(Sonja Ražnatović: Exit (Biti drugačiji, ipak!), Čigoja, Beograd, 2017; Keti Radošević: U svoja četiri zida, autorsko izdanje, Podgorica, 2018)
Kvir teorija je oblast kritičke teorije koja je nastala u poslednjoj deceniji XX veka iz gej, lezbijskih i feminističkih studija. Veliki uticaj na razvoj kvir teorije su imali radovi Džudit Batler, nastali pod snažnim uticajem francuskog filozofa Mišela Fukoa. Sam pojam „kvir“ (engl. Queer, u prvobitnom značenju čudan, nastran) se koristio dugo vremena kao pogrdan termin za homoseksualce. Prema kvir teoretičarima, ljudi usvajaju postojeće norme i vrijednosti, koje prenose na druge, čime se reprodukuje društveni normativni sistem. Ova teorija žestoko kritikuje društvo, pa i gej i lezbijske i feminističke studije iz kojih je nastala, koje ocjenjuje kao konformističke.
Džudit Batler (USA, Klivlend, 1956) je američka poststruktualistička filozofkinja i teoretičarka roda, čiji je rad snažno uticao na političku filozofiju, etiku, feminizam, teoriju književnosti i kvir teoriju. Od 1993. predaje na Univerzitetu Kalifornije u Berkliju, gdje radi kao profesorica na katedri za komparativnu književnost i program kritičke teorije.
Batler je najpoznatija po svojoj knjigama Nevolja sa rodom: feminizam i subverzija identiteta i Tijela koja nešto znače: diskurzivna ograničenja pola, u kojima osporava tradicionalno shvaćen pojam roda, na račun sopstvene teorije o rodnoj performativnosti. Ova teorija je danas veoma prisutna u feminističkim i kvir istraživanjima. Njeni radovi se često proučavaju na studijskim kursevima filma, koji se zasnivaju na studijama roda. Aktivno podržava pokret za lezbejska i gej prava, te diskutuje o savremenim političkim pitanjima. Takođe, kritičarka je izraelske politike cionizma i njenih efekata na izraelsko-palestinski sukob, ističući da Izrael ne treba da bude reprezent svih Jevreja, niti jevrejskih stavova.
Procjenjuje se da homoseksualne osobe čine između 1% i 10% od sveukupnog broja ljudske populacije, pri čemu je nešto više homoseksualnih muškaraca nego žena. Pojam homoseksualnosti se često miješa sa pojmom homoseksualizma, koji se odnosi više na gej kulturu. Homoseksualizam se definiše kao skup osobina, sklonosti i ponašanja, dok se pojam homoseksualnost definiše kao seksualna naklonost prema istom polu. Ipak, razlika između ova dva pojma je još uvijek dosta neodređena, tako da ima rječnika koji ih tretiraju kao sinonime.
Riječ gej se koristi kao društveno prihvaćeni termin za homoseksualne osobe. U engleskom jeziku, prvobitno osnovno značenje ove reči bilo je veseo, bezbrižan, ali vremenom se počeo koristiti za označavanje istopolno orijentisanih osoba. Mnogi autori ovaj termin koriste isključivo za muškarce, ali se on koristi i za istopolno orijentisane žene. Prema seksologu Igoru Konu, koji je posvetio nekoliko radova tumačenju rječnika seksualnih manjina, kao i njihovim simbolima (roze trougao, slovo lambda, zastava duginih boja), porijeklo upotrebe riječi gej nije u potpunosti jasno.
U Teoriji književnosti (Sasvim kratak uvod) Džonatana Kalera ovakva vrsta proze, atipična za ono što predstavlja ustaljeno shvatanje kulturološkog konteksta i tradicionalnog identiteta, približena je kroz diskurs tzv. kvir teorije: „Kao i dekonstrukcija i drugi teorijski pokreti, kvir teorija koristi marginalno – ono što je stavljeno u stranu kao nastrano, ekstremno, radikalno drugačije – s namerom da analizira dominantnu kulturu – heteroseksualnu. U delu Eve Sedžvik, Džudit Batler i drugih, kvir teorija je postala mesto za stvaralačko preispitivanje ne samo one kulturne konstrukcije koja se tiče homoseksualnosti, već i čitave kulture zasnovane na njenom neprihvatanju. Kao i feminizam, i ova teorija snagu crpi iz povezanosti sa društvenim pokretima za oslobođenje, i sporova koji se vode u okviru ovih pokreta, a koji se tiču pitanja koje su ideje i strategije za oslobađanje i priznavanje seksualnog opredjeljenja najpodesnije“. [1]
Zanimljivoj i kvalitativno neujednačenoj plejadi ekspanzije ženske riječi na crnogorskoj književnoj pozornici pridružile su se i autorke Sonja Ražnatović i Kristina Ćetković.
Sonja Ražnatović je rođena 1969. godine u Podgorici, gdje je završila osnovno i srednje obrazovanje; diplomirala je na Tehnološko-metalurškom i magistrirala na Ekonomskom fakultetu u istom gradu. Njen prvi roman neobičnog naziva Jana, samo privremeno u bloku 9. objavio je Otvoreni kulturni forum sa Cetinja (biblioteka Savremena proza, 2016). U mini romanu Exit – Biti drugačiji, ipak! (Čigoja, Beograd, 2017) autorka pod drugačijim svijetlom tretira društvene pojave koje do sada nijesu bile predmet značajnijeg literarnog razmatranja na našim prostorima.
Navedeni roman je pisan pretežno iz muškog opservativnog i doživljajnog ugla i u njemu se ona u najvećoj mjeri bavi fenomenom društveno-socioloških različitosti. Njegova unutrašnja struktura građena je iz tri tematskomotivska sloja kroz dvije priče, od kojih prva predstavlja storiju o mladom pripadniku LGBT populacije – Ivanu, koji prolazi kroz problematičnu fazu prihvatanja svoje emotivne orijentacije koju je dugo nastojao da potisne i borbi za starateljstvo nad sinom Davidom sa njegovom bivšom djevojkom Čarnom. Nakon mnogo razočaranja, iskušavanja strpljenja i ličnog dostojanstva, glavni junak uspijeva da se izbori za svoj identitet, ali i da ponovo poveže konce pokidane veze sa svojom bivšom mladom nevjenčanom ženom i trogodišnjim sinčićem.
Stoga prvi i umjetnički najkvalitetniji odjeljak ovog ostvarenja, pod nazivom Truly Madly Deeply, predstavlja uspjelo vođenu priču koja može izrasti u zaseban roman, potkrijepljen jasno i na savremen način postavljenim porukama koja se tiču odnosa pojedinac – sredina, potenciranim otvorenim pitanjem koliko mi zapravo predstavljamo ono što jesmo i što čini suštinu našeg intimnog bića, a koliko ono što sredina očekuje od nas. Naizgled sporedni likovi mladića i djevojke (Jonny-ja i Zarije, čije je ime takođe simboličnog karaktera: Zar-i-ja!?, mada može aludirati i na unutrašnju ozarenost duha) sa kojima Ivan zasebno doživljava fizičko i emotivno iskustvo, uopšte nijesu sporedni, već služe kao stabilne potpore identitetske piramide kojom se glavni junak mora popeti da bi dosegao spoznaju o sebi i bio u stanju da je konačno prihvati.
Već od prvog odjeljka ovog romana (ne)simboličnog naziva, upadljivo je da spisateljica demonstrira poznavanje ljudske psihe, tananih unutrašnjih previranja i dilema koje opsijedaju mlade, te raznovrsnih modela i formi njihove komunikacije – u kojima često ono što je prećutano rječitije govori o junaku od onoga što je verbalizovano. Takođe, uspjela je upotreba „uličnog“ žargona – tzv. slenga, najčešće data kroz funkcionalnu sponu između različitih životnih primjera i iskustava, kao i brojne paralele između književne i moderne muzičke umjetnosti. Kroz sva tri romaneskna odjeljka kao konstanta proteže se tema potrage za vlastitim identitetom, bilo da ono što označava nečiji „personality“ shvatimo kroz njegov erotski, emotivni ili kreativni izraz.
Tematika drugog dijela romana odnosi se na poriv inertnosti i traganja za smislom života. Riječ je o novinarki koja, razočarana na svim životnim poljima, napušta životno i radno okruženje, odlazeći u Ameriku da bi pisala o nekada poznatom muzičaru koji je prošao kroz pakao heroinske i mnogih drugih zavisnosti. Muzičar Čarls Čak Kontaldo, Amerikanac italijanskog porijekla, mladoj novinarki Lejli sa kojom doživljava neobično duševno i spiritualno iskustvo, pri kraju središnjeg segmenta romana daje dragocjen savjet, koji se može smatrati i jednom od osnovnih ideja djela. Na Lejlino pitanje da mu objasni smisao stiha: „Istinit bijaše taj bol koji sam trebao“, on odgovara:
„Mrak je jedan od najvažnijih sastojaka moje kreativnosti. Znajući to, predlažem ti da pokušaš iskoristiti mrak i tugu koje nosiš u sebi kao stvaralački podsticaj koji daje dubinu i oštrinu tvom pogledu na ljude i tvojoj analitičkoj vještini. Dakle, ne suzbijaj, već njeguj svoju melanholiju, jer svaki kreativni proces sa iole ozbiljnijom ambicijom obavijen je mrežom tuge. Ne uklapaj se u očekivane formate i pravila jer nema pravila u tvojoj komunikaciji s nebesima putem umjetnosti koju stvaraš“. [2]
U trećem segmentu romana (čija kompozicija djeluje poput tri zasebne pripovijetke) Ražnatović piše o sudbini univerzitetskog profesora Stanislava Milićevića – Stena koji doživljava razvod braka, raspad porodice za koju je bio veoma vezan, te polako upada u krug ljudi koji ne pripadaju njegovom intelektualnom niti duhovom profilu – alkoholičara, kamataša i kockara. Kroz ovaj dio romana čitaoci se mogu upoznati i sa junakovom roditeljskom figurom, odnosno planom ličnosti na kojem je očigledno da je takođe zakazao, budući da se njegova jedinica i mezimče – kćer Manja odaje nimfomaniji i razuzdanom životu, koji je na kraju odvodi do pobačaja i teške psihičke krize.
Preko likova profesora Stanislava i njegovog rektora, koji takođe ima problem sa alkoholom, autorka daje uspio prikaz kako konfuzni porodični odnosi mogu naglo dovesti do bolesti svih njenih članova. Istovremeno, ona proširuje smisao romana i na asocijativnoj ravni, pokazujući kako su osnovna ljudska osjećanja, želje, potrebe i stremljenja – konstantna i vječita u svim vremenima i na svim prostorima. Epiloški dio ostvarenja, koji sve tri do tada zasebno tretirane sudbine i životne putanje junaka uliva u jedinstveni uvir predstavlja njihov bijeg iz do tada nepodnošljive situacije – kroz koji se sluti i novi početak.
Motiv izlaza ili exita, kako ga autorka transparentnijim izrazom naziva, čini važnu raskrsnicu na njihovoj dotadašnjoj egzistencijalnoj putanji, koja likove međusobno motivski povezuje, čineći poruke ovoga romana polivalentnim i fleksibilnim za razumijevanje. Na ovako komponovan način, sve tri, u osnovi vrlo različite priče i tri osobena karaktera, Ražnatović u završnici povezuje u jedinstvenu cjelinu, koja roman Exit (Biti drugačiji, ipak!) čini zgusnutim, pregnantnim, bez „praznog hoda“, sa porukama i idejama koje su univerzalne i na jednostavan način shvatljive najširoj čitateljskoj publici.
Traženje sebe, tonuće u poroke, pogrešne životne i ljubavne izbore, put ka samospoznaji vlastite ličnosti, nemanje svijesti za ono što hoćemo i „imanje“ za ono što nećemo – takođe su osnovne predmetne i motivske okosnice romana mlade autorke Kristine Ćetković koja je objavila roman U svoja četiri zida (autorsko izdanje, Podgorica, 2018). Roman je publikovan pod pseudonijumom Keti Radošević (Keti je autorkin nadimak, a Radošević – djevojačko prezime njene majke).
Kristina je rođena 1981. godine u Baru, gdje je završila osnovnu i srednju školu, a živi u Podgorici, u kojoj je diplomirala na Fakultetu političkih nauka. Pisala je za studentski portal „Tragom“, portal „Analitika“ i crnogorsko izdanje LGBT magazina „Optimist“. U podacima o autorki, izloženim na kraju njenog romana, navedeno je da „i dalje mašta i vjeruje u idealni svijet, u kojem smo svi jednaki bez obzira na pol, rod, vjeru, naciju i sve one različitosti zbog kojih smo svrstanu u svoja četiri zida“.[3] Takođe, Kristina je objavila bajku pod nazivom Djevojčica koja to nije željela da bude, koja je publikovana u okviru „Revije kratke priče sa konkursa Write Queer“ (izdavač „Quir Montenegro“, Podgorica, 2016).[4]
Preko početnih poglavlja ovog romana – Modrica kao dokaz o vlasništvu, Na kauču „stručnjaka“ za homoseksualnost, Svijet kakvom se nije nadala, preko središnjih – Kako reći roditeljima da neće imati unuke?, Talentovana da usreći druge, ali ne i sebe, Slabe i najslabija tačka do završnih – U potrazi za smislom do besmisla, Povratak na „pravi“ put, te epiloga nazvanog Vila Gorska i Vila Morska, Ćetković piše o različitim vidovima junakinjinog iskustva – ljubavi kao eksperimentu, kao provokaciji i kao suštinskoj duševnoj potrebi.
U recenziji na ovaj roman Kaća Đuričković je istakla da se pred čitaocima nalazi priča o ljubavi, strasti, strahu i hrabrosti: „Ovo je priča o ljubavi žene koja voli ženu, ali i mnogo više od toga. Roman čitateljke i čitaoce poziva na uzbudljivu ekskurziju koja će ih lagodno i udobno provesti kroz lavirint ljudskih osjećanja, potreba, stremljenja tako svojstvenih svima nama. Napisan jednostavnim stilom, primjemčivim najširoj publici, roman će čitaocima ponuditi kritiku nedozrelog društva i bunt protiv kukavičluka, straha, mržnje, kolebanja, nasilja, dvostrukih aršina i licemerja. Autorka uspješno prenosi poruku zahtjevnosti osvajanja slobode, dostojanstva i prava LGBTQ u Podgorici“. [5]
U formi fusnota ili posebno označenih djelova romana, autorka je čitaoce sprovela kako kroz kompletan rječnik LGBT populacije, tako i medicinske, pravne i žargonske termine koji su u vezi sa ovom socijalno-psihološkom društvenom grupacijom.
Obje autorke, kao što se i iz naslova njihovih romana može sagledati, pišu o shvatnju danas vrlo aktuelnog pojma drugosti, bilo da ga razumijemo na intimnom ili društvenom planu. Istovremeno, oba ostvarenja svjedoče o modernosti i tematskoj univerzalnosti, koje na mladu čitalačku publiku djeluje osvježavajuće i edukativno. Iz ovakvih i njima sličnih štiva čitaoci koji se nalaze u osjetljivim tinejdžerskim godinama, kao i oni životno i saznajno iskusniji mogu mnogo da nauče o tome da u svemu što nam se u životu dešava, koliko god za nas data iskustva bila stresna – nijesmo usamljeni, odnosno da predstavljamo samo malu kariku u beskrajnom lancu sveljudskog iskustva.
Kratkim romanima Exit (Biti drugačiji!) i U svoja četiri zida – Sonja Ražnatović i Kristina Ćetković su se detaljno posvetile i pod drugačijim svijetlom osmotrile društvene pojave koje do sada nisu bile predmet značajnijeg literarnog razmatranja na našim prostorima. Njima one “testiraju” čitalačku publiku i naše okruženje na sposobnost istinskog, a ne samo deklarativnog prihvatanja različitosti na koje nas, osim naše širine i ljudskosti, obavezuju i tekući integracioni procesi. Glavnim junacima i junakinjama ovih ostvarenja – ljubav daje snagu da idu dalje, da se nose sa iskušenjima i virovima života, i što je od svega najvažnije – pruža im sposobnost i da pad mogu protumačiti i iskoristiti, preobraziti u let.
[1] Džonatan Kaler: Teorija književnosti (Sasvim kratak uvod), Službeni glasnik, Beograd, 2009, str. 150.
[2] Sonja Ražnatović: Exit (Biti drugačiji, ipak!), Čigoja, Beograd, 2017, str. 32.
[3] Keti Radošević: O autorki, u epilogu romana: U svoja četiri zida, autorsko izdanje, Podgorica, 2018, str. 273.
[4] U drugoj knjizi izbora pod nazivom Kad riječi dobiju krila (Revija kratke priče sa konkursa „Slavimo svoje različitosti“, Quir Montenegro, Podgorica, 2017) autori/autorke priča potpisale su se pseudonimima.
[5] Rekle su o romanu, odlomak iz recenzije Kaće Đuričković u romanu Keti Radošević: U svoja četiri zida, autorsko izdanje, Podgorica, 2018, str. 274.
