Dragana Kršenković Brković: Pisac i njegov zavičaj – mitsko i lično ogledalo
Jovanović, Borislav. Gradačka autobiografija – Knjiga koja je tražila samu sebe.
Cetinje: Nacionalna bibioteka Crne Gore Đurđe Crnojević, 2019.
Žuri mi se da napišem ovaj svoj arhetip proistekao
iz svekolikog arhetipa kao naše vječite matice
i praizvora koji nas obnavlja.
Ne žuri mi se da umrem, ali mi se žuri da pišem.
B. Jovanović: Gradačka autobiografija
Novi roman crnogorskog književnika Borislava Jovanovića Gradačka autobiografija – Knjiga koja je gradila samu sebe izuzetno je zanimljiva knjiga. U njoj autor opisuje svoj život, i to od prvih sećanja do časa pisanja. Vremenska udaljenost trenutaka koje Jovanović opisuje, subjektivan odnos prema događajima, ličnostima i rodnom kraju, lični ton, kao i filozofskopoetska građa romana važne su karakteristike ove knjige.
Gradačka autobiografija sastavljena je od 18 kraćih poglavlja: Odlazak i dolazak Rukopisa; U cik jedne opsesije; Vodeni i vatreni potop; Veliki kameni krevet; Oktobarska viđenja; Starac Zosima; Jedini susretnici i svjedoci; Uzvišenje uzvišenja: Lica, Pralica; Dvorenje, mrenje; Fotografija; Dioba potonje ure; U cik jednog stalaktita; Predskazanje metafizike; Vidici bez vidikovih linija; Knjiga; Aporija vječitog povratka; U cik i lik Crne Gore i Ahilovo ostrvo. Moderna kompozicija dela ima crte suprotne tradicionalnim karakteristikama romana: on ne poseduje zaokruženu radnju, opise osnovnih događaja ili društveno-ekonomsku i socijalno-psihološku motivaciju u oslikanim likovima. Umesto toga, njegova razuđena građa na pojedinim mestima se približava filozofskom traktatu, na drugim kratkoj priči, na trećim pesmi u prozi, na četvrtim ima vid logičkog izvođenja i zaključivanja, na petim mitskoj i arhetipskoj misli koja nastoji da, u viđenom i u pojavnom, otkrije prvobitnu strukturu. Ukupnu građu knjige upotpunjuju i tri autorove pesme.
Birajući govor u prvom licu, autor pripoveda o svom odrastanju, o prvim utiscima, o najstarijim sećanjima vezanim za ratne godine, o rodnom ognjištu, o svojoj baštini, imanju i nasleđu koje je sada – autor upotrebljava zanimljiv izraz – ‘oniječeno’. („Oburdane suvomeđe, izvirilo ogoljeno korijenje. I tako i kod drugih smokava i pitomine na ovom i na drugim mjestima po mojoj očevini. Sve je oniječeno.“)
Autor piše i o snu koji ga je kao dečaka toliko potresao da u njemu, odraslom, i danas odjekuje; ističe snažan uticaj pejzaža, posebno kamena i neba, na njegovo sazrevanje; opisuje širinu horizonta sa praga rodne kuće, lepotu narodnog jezika i bogatstvo toponima gradačkog kraja; ukazuje da se prošlost najbolje čuva upravo u jeziku; priseća se svoje „bliskosti s dubinama vjekova i opsjednutosti svjetlom i pomrčinom“, naglašava kako „zavičaj odjednom počinje da funkcioniše kao literatura”. Kroz Gradac on je spoznao svet. „Ođe sam određen svim čega je bilo i nije bilo“, izjavljuje autor na jednom mestu, dok na drugom dodaje: „Gradac je postajao mjera stvari, literature, poetike i etike, moje metafizičke ogledanosti, iluzija mog sveukupnog lika. I pisanje ove knjige je moja potreba za vječitim vraćanjem Gradcu.“ S poslednjom pročitanom stranicom postaje jasno da je, ispisujući ovu knjigu, autor pre svega želeo da napiše „čistu autobiografiju svog đetinjstva i vremena koje dolazi.“
Čudesna semantika postojanja i zavičajna kosmogonija
Iako je roman već u naslovu žanrovski određen kao autobiografija, sve u knjizi ukazuje da se ne radi o klasičnom delu autobiografske književnosti. U Gradačkoj autobiografiji autor ne izlaže uspomene na neke važne društvene ili kulturne događaje kojima je bio očevidac, što obično srećemo u delima te vrste. On se ne odlučuje ni na hronološko izlaganje građe i činjenica koji bi mogli biti zanimljivi čitaocima, književnim istoričarima i piscima društvene istorije. Autor ne pruža ni svoja objašnjenja ili ocene o istorijskim procesima. Nasuprot tradicionalnog pristupa i uobičajene prakse u pisanju autobiografija, on u svoje delo ne unosi ni raznorodni dokumentarni materijal – razne zapise, dnevnike, izveštaje ili arhivsku građu, a odustaje i od slobodnog obrađivanja i kombinovanja pojedinosti i doživljaja iz različitih perioda svog života.
Umesto svih tih specifičnih načina na koji su u autobigrafiji oblikuju predstave i jezička građa, Borislav Jovanović u vezivanju predstava iz ličnog iskustva koristi asocijativnost, sećanje, analogiju i uranjanje u arhetipsku imaginaciju. Pri tome, u stvorenoj, naoko haotičnoj, građi on koristi različite tehnike – od onih smišljenih po analogiji s muzičkim, kao što je lajmotiv (od prvog do poslednjeg poglavlja provlače se lajmotivi zavičaja, kamena i neba), preko lirskog povezivanja ličnog iskustva s arhetipskim praoblicim, do pročišćenih intelektualnih i emotivnih asocijacija.
Tematski i fabularno rasuti podaci otvaraju nove perspektive ovog neobičnog romanesknog ostvarenja, nudeći širu sliku društveno-ekonomskih prilika, istorijskih okolnosti i političkih događaja vremena u kojima je autor živeo, sveobuhvatnije viđenje unutrašnjih stanja glavnog junaka – lirskog subjekta – pripovedača (u ovom delu on se poklapa sa autorom dela) i nagoveštaje onih dubljih, metafizičkih, značenja.
Mitska zemlja Gradac
Za autora, rodni kraj je čitav jedan svet koji u njemu postoji kao neki drevni pratekst. Gradac je i tajna koju treba večno odgonetati. Misterija sa „sjemenkom univerzalnog“ u sebi. „Trajna postavka svijeta“ u kojoj se, „poetika vremena sadašnjeg prenosi u poetiku svakog vremena“, pažljivo on pojašnjava svom čitaocu / svojoj čitateljki.
Autor zavičaj vidi „kao svog bogoslovca. Predskazatelja i nadkazatelja svega što će kasnije strujati kroz [njega]kao umno sjemenje. Korijenika svih korijenika.“ On piše:
Zavičaj je […] rodno mjesto etike, poetike, metafizike… Tu sam ugledao strašnu i svojom ljepotom neponovljivu otvorenost svijeta. Đe zaplačeš i od ljepote i od grdila istovremeno… Još uvijek gledam u nebo, kako ono iznad mene, tako i u ono u meni.
Nešto dalje on kaže:
Gradac je prvi dodir sa svijetom, prvi pogled sa gradačkih vidikovaca ka nebu i zemlji koji skoro da mi bjehu pod nogom i zbog kojih pomislih da valja postojati. I zvijezde i brda stajahu naspram mene. Sve to zajedno sa svakodnevnim prolascima pored seoskog gorblja i crkvice na njemu, i toljenjem žežene žeđi na živoj vodi iz kamena, bijaše beskrajna, drevna povojnica mog bića. Neponovljivi začetak tajne koja se nosi i pečatuje sve što bijaše, i ne bijaše u životopisu. Tajna koja je kao vasionsko klupko u čijem zamrsivanju i razmrsivanju se neprestano učestvuje.
Poput kompleksne razrade muzičkog motiva u muzičkoj fugi, autor na različitim mestima razgrađuje, varira, odstupa, menja, ponavlja, prepliće niz određenih slika, situacija, nagoveštaja, slutnji i zapažanja, čežnji i stremljenja, stvarajući tim jezičkim obrtima, usporenim ili ubrzanim ritmičkim variranjem kontekst bogat unutrašnjom refleksijom i slojevitim asocijativnim dejstvom. Pomenimo samo neke primere:
Zavičaj je apsorbovao mene a ja njega. Taj proces je beskrajan… Ođe sam određen svim čega je bilo i nije bilo.
Ili:
Zavičaj je autolika i trajna postavka svijeta. Metapoetika u metapoetici. Diskurs neprestanog odlaženja. Vrijeme koje je izabralo sebe samo. Misterija koja je nastala i prije i poslije saznanja smrti.
Kao i:
Prepisivanje Graca iz onog što je zapisano u meni jeste, u stvari, svojevrsna enciklopedija prolaznosti. To je i identifikovanje jednog tipičnog crnogorskog sela s milenijumski dalekim i milenijumski bliskim svesvijetom. Riječ je o podneblju u kojem čujem vječiti oratorijum nestalih glasova.
Ta tajnovita veza jednog seoceta, smeštenog u konkretni geografski prostor Crne Gore, sa širokim prostorom beskraja i bezmernim vremenskim trajanjem misao je vodilja ovog ispovednog proznog dela. Autor čini i korak dalje – on tu nesvakidašnju vezu podiže do osnovnog načela strukturnog povezivanja glavnih tema romana. Upravo u toj tački nesvakidašnji raspored i dinamika različitih elemenata dela (događaja, likova, situacija, tema, motiva, unutrašnjih stanja, misli, poetskih slika i iskaza) organizuju se u čvrstu građu i jedinstvenu umetničku celinu, čineći roman koherentnim i motivacijski uspešno zaokruženim delom.
Pri odabiru ovakve tehnike saopštavanja i sasvim slobodnog uspostavljanja unutrašnjeg redosleda, težnja autora ipak je jasno određena: on nastoji da spoji prostor svog zavičaja „u kojem je sve više šipka, zidina, sjećanja, drače, grobova“ s onim što je izvan naše (čovekove) prostorno-vremenske stvarnosti. Tražeći u kamenom reljefu skromne gradačke naseobine i nešto što je iznad ili iza prirode, Jovanović diskretno izražava i svoju potrebu da u pojavnom, kakav je pejzaž rodnog Graca, pronađe nešto od apsolutne istine o bîti sveta i života. On nastoji da taj krajolik ‘prevede’ u jednu višu opštost.
„Nigđe kao ovđe čovjek ne osjeti svoje sopstveno vlasništvo nad Univerzumom“, zna autor još da istakne, govoreći o mestu u kome se rodio, i dodaje: „Zavičaj je samo zamjenica za svjetsku scenu na kojoj se odigrava trajna premijera i vremena i istorije.“ Poput mitskog grada Makonda Gabrijela Markesa, i stenoviti Gradac u Gradačkoj autobiografiji Borislava Jovanovića dobija atribute nečeg prvobitnog. Tako ovo mestašce postaje odraz novog, umetničkim jezikom oblikovanog “zrnca kosmogonije“. Jedan mitski prostor u kome se najbolje može sagledati koliko je sve na ovom zemnom šaru zapravo jedno „veliko ništavilo“.
Treba istaći i da je „gradačka preglednica svijeta” za autora „rodno mjesto umnih sila“. Zato ne treba da čudi njegova želja, iskrena i duboka, na čas melanholična, na momente setna, na drugim mestima ekspresivna i uznesena, da on sam postane „kao zavičaj, kao njegov reljef; [kao]njegove tajne, samotišja, predvečerja i mjesečne sfere.“ ‘Preslikati’ se s rodnim krajem, ‘postati’ očevidac uzajamnog uticaja „ogromnog neba i višestrukog kruga bliskih i dalekih brda“ za autora znači biti svedok „sadejstva [koji]rađa samu ontologiju“.
U lavirintu kamenika: Čitanje kamene, nepomične, knjige
Poseban deo u romanu posvećen je odnosu između književnosti i autorovog rodnog kraja. Za pisca Gradačke autobiografije zavičaj na osobeni način ulazi u književnost, kao što književnost ulazi u zavičaj. Sve je za Jovanovića u tom seocetu književnost – i tek iznikli smokvin list, i prvi pupoljak vinove loze, i smrtna i posmrtna tišina koju osluškuje dok hoda unaokolo, po okolnim stazama… Pisac o tome piše:
Zavičaj je poetska država… On odjednom počinje da funkcioniše kao literatura. Kao hodočašće, kao otkrovenje, kao kompletiranje usamljenosti, kao istinska prisnost s nepostojećim, kao očni vid koji se pretvara u božji.
U tišini i samoći gradačkog prostora autor pronalazi ono „što treba reći“. U tom kraju svaka njegova „pomisao traži drugu, kao što jedan rasplet rađa novi“. Gradac je naročita, najveća biblioteka okrenuta beskrajnim prostranstvima koje sam autor nosi i u sebi. On daje etnografske podatke, lokalizuje radnju, ali i iznenađuje prisustvom čudesnog, fantastičnog, eteričnog i onostranog.
U knjizi nailazimo i na zapise o prolaznosti i smrti; razmišljanja kako svaki čovek upravo na mestu gde je rođen najdublje oseća kako svoje postojanje, tako i svoju prolaznost; opis naročitog mira dok se stoji nad sopstvenom, za života već napravljenom, grobnicom – autoru se i u tom „nevjerovatnom trenu, svaki put iznova, odslikavaju dvije tišne, ovozemaljska i onozemaljska“. Ako nečeg nema u literaturi, primećuje autor, pisac to pronalazi u rodnom kraju.
Iz sećanja glavnog junaka – lirskog subjekta – pripovedača izranjaju i kazivanja uz koje je rastao i odrastao, pre svega o čojstvu i junaštvu crnogorskog naroda „o činjenjima ljudi koji su znali da budu glavosječe ali i sveci, krvnici ali i pomirenici, osvetnici i surovnici; praštonoše i skutonoše u ime čovjeka bez mane i straha.“
Tako se vremenom sve viđeno i proživljeno pretvaralo u lični, stvarni i mitološki lavirint. U nizu scena lako je prepoznati lucidno odabrane motive, koji potvrđuju taj put. Zaokružujući ih nekad ličnim, nekad letargičnim, nekad fantastičnim, nekad svetim, a nekad aurom legendi, folklornog predanja i usmenog svedočanstva, pisac svojim poetičnim opisima daje slojevitost i višeznačnost.
Kao primere ovog autorovog ‘kretanja’ po lično-stvarno-mitološkom lavirintu, mogu se uzeti beleške o šipku i mitološkoj odrednici po kojoj se drvo šipka od davnina smatralo simbolom života i plodnosti („Šipci ovih dana propovijedaju čist mir i jedini su koji mogu poželjeti dobrodošliicu. Oni su sada u svom carstvu koje može označiti i smrt zavičaja, ali i njegov voskres“, s postojanim mirom u tom odeljku kazuje Jovanović“) ili opis mandarina prepunih ploda, koje danas rastu na Ledeniku. („Možda će se jednoga dana desiti čudo i Gradac biti prekriven mandarinama kao što je nekad bio grožđem. Ko će ih brati? Niko. Njihovi plodovi pretvoriće se u vječite sjemenke mjesečine“, sa setom zaključuje pisac.)
Autorova mašta i pesnički jezik u umetničkom oblikovanju jezičke građe ovog dela ogledaju se i u kratkom opisu kukureka. Iako je taj cvet „bez mirisa, otrovan, smrtnosan, od korijena do cvijeta, ali ljekovit u medicinskom svijetu“, on budi bogate asocijacije. Kukurek jeste opasan, često je smrtonosan, ali je istovremeno i uzvišen. On je „ljepota koju ne smiješ dotaći, cvijet tajanstveniji od mnogih drugih… Glas žive duše“. Baš kakve su i mnoge pojave u životu.
Autobiografsku građu ovog romana krase i mnogi zapisi o tišini. „Kao što jezik u sebi sadrži sve i kao što mu se ne može naći kraja i početka, tako i ove tišine s logikom kamena imaju svoje otiske u meni. Što više utoljavam metafizičku glad, ona postaje sve veća“, iznova autor povezuje postojanost kamena, tišinu neba i svoju potrebu da razume svet kojim hoda i život kojim živi.
Time se iskazuje još jedan lajmotiv romana: autor ‘vidi’ i ‘pronalazi’ ono što je natčulno i natprirodno, van granica iskustva, transcedentno i metafizičko i u onim, na prvi pogled, svakodnevnim stvarima i pojavama: u kamenu, šipku, cvetu kukureka ili u ognjištu u rodnoj kući… Takvo ‘oneobičavanje’ daje poseban kvalitet ovom delu.
Gradačka autobiografija – Knjiga koja je gradila samu sebe Borislava Jovanovića je roman koji zauzima posebno mesto u crnogorskoj književnosti. Nastojeći da svoj autopoetički univerzum oživi što izvornije i trudeći se da stvori književni okvir u kome bi ‘unutrašnji teleskop’ okrenuo ka svemu proživljenom: ka mesečinama koje se „još vrzmaju“ po njegovom detinjstvu, guvnu na kome se i „danas nalaze ostaci smokve mrkinje“, pijedestalima snova ili Gračanima kojih odavno nema, Jovanović je ispisao knjigu osobite poetike.
Gradačka autobiografija je jedinstveni dnevnik života i smrti. Knjiga o prolaznosti, ali i zapis o utiskivanju večnosti u crnogorska kameništa, suvomeđe, napuštena kućišta, u stara ili samonikla stabla murvi, nara i smokve, u prastari usamljeni hrast kraj kuće, u gradačke vidikovce, u snežno bele „a kao vuna tople“ oblake, u zvezde i nadgrobne spomenike na seoskom groblju, u toplinu majčinog dodira ili u čvrstinu očevog pogleda, u odjek priča i legendi ispričanih kraj ognjišta…
Gradačka autobiografija je iskrena, duboko proživljena i pročišćena knjiga. Životopis o osobenom spoju jednog književnika i kraja u kome je rođen. „Ođe postoji vječita čistoća rujevine, novodjevičja samoća svijeta, vječita jednostavnost suvomeđe, njenog kamenog saća i nebeske opranosti. I, ođe postoji samosvojni kult gledanja u beskraj što smo ga spoznali u nekoj neimenovanoj drevnosti“, zapisuje autor. Emocionalna snaga i pregnatnost izraza, koji se provlače kroz knjigu, to nesumnjivo potvrđuju.
