Sofija Kalezić-Đuričković: Dvojnik i njegova fenomenologija
(Dimitrije Popović: Ljubičasto ogledalo, Crnogorski PEN Centar, Cetinje, 2015.)
Dimitrije Popović, poznati crnogorski i evropski slikar i vrstan intelektualac, tokom niza godina plodnog likovnoteorijskog i književnoesejističkog stvaralaštva predstavio se čitalačkoj publici ostvarenjima Veronikin rubac (1996), Smrt u slikarstvu (2001), Priče iz Arkadije (2005), Corpus Misticum (2007) i Smrt Danila Kiša (2011). Popović je istovremeno autor zapaženog književnog djela čiji specifikum predstavlja roman kao literarni žanr. Njegove romansijerske proze nose nazive Raspeće strasti (2008), Blud i svetost (2010) i Ljubičasto ogledalo, publikovano 2015. godine.
U svakom svom djelu ovaj pisac razmatra odnos života i umjetnosti, te smisao čovjekovog bitisanja dat kroz stremljenje junkovog duhovnog bića ka uzletima i opiranju trivijalnosti. Autor romana Ljubičasto ogledalo prati sudbine dvije građanske porodice koje su se sticajem nesrećnih okolnosti povezale i čiji su se životni putevi čudesno izukrštali. Riječ je, naime, o dva toka ovog ostvarenja koje i u formalnom pogledu pisac izdvaja kao dvije cjeline – prvi dio, od petnaest i drugi od devetnaest poglavlja. Takva kompoziciona diferenciranost mu služi da na što pregledniji način naraciju dovede, u ovoj zamršenoj priči kakvu samo život može da izrežira, do neobičnog razrješenja.
Fabulativnu okosnicu romana predstavlja sudbina dvije djevojčice – Marte i Sofije, čije se porodice ne poznaju i ako žive u istom gradu, sve do onog tragičnog trenutka kada ljekar konstatuje teško oboljenje srca djevojčice Sofije, kojoj jedino može pomoći transplantacija tog organa. Sticajem okolnosti sedmogodišnja djevojčica Marta prvog svog dana u školi poklizavši se doživljava smrtonosan pad. Kako je njena majka potpisala peticiju nekoliko godina ranije za pomoć ljudima kojima je transplantacija oboljelog organa neophodna, ona i pored tragičnog gubitka jedinog svog djeteta daje pristanak da se njeno srce donira.
Piscu ta činjenica predstavlja samo polazište za razmatranje fenomena transplantiranog organa i to ne bilo kog nego srca, koje se smatra u mnogim kulturama središtem ljudskog bića, njegovih emocija i duševnog života. S tim u vezi pisac dovodi svoju junakinju djevojčicu Sofiju gotovo do njenog punoljetstva bez znanja šta se sa njom desilo, jer joj roditelji sve do tog trenutka nijesu povjerili svoju tešku porodičnu tajnu. Autor na veoma analitičan, filozofski, etički, estetski i sociopsihološki način ulazi u sve aspekte bića uznemirenog saznanjem da u njemu kuca tuđe srce.
Sofija gubi psihičku ravnotežu i počinje da se pita ko je ona zapravo – da li je to što se u njoj odigrava u osjetljivim godinama samo njen doživljaj ili se to događa Marti čije srce ona nosi. Riječ je zapravo o zapitanosti nad sopstvenim identitetom jer je njena ličnost temeljno poljuljana tom spoznajom – da li je to Marta zaljubljena, a ne Sofija, da li to Marta razmišlja i odučuje umjesto nje i njene volje. U tom haosu Sofijini roditelji pribjegavaju spasonosnoj odluci – da potraže roditelje poginule djevojčice, da im ponude zahvalnost i prijateljstvo. Martina majka B. M, čiju sudbinu pisac detaljno prati u prvom dijelu romana prikazujući je kao lik u razvoju, postaje uz saglasnost Sofijinih roditelja povjernica njenih strahova, sumnji i dilema. Gospođa B. M, prikazana kao neobično inteligentna i obrazovana osoba koja je sebe izgradila kao visokointelektualnu i uspješnu ličnost, portretisana je ambivalentno. Ona istovremeno saosjeća sa Sofijom i svesrdno joj pomaže raznim stručnim savjetima (ona je profesor filozofije u srednjoj školi), ali istovremeno krije i od same sebe bolesnu potrebu da se veže za nju, neprestano je upoređujući sa njenom mrtvom ćerkom. Ova identifikacija ostvarena je do krajnosti, tako da gospođa B. M. u jednom trenutku Sofiju imenuje kao Martu.
Taj odnos se do te mjere usložnjava da poprima patološke forme. Sofija u prevelikoj povjerljivosti i vezanosti za gospođu B. M. polako gubi pređašnju povjerljivost i vezanost za vlastitu majku, što kod ove izaziva želju da zagospodari situacijom. Psihijatrijska pomoć je neophodna i kroz izvjesno vrijeme Sofija uspijeva da prebrodi krizu, zaljubi se, uda i ostvari kao žena i majka, dok gospođa B. M, izgubivši to jedino uporište koje je nalazila u ljubavi i povjeravanju Sofijinom, tragično završava život uz još jednu nesreću da je i muž napušta i zamjenjuje mlađom i ljepšom ženom.
Ni Sofijin život ne prolazi bez trzavica – ona gubi oca za koga je bila veoma vezana, ispostavlja se da joj ni muž nije presrećan izbor, potom gubi muža i nastavlja da živi posvećujući se sinu koji joj predstavlja jedinu životnu radost. Pred kraj života ona osjeća potrebu da svoj životopis stavi na papir i brižljivo pohrani kao dokument o jednoj posve iznimnoj sudbini, punoj najčudesnijih dilema i pitanja koja je teško razriješiti. Njen život se na kraju čini neostvarenim ili barem različitim od onoga što je ona od njega očekivala i čemu se nadala. I pored svih nastojanja koje je ova junakinja uložila da savlada svoje nevolje svodeći na kraju bilans, osjeća malodušnost i prazninu:“Sva prošlost njenog života što je sada drži u rukama, ispisana na toj hrpi papira, nije zavređivala da bude zabilježena. Laganom kretnjom ruke uzimala je list po list i polagala na plamen tihe vatre u kaminu. Ravnodušno je gledala u ognjište kao u intimnu lomaču vlastite prošlosti. Gledala je kako rukopis nestaje u vatri. List naglo plane, zatim se bešumno zgrči, pretvarajući se u pepeljasto ništa”.
Osnovne karakteristike ovog djela i pored složenosti problematike i krucijalnih pitanja koja pisac postavlja o čovjekovom nastojanju da produži ljudski vijek transplantiranjem organa, očituju se kroz dobro pogođenu i dočaranu atmosferu, duhovite dijaloge, pasaže u kojima on demonstrira visok nivo poznavanja muzike, slikarstva, filozofije, psihosocijalne problematike i medicine. Vanredno uspjeli opisi treperavog mladog bića pred zagonetkama života čine ovu knjigu vrijednom čitanja i jednostavnom za komuniciranje. Dimitrije Popović pokazuje kako se složenoj materiji može prići na jednostavan i postupan način, zanimljivo i akribično, čitaocu približavajući kontrastne fenomene kako u ljudskoj psihi, tako i u spoljašnjim manifestacijama života. Stoga se i u romanu kontinuirano prepliću motivi tame i svjetlosti, života i smrti, snage i ranjivosti.
Simboličnost u ovom ostvarenju posebno je naglašena, od imena koje je autor odredio glavnim junakinjama, sve do njegove ideje i poruke koje se odnose kako na varljivost i neuhvatljivost egzistencijalnog smisla, tako i pojma kojeg zovemo sudbinom ili srećom. Ime gospođe B. M. sa čijim likom naracija retrospektivno počinje je univerzalizovano i može se odnositi na ime prisutno u bilo kom nacionu i pod bilo čijim podnebljem. Imena Marta i Sofija takođe su simboličnog karaktera jer Marta na aramejskom znači gospodarica, dok Sofija na starogrčkom označava mudrost. Očito je da je autor i u imenima romanesknih junakinja prikazao svu složenost, te spoljašnje i unutarnje dvojstvo ljudskog bića, sa težnjom da preko apostrofiranih likova univerzalizuje njihovu antropološku priču. Ovim romanom Dimitrije Popović se pridružuje plejadi pisaca koji su se bavili motivom dvojnika kao književnim fenomenom.
Posebna vrijednost ovog romana jeste poetska snaga i intelektualna percepcija kojima pisac oblikuje ženske likove. Pouzdanim slikarskim pokretima on dočarava atmosferu ambijenta i portrete likova. Dijalozi njegovih junaka su iskričavi, duhoviti i inventivni. Edgar M. Forster je u knjizi Vidovi romana kao na jedno od primarnih obilježja prirode i umjetničkog značenja ove književne vrste istakao neizvijesnost završetka, čija je slast i ljepota u neprestanom iščekivanju: „To je univerzalno i zbog toga kičma romana mora da bude priča“.
Tako strukturirano i osmišljeno, autorsko pripovijedanje u Ljubičastom ogledalu traje u kontinuitetu, permanentno sadržeći nevidljiv, unutrašnji energetski naboj. Ono teče dok ga čitalac prati sa sve jačim i intenzivnijim interesovanjem, sve do njegovog deziluzionističkog epiloga.
