Preveli sa engleskog jezika:
Aleksandra Nikčević-Batrićević
Miloš D. Đurić
Ohrabrujući čitaoce da se osvrnu na sintezu društvenog, umjetničkog, političkog, ekonomskog i jezičkog, studije kulture nas istovremeno izazivaju da promišljamo etičke norme i predrasude koje sačinjavaju nas same. Kako se bliži kraj devedesetih godina dvadesetog vijeka, ovo polje izučavanja širokog opsega nastavlja da dominira savremenim pravcem književne kritike i njegovim istraživanjem politike razlike koji definišu naše osjećaje individualnog i kulturnog identiteta. Studije kulture ispoljavaju se u širokom obimu interpretativnih dimenzija, uključujući oblasti ispitivanja kakve su rodne studije, postkolonijalizam, rasa i etničke studije, pedagogija, ekokritika, politika nacionalizma, popularna kultura, postmodernizam i istorijska kritika, između ostalog od mnoštva drugih. Zanimajući se za istraživanje umjetničkih postignuća date kulture, institucionalnih struktura, sistema vjerovanja i lingvističkih praksi, studije kulture naglašavaju suodnose i napetosti koje postoje između kultura i njihovih dejstava ne samo na književna djela koja čitamo, već i na autentične tekstove naših života. Studije kulture su međunarodni i interdisciplinarni fenomen, a njihove interpretativne leće nam obezbjeđuju sredstva za istraživanje kulturnih kodova datog djela, kao i za ispitivanje institucionalnih, lingvističkih, istorijskih i socioloških sila, obavještavaju o objavljivanju djela i njihovoj kritičkoj recepciji. Rekonstrukcija i analiza uslova književne produkcije nam otvaraju novo mjesto na kome možemo raspravljati o društvenom i političkom kontekstu književnih djela. Ovo mjesto, bremenito, kakvo jeste, ideologijom razlike koja je inherentna društvu koje je sve globalnije, čini studije kulture.
Savremena teorijska prevlast studija kulture vodi porijeklo iz različitih procesa koji su oblikovali pravac poslijeratne globalne kulture, uključujući modernizaciju, industrijalizaciju, urbanizaciju i neočekivan uspon tehnologije i masovne komunikacije tokom druge polovine dvadesetog vijeka. Podstaknute neophodnošću masivne istorijske promjene, studije kulture su se inicijalno pojavile kao odgovor na brze promjene u načinu života, na iznenadne transformacije humanističkih i istorijskih normi koje su nekada vladale – i, zaista, obezbjeđuju postojanost za – naše društvene prakse. Naučnici često smještaju uspon studija kulture u vrijeme kasnih pedesetih godina dvadesetog vijeka u Velikoj Britaniji i vezuju ga za objavljivanje podsticajnog djela Ričarda Hogarta i Rejmonda Vilijamsa. Hogart i Vilijams su objavili svoje rane manifeste studija kulture u vrijeme u kojem je dominirala monolitna kritička ideologija F.R. Livisa i obnovljen interes za „kulturni kapital,“ ili širenje književnog znanja izričito u svrhu ohrabrivanja moralne osjetljivosti čitalaca. U Velikoj tradiciji (1948) Livis se zalaže za ograničeni književni kanon koji izbjegava eksperimentalna pretjerivanja modernizma u korist tradicionalnog humanizma koji su prihvatili autori poput Džejn Ostin, Čarlsa Dikensa, Aleksandra Poupa i Džordž Eliot. Odgovarajući na društveni didaktizam „livizma,“ pisci kao što su Hogart i Vilijams prepoznali su ograničenost Livisove estetske vizije koju karakteriše izričito oslanjanje na skraćeni kulturni kanon. Takav stav bio je neophodan kako bi odgovorili na mnoge vidove masovne kulture koji su bili suštinski u poslijeratnom životu.
U Upotrebama pismenosti (1957) Hogart istražuje poslijeratne promjene u životima Britanaca, pripadnika radničke klase, suočenih sa promjenama koje su inherentne modernizaciji, kao i sa raspadanjem tradicionalnih porodičnih uloga i društvenih praksi. Vilijamsova knjiga Kultura i društvo: 1780-1950 (1958) nudi kritiku radikalnih posljedica pravljenja razlika između konvencionalnih pojmova „kulture“ i „društva“ i između „visoke kulture“ i „niske kulture.“ Vilijams takođe raspravlja o smrti „spoznatljivih zajednica“ koje su karakterisale život prije rata, i navodi kako će rastuća politizacija kulture i nastanak novih formi globalnog imperijalizma najzad zamijeniti predratnu koncepciju politike i društva. UMarksizmu i književnosti (1977) Vilijams istražuje ideologiju „kulturnog materijalizma,“ ili koncept prema kojem se ekonomske sile i načini proizvodnje neizostavno dodiruju sa kulturnim proizvodima kakva su književna djela. Pristalice kulturnog materijalizma tvrde da, kao kulturna tvorevina, književnost funkcioniše kao sredstvo za subverziju društvenih i političkih normi. „U samom središtu moderne misli i prakse je koncept „kulture“ koji kroz varijaciju i složenost otjelovljuje ne samo predmete svoje rasprave, već i kontradiktornosti kroz koje se razvio,“ piše Vilijams u Marksizmu i književnosti. „Koncept u isto vrijeme sjedinjuje i razjedinjuje radikalno različita iskustva i tendencije svog stvaranja“ (1977, 11).
Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina, studije kulture nastavile su da evoliraju kao održiva interpretativna paradigma. Godine 1964, na primjer, Hogart i Stjuart Hol osnovali su na Birmingemskom univerzitetu Centar za savremene studije kulture koji je uskoro postao sinonim za studije kulture tog doba. 1964. godine objavljena je i uticajna knjiga I.P. Tomsona Stvaranje engleske radničke klase, u kojoj se istražuju političke i ekonomske komponente identiteta radničke klase i raspravlja da su koncepcije individualnosti postale fragmentirane u poslijeratnom svijetu i da se više ne ograničavaju na pojmove zajedničkog kulturnog interesa i sistema vrijednosti. Tokom sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, književni kritičari su često raspravljali o kulturnoj kritici u kontekstu „hegemonije,“ što je termin italijanskog marksiste Antonija Gramšija, a njime se označavaju nevidljivi odnosi kulturne ili intelektualne dominacije. Tokom sedamdesetih godina došlo je i do pojave različitih strukturalističkih modaliteta kulturne kritike koji su se ukrstili sa teorijama ideologije Luja Altisera i psihoanalitičkim argumentima Žaka Lakana. Dok Altiser istražuje ideologiju kao sredstvo kulturne identifikacije i društvene kontrole, Lakan diskutuje o psihološkim anksioznostima u rješavanju individualnih i porodičnih napetosti u modernom svijetu kojem nedostaju tradicionalne i podržavajuće društvene strukture. Teorijski uvidi pisaca kakvi su Gramši, Altiser i Lakan, konačno su podarili studijama kulture terminologiju za istraživanje nastanka književnih umjetničkih formi u okviru date kulture i za upućivanje na društveni kontekst u kojem je određeni tekst napisan, stvoren i, na kraju, protumačen.
Pojavom poststrukturalističkih interpretativnih metoda i multikulturnog pokreta tokom osamdesetih godina dvadesetog vijeka, studije kulture pojavile su se kao primarna oblast kritičkog ispitivanja u okviru književne kritike. Studije kulture takođe duguju svoju teorijsku hegemoniju internacionalnom usponu „nove desnice,“ političkom pokretu u Sjedinjenim Državama i Velikoj Britaniji koje su predvodili predsjednik Ronald Regan i premijerka Margaret Tačer. Kao politička ideologija, nova desnica je zagovarala minimalno vladino uključivanje u živote građana kako bi dozvolila tržišnim silama da definišu prirodu društvenih međuodnosa i ekonomske razmjene. U isto vrijeme, zagovornici nove desnice promovisali su jak osjećaj nacionalizma u nastojanju da izbjegnu bilo kakve unutrašnje razlike koje bi mogle ugroziti nacionalno jedinstvo. Ipak, kao što Sajmon During pronicljivo otkriva u svom uvoduPriručnika za studije kulture, politika nove desnice sadrži „unutrašnju kontradiktornost“ između njenog ekonomskog racionalizma i prodornog osjećaja nacionalizma: „Što više je tržište oslobođeno državne intervencije i trgovina i finansije presjecaju nacionalne granice,“ piše During, „nacija će biti izloženija stranim uticajima i jaz između bogatih i siromašnih će biti veći“ (1993, 14). Ova unutrašnja kontradiktornost je zatim ugrozila naš individualni osjećaj kulturnog identiteta, sublimirajući ga pomoću nacionalističke rubrike „amerikanstva“ i „englestva.“ Odjednom su studije kulture – sa svojim akcentom na ličnom identitetu i izučavanjem bogate raznovrsnosti kulturnih artefakata – jednako obezbjedile i čitaoce i kritičare privlačnim oblikom intelektualnog znaka odobravanja; one su nudile, kako neusmjeren pogled kulture u oštroj suprotnosti sa monokulturnim temama nacionalizma, tako i prostor za istraživanje politike razlike naglašene povećanom društvenom i ekonomskom globalizacijom koja je rezultirala iz konzervativne fiskalne politike nove desnice.
Politička nadmoćnost nove desnice tokom ovog perioda takođe je poslužila kao katalizator za kulturne ratove iz osamdesetih i devedesetih godina koji su bili poput testa elastičnosti studija kulture i multikulturalizma dok su takođe upućivali izazov intelektualnom domenu univerziteta. Oni koji se bave kulturnim ratovima prema pravilu pripisuju inauguraciju intelektualne krize u visokom obrazovanju ministru obrazovanja Vilijamu Dž. Benetu i njegovom vladinom izvještaju iz 1984. godine u kojem je govorio o humanističkim naukama pod nazivom Povratiti zavještanje. Raspirio je plamen nacionalizma i optužio američke profesore da su izgubili osjećaj moralne i intelektualne svrhe kada su propisali politiku proširenja kanona i multikulturalnih studija. Dok su moć i publicitet Benetu obezbijedili javni glas neophodan da se otpočne prodoran inicijalni akord put američke javnosti, knjiga Alana Bluma pod naslovom Zatvaranje američkog uma: Kako je visoko obrazovanje iznevjerilo demokratiju i osiromašilo duše današnjih studenata, prožela je kulturne ratove intelektualnom potporom jednog naučnika. Blum, tada istaknuti profesor na Univerzitetu u Čikagu, ismijao je savremeno stanje humanističkih nauka koje naliči „potopoljenoj staroj Atlantidi“ (1987, 371). Dodajući da se visoko obrazovanje koprca u stanju haosa sa malo dokaza o naučnom ili etičkom programu rada, Blum je napao pluralističke motive revizionista kanona. A što se tiče kulturnih ratnika koji prate ideološko vođstvo Zatvaranja američkog uma, Blum je štitio proslavljene književne probne kamenove zapadne civilizacije i kulturni kapital koji će oni tobože saopštiti umu mlađih čitalaca. U knjizi pod naslovom ProfScam: Profesori i smrt višeg obrazovanja, Čarls Dž. Sajks na sličan način napada ono što opaža da je profesorski „nemilosrdni nagon za napredovanjem koji je pretvorio američke univerzitete u prostrane fabrike otpada“ (1988, 7). Pored toga što poziva na opšte ukidanje stalnog radnog mjesta na fakultetu, Sajks odbija da se osvrne na politike multikulturalnog projekta kada zahtijeva nedvosmislenu restauraciju eurocentričnog kanona i kurikuluma: „Bez ikakvog opravdanja,“ piše on, „kurikulum na osnovnim akademskim studijama bi trebalo da se zasniva na intelektualnoj tradiciji zapadne civilizacije. Sasvim jednostavno,“ dodaje on, „postoje određene knjige i određeni autori koje svaki student treba da pročita ako želi da ga smatramo istinski obrazovanim“ (1988, 260).
Kako su ratovi kultura nastavili da se vode i u devedesetim godinama, pristalice nove desnice nastavile su napad kulturnih ratnika protiv revizije kanona, dok su se takođe glasno protivili protiv načina na koji savremeni naučnici pribjegavaju politizaciji književnih studija i studija kulture. U djelu Radikali sa stalnim radnim mjestom na univerzitetu: Kako je politika korumpirala više obrazovanje, Rodžer Kimbals žali nad onim što smatra da je bilo usklađeno nastojanje ljevičara da rastvore tradicionalni kurikulum i institucionalizuju radikalni feminizam, da zabrane politički neprihvatljiv govor i propagiraju pravila dekonstrukcije i slične prakse ciničnog opskurantizma“ (1990, 167). U analitičnoj knjizi koju je objavila pod naslovomOgraničeno obrazovanje: Politika rase i pola u kampusu, Dineš D’Suza upućuje izazov politizaciji književnih studija od strane savremenih naučnika: „Problem je u tome što mnogi pripadnici mlađe generacije na univerzitetima izražavaju nedostatak zanimanja, ako ne i prezir, prema zapadnim klasicima,“ piše ona. „Oni ili smatraju da su te knjige oštećene usled nemogućnosti da potvrde potpunu emancipaciju odobrenih manjina,“ nastavlja ona, „ili odbacuju metafizička pitanja kao zastarjela i irelevantna“ (1991, 255). Konačno, u knjizi pod naslovom Reci istinu: Zašto su naša kultura i naša zemlja prestale da imaju smisla – i što mi možemo uraditi u vezi sa tim, Lin V. Čejni, nekadašnja direktorka Nacionalne zadužbine za humanističke studije, nastavlja Benetove i Blumove napade na reviziju kanona i politizaciju učenosti na univerzitetu. U zaključku ove studije, ona piše: „Vrline kojima smo vjerovali u najvećoj mjeri, mi moramo njegovati ako želimo da budemo uspješni kao kultura, a one jednostavno nemaju smisla ako se okrenemo od razuma i realnosti“ (1995, 206).
U svakom od navedenih slučajeva, učesnici u ratovima kulture zalagali su se za nacionalističke ciljeve nove desnice i njeno potvrđivanje jedinstvenog kulturnog identiteta. Ipak, njihov veoma uzak pristup kulturi – posebno u svijetlu intenzivne ere globalizacije koja je obilježila osamdesete i devedesete godine – uspjela je samo u naglašavanju ideologija razlike koje sačinjavaju različit osjećaj identiteta. „Suočavamo se sa grubim reakcijama ovih čuvara zapadne kulture koji protestuju da kanon, taj transparentni posrednik zapadnih vrijednosti, može postati – izgovorite tu reč – politizovan,“ primijetio je Henri Luj Gejts mlađi (1992, 195). Gejtov argument podvlači način na koji ideologija, uprkos tome što kulturni ratnici žestoko tvrde suprotno, svakako utiče na izbor i istorijsko preživljavanje kulturnih tvorevina. Ironija je u tome što kulturni ratovi nijesu rezultirali samo obnavljanjem interesa za studije kulture, već i za institucionalizaciju ciljeva multikulturalnog projekta. „Bilo da je tema jezik; konstrukcija čitalaca, pisaca i tekstova; formacija kanona; kurikulum; institucije, ili društveni položaj žena, afroamerikanaca i drugih marginalizovanih grupa,“ piše Isaija Smitson u svom uvodu Engleskim studijama/studijama kulture: institucionalizacija disidencije, „profesori i studenti istražuju kulturne odnose tekstova prije nego što se usredsrede na naturalistička i esencijalistička objašnjenja“ (1994, 9). Odgovarajući na eksplicitne prijetnje koje su postavili ratovi kultura vođeni novom desnicom – dominantna ideologija i snabdjevači novog nacionalizma – studije kulture su ojačale svoje interpretativne pretenzije i razjasnile svoju poziciju kao ideološki zasnovanu vrstu kritike.
Dok studije kulture nastavljaju da se razvijaju kao interpretativni način tokom devedesetih godina, njene pristalice slave naročitu heterogenost koja karakteriše savremenu prirodu studija kulture. U dramatičnom kontrastu sa najranijim pojavama tokom kasnih pedesetih godina, studije kulture trenutno povezuju čitav niz disciplina i političkih oblika književne kritike, od dekonstrukcije i postmodernizma do studija roda i ekološke kritike. U osvit globalizacije pojačane ekonomskom politikom nove desnice i do tada neviđenim razvojima u tehnologiji i masovnim komunikacijama tokom osamdesetih godina, studije kulture uživaju teorijsku hegemoniju zbog svog kapaciteta da se suoče sa pitanjima koja definišu završne decenije dvadesetog vijeka. „Bilo da raspravljamo o multinacionalnoj korporaciji, globalnom poljoprivrednom razvoju, zaštiti ugroženih vrsta, pitanju religijske tolerancije, položaju žena ili, jednostavno, kako da djelotvorno upravljamo nekom firmom,“ piše Marta S. Nusbaum u djelu, Uzgajanje čovječanstva: klasna odbrana reforme u liberalnom obrazovanju, „sve nam je jasnije da su nam potrebna komparativna saznanja o mnogim kulturama kako bismo dali odgovore na postavljena pitanja“ (1997, 15). Studije kulture obezbjeđuju upravo takav mehanizam, sa svojim istovremenim zanimanjem za „visoku“ i „nisku“ kulturu, kao i za sponu koju otkriva između kulture i društva.
Kako se bliži kraj devedesetih godina dvadesetog vijeka, studije kulture nastavljaju da se razvijaju kroz niz intrigantnih i značajnih pravaca. Pored svoje sadašnje institucionalizacije na univerzitetu, studije kulture suočavaju savremene naučnike sa nizom pedagoških implikacija dok nastavljaju da uključuju druge, prividno odvojene oblasti ispitivanja u interdisciplinarnim oblicima kritike. Sjevernoamerički univerziteti i koledži aktivno podržavaju ciljeve studija kulture stvaranjem programa za američke studije i nude studentima kurikulum koji se sastoji od multikulturalnih mogućnosti. Kao što primjećuje Elizabet Foks-Đenoveze, „Univerzitetski učenjaci su uspjeli da imaginativno poprave glasove, predstave, proizvodnju i vrijednosti potlačenih i isključenih, i demonstrirali su snagu i bogatstvo kulture onih koji se ignorišu“ (1990, 9). Studije kulture su obezbijedile profesorska mesta na univerzitetima pomoću ohrabrujućih metoda za istraživanje politike razlike koje oslikava raznolikost prethodno oslobođenih književnih djela. Jednostavno rečeno, studije kulture – prije nego da primoravaju predavače da uvuku književnost u neutralan, depolitizovan kontekst – upućuju im izazov da istražuju ideološka svojstva datog teksta u učionici. Onda, studije kulture „prizivaju standardni osjećaj pedagoškog ugovora,“ piše Džefri Vilijams, „koji možemo katalizirati i generisati kroz društvenu promjenu preko našeg odnosa sa studentima. Ova mogućnost – da dopremo do uma mladih da bismo izazvali društvenu promjenu – je možda velika nada koju nudi obrazovanje i zašto joj se dodjeljuje značajan udio, od vremena Sokrata pa dalje“ (1997, 301). Navodeći književne kritičare da neizostavno sjedinjavaju različite interpretativne načine, kulturna kritika pruža i nastavnicima i teoretičarima mogućnost da činu čitanja pristupe na multidisciplinaran način. Na ovaj način, studije kulture nam obezbjeđuju dragocjeno sredstvo koje ojačava kako naše književne kritike, tako i naše pedagoške strategije u učionicama.
Dok kulturalna kritika suočava savremeni univerzitet sa čitavim nizom interesantnih pedagoških implikacija, ona, svakako, predstavlja i određen broj ideoloških dilema koje se odnose na načine na koje mi teoretizujemo književne studije i kulturne diskurse univerziteta. Neizbježna profesionalizacija studija kulture, na primjer, je rezultirala zamućivanjem glavnih ciljeva pokreta. Kao što primjećuje Žizela Eker, „Suviše česta upućivanja na „rod, rasu i klasu“ degenerisala su se u puku litaniju koja se pojavila u akademskim radovima kao znak pripadanja tobože naprednoj grupi“ (1994, 41). Ukratko, uzdizanje studija kulture je izazvalo oblik političke korektnosti koja od teoretičara zahtijeva da se osvrnu na određena pitanja kulture u kritikama koje pišu; ova neophodnost se bez izuzetka manifestuje u ponavljanju potrebnih subjekata, uključujući „rod, rasu i klasu.“ Dok studije kulture jasno traže da uzdignu ova važna društvena pitanja u okviru kritičkog i društvenog glavnog dijela, njihovo ponavljanje kao univerzitetska mantra služi samo da ublaži njihov intelektualni značaj. Apoteoza popularne kulture na univerzitetu predstavlja još jednu dilemu. Iako studije kulture svakako nude formu za istraživanje značajnih društvenih i političkih značenja inherentnih različitim oblicima „niske“ kulture, uzdizanje popularne kulture pod rubrikom kulturnih studija dovodi u pitanje mnoge od najvažnijih naučnih ciljeva pokreta. „Ono što ’studijama kulture’ kao univerzitetskoj profesiji (u Sjevernoj Americi) svakako nedostaje,“ Pol Bov upozorava, „jeste ’visoko intelektualni’ napor“ (1997, 53). Jasno je, izučavanje popularne kulture nudi veliki uvid u umjetnost, politiku i društvo; ipak, kao što Bov upozorava, pojednostavljivanje takvog izučavanja moglo bi, na kraju, da razblaži pažnju zadobijenu drugim prošlim i sadašnjim kulturnim oblicima i njihovim uticajem na našu kulturnu suštinu.
1999.