Do djelimično sličnih nalaza je još 1939. došao i Karlton S. Kun, s tom razlikom što je, viđeli smo, on u potpunosti odbačio tvrdnje o ”dinarskome” rasnom porijeklu Crnogoraca.
Zaključujući svoja razmatranja o Crnogorcima, on ostavlja otvoreno pitanje porijekla Starocrnogorskoga tipa, odnosno, uzdržan je od odgovora na enigmu njegove očigledne povezanosti sa hiljadama kilometara udaljenim Borebi tipom na śeveru Evrope:
”Znamo malo ili ništa o arheološkoj predistoriji u Crnoj Gori”, zapisao je. ”Dosad nema evidencije za dokazivanje ili opovrgavanje prisutnosti mlađega paleloita evropskoga rasnog soja u ovoj regiji. Kako je taj soj dobila Crna Gora, daleko od ostalih centara preživljavanja [na śeveru Evrope], problem je koji se ne može riješiti bez dodatnih fakata”.[37]
[1] U originalu: The Races of Europe, Carleton Stevens Coon, Assistant Professor of Anthropology Harvard University, New York, The Macmillan Company 1939.
[2] AMERICAN ASSOCIATION OF PHYSICAL ANTHROPOLOGISTS, utemeljena 1930. god. – FIZIČKA ANTROPOLOGIJA (biološka antropologija, biologija čovjeka), uže stručno područje antropologije. Proučava nastanak čovjeka i čovjekovih evolutivnih oblika te njegovih biološki najbližih srodnika, primata, holističkim analitičkim pristupom razmatra biološke varijacije, fenotipe savremenih ljudskih grupa i onih iz prošlosti. Služi se različitim metodama kod analizâ morfoloških, fizioloških i genetičkih svojstava.
[3] Ostala važnija naučna izdanja K. S. Kuna su: Principles of Anthropology (koautor, 1942); Caravan: the Story of the Middle East (1958); Races: A Study of the Problems of Race Formation in Man; The Hunting Peoples; Anthropology A to Z (1963); Seven Caves: Archaeological Exploration in the Middle East; Mountains of Giants; A Racial and Cultural Study of the North Albanian Mountain Ghegs; Yengema Cave Report (his work in Sierra Leone); Racial Adaptations (1982).
[4] Up. Božina M. Ivanović, ”Crna Gora i Crnogorci u antropološkoj literaturi na kraju XX vijeka”, Glasnik Antropološkog društva Jugoslavije, br. 34, Beograd 1998, str. 17-27.
[5] Knjigu K. S. Kuna Rase Evrope, sa podacima o antropološkoj posebnosti Crnogoraca, predočio sâm u kraćoj varijanti domaćoj javnosti prvi put u članku ”Crnogorci i ’Rase Evrope’”, Monitor, Podgorica 12. avgust 2011.
[6] K. S. Kun je, pod krinkom antropološkoga rada u Śevernoj Africi, za vrijeme Drugoga svjetskog rata bio saradnik američkoga Ureda za strateške usluge (Office of Strategic Services) preteče CIA. Bavio se obavještajnim radom i krijumčarenjem oružja za francuski pokret otpora njemačkoj okupaciji Maroka. O tome je objavio memoarsku knjigu. Up. Carleton Stevens Coon, A North Africa Story: Story of an Anthropologist as OSS Agent 1941-1943 (1980). – U ranim 1960-im, tokom uzavrele rasprave o ravnopravnosti rasa u SAD, K. S. Kun se navodno deklarisao kao pobornik segregacije. S tim u vezi njegova knjiga The Origin of Races (1962) još izaziva kontroverze u stručnoj i političkoj javnosti. Up. John P. Jackson Jr., ”’In Ways Unacademical’: The Reception of Carleton S. Coon’s The Origin of Race”, Journal of the History of Biology, br. 2, ljeto 2001, str. 247–285. – O uzbudljivome životnom put K. S. Kuna viđi: Adventures and discoveries: The autobiography of Carleton S. Coon (1981).
[7] Joseph Deniker, Recherches anatomiques et embryologiques sur les singes anthropoïdes, Pariz 1886.
[8] Petar Vlahović, “Dinarski tip i njegovi varijeteti u Crnoj Gori”, Glasnik Antropološkog društva Srbije, br. 43, Novi Sad 2008, str. 7-8. No, čak je i Ž. Deniker, kako primjećuje P. Vlahović, uočio razlike između Crnogoraca Boke Kotorske u odnosu na tipične ”dinarce”. P. Vlahović piše da je Ž. Deniker ”[…] putujući po Dalmatinskom primorju 1880. godine, uočio telesne razlike između stanovništva severne, kopnene, Dalmacije i stanovništva Boke Kotorske. Denikerova klasifikacija rasa se, inače, smatra fundamentalnom jer je on, među prvim antropolozima, etničke zajednice klasifkovao i po njihovim etničkim i po njihovim biofizičkim odlikama. Tom prilikom Deniker je, na osnovu svojih neposrednih terenskih proučavanja, na Crnogorcima u Boki Kotorskoj, izdvojio i opisao ’jadransku’ (naziv je ubrzo napušten) ili ’dinarsku’ rasu koja je pod imenom ’dinarska rasa’ ušla u naučnu literaturu i neposredno vezana za Crnu Goru. Deniker je Bokelje, odnosno Crnogorce iz Boke, opisao kao ljude lepa uzrasta, mrke kože, tamne kose i tamnih očiju, dugačkog lica sa pravim ili orlovski povijenim nosom”.
[9] Mihajlo Molnar, ”Naučnici i rodoljubi (17). Akademik u 34. godini. Jovan Cvijić, geograf, geolog, etnolog, etnopsiholog i limnolog (1865-1927)”, Glas javnosti, Beograd 12. novembar 2000.
[10] BRANIMIR MALEŠ, eugeničar i ljekar, docent na Beogradskome univerzitetu, blizak nacističkom Jugoslovenskom narodnom pokretu Zbor Dimitrija Ljotića. “Pisao je [1930-ih] otvoreno rasističke tekstove za desničarske listove Ideje, Otadžbina, Studenske novine, a posle početka antisemitske kampanje vladinih listova piše članke o jevrejskoj rasi za list Vreme. Nakon II svetskog rata emigrira u Argentinu”. Up. Ilija Malović, ”Eugenika kao ideološki sastojak fašizma u Srbiji 1930-ih godina XX veka”, Sociologija, Beograd 2008, str. 85-86
[11] Branimir Maleš, ”Problem našeg nacionalizma: U čuvanju rasnih odlika naših je spas“, Ideje, br.19, Beograd 1935, str. 3.
[12] M. Molnar, n.d.
[13] JINDŘICH ANTONÍN VALŠÍK (1903–1977), češki antropolog, profesor, MU Dr. et RN Dr, Dr Sc, utemeljitelj katedre za antropologiju i genetiku na Univerzity Komenského u Bratislavi.
[14] [J. A.] Valsik, ”Études anthropologiqucs sur les Monténégrins du Dourmitor”, L’Anthropologie, br. 47, Pariz 1937.
[15] Robert W. Ehrich, A racial analysis of Montenegro, Ph. D. diss., Harvard University, 1946.
[16] Carleton Stevens Coon, ”The living Slavs: (a) Serbs, Croats, and Slovenes”, The Races of Europe, Njujork 1939, str. 587-595.
[17] Isto, str. 587: ”Among the Yugoslavs, religion as well as language forms a source of division; the Croats and Slovenes are Catholics, the Serbs are mostly Greek Orthodox. Under the term Serb are included, however, such diverse peoples as the Serbs Proper, the Montenegrins, the Bosnians, the Herzegovinians, and the Dalmatians. The Bosnians and Herzegovinians include large minorities of Moslems and Catholics, and the latter are particularly numerous in Dalmatia. Aside from the Serbs Proper, only the Montenegrins, whose religion served for centuries as a symbol of resistance to the Turks, are almost to a man Greek Orthodox”.
[18] EUGÈNE PITTARD (1867–1962), švajcarski antropolog, predavač Univerziteta u Ženevi.
[19] ARTHUR HABERLANDT (1889–1964), austrijski naučnik, direktor muzeja, univerzitetski profesor, folklorista (Volkskundler).
[20] UGO G. VRAM, radio na Antropološkome institutu Kraljevskoga Univerziteta u Rimu.
[21] C. S. Coon, n.d. str. 591: ”The data upon which the following anthropometric summary is largely based consists of an unpublished series of over 800 Montenegrins measured by Mr. Robert W. Ehrich, and used here with his permission”.
[22] Isto: ”The Montenegrins, who are the tallest people in Europe, live on a barren limestone mountain upland, where they, for centuries, succeeded in maintaining their Christianity and their freedom while surrounded by the Turks. They, like the northern Albanians, preserve their old exogamous clan organization, and their clan loyalties and feuds. They are linguistically Serbs, but there can be no question that they are to a large extent Slavicized Albanians; the cultural continuity between the two peoples is striking, the only real differences being those of language and religion”.
[23] GEGE, naseljavaju planinske krajeve śeverno od rijeke Škumbin. Stoljećima su očuvali svoje plemenske zajednice, te poseban dijalekat. Po vjeroispovijesti su muslimani i katolici.
[24] C. S. Coon, n.d. str. 592: ”The mean stature of adult male Montenegrins reaches the figure of 177 cm., and in some districts it rises to 178 cm. The mean weight of a large series whose average age is 40 years is 160 Ibs.; hence they are probably the heaviest as well as the tallest people in Europe, being even heavier than the Irish“.
[25] Isto, str. 592-593: “The Montenegrins are prevailingly dark brown in head hair color; in Old Montenegro some 45 per cent of adult males belong to this class, while 20 per cent are medium brown, and 26 per cent auburn, or brown with a perceptible reddish tinge. The tribesmen of Brda and the northern border are somewhat darker, and show less rufosity. The beards are much lighter than the head hair; among Old Montenegrins 43 per cent are reddish brown, and 8 per cent contain a pure red element; only 17 per cent are dark brown. In Brda golden-brown beards are extremely common”.
[26] Isto, str. 593: ”On the whole the Montenegrins have lighter eyes than the Serbs, and fully as light as the Slovenes and Croatians. Over 80 percent have pinkish white unexposed skin color”.
[27] Isto: ”The rufosity of the Montenegrins, and their tendency to golden blondism, is not only extreme, but is particularly unusual for this part of Europe. It will be recalled that the Serbians, traditionally close relatives of the Montenegrins, are much darker haired, and that the Slavs in general, when blond, favor the ash-blond side of the scale, being almost entirely deficient in rufosity”.
[28] Isto, str. 594: ”Taking the Montenegrins individually, one finds many who do conform to standard Dinaric specifications, but are all taller than most Dinarics elsewhere”.
[29] Isto: ”But the Montenegrin of distinctive type, concentrated in Old Montenegro, is a very tall, large-bodied man, with a large, full-vaulted head abbreviated at the rear; his face is very broad, his jaw heavy, his brows overhanging, and his nose large and thick- tipped. It is this type which bears the rufosity in hair color, the freckling, and a tendency to light-mixed eye color. Most of the Montenegrins are intermediate between this type and a more conventional Dinaric”.
[30] Isto: ”The Old Montenegrin type, concentrated in the southwestern mountain fringe of Montenegro, just north of the Lake of Scutari, in the most conservative part of the kingdom culturally, and the ethnic center of the Montenegrin nation, is nothing more nor less than a local unreduced brachycephalized Upper Palaeolithic survival or reemergence, comparable to those found in northern Europe […]”.
[31] Isto, str. 595: ”Montenegro is not, therefore, simply a Dinaric nucleus […]”.
[32] Isto: “[…] it is a Borreby-like or Afalou-like outcropping within a Dinaric nucleus”.
[33] Up. Radoslav Rotković, Odakle su došli preci Crnogoraca: onomastička istraživanja, Cetinje 1995.
[34] Špiro Kulišić, O etnogenezi Crnogoraca, Titograd 1980, fus. br. 287. Autor citira M. R. Sautera, Les races de l’Europe, Pariz 1952, str. 230-231, te R. Biasuttia, Razze e popoli della terra, Torino 1959, II, str. 29-31.
[35] Up. Božina M. Ivanović, ”Antropogeneza i adaptacija Crnogoraca”, Glasnik Antropološkog društva Jugoslavije, br. 35, Beograd 1999, str. 33-50.
[36] P. Vlahović, n.d. str. 13.
[37] C. S. Coon, n.d. str. 595: ”We know little or nothing of the prehistoric archaeology of Montenegro. So far there is no evidence to prove or disprove the presence of an Upper Palaeolithic European racial strain in this region. How this strain got to Montenegro, far from its other centers of survival, is a problem which cannot be solved without further facts” .
