(Sofija Kalezić: Minervinim tragom (Prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica), Fakultet za crnogorski jezik i književnost/ Crnogorski kulturni forum, Cetinje, 2018)
Knjiga Minervinim tragom (Prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica) Sofije Kalezić prva je knjiga na crnogorskoj literarnoj sceni koja kritički preispituje prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica. U ovoj studiji Kalezić u centar svog interesovanja postavlja pripovjedački i romaneskni rad crnogorskih spisateljica, sistematično i dosljedno analizirajući njihove različite književne svjetove i umjetničke izraze. Takvim pristupom ona pravi otklon od dominantnog kanona u crnogorskoj i regionalnoj literaturi i kulturnom prostoru koji, s jedne strane, opštepriznate i opštevažeće umjetničke vrijednosti pronalazi u stvaralaštvu književnika a, s druge, uporno njeguje stereotip da se tzv. visoka literatura jedino nalazi u književnim ostvarenjima muškaraca.
Monografija Minervinim tragom javlja se u vremenu za koje se čini kao da ga odlikuju dvije paralelne stvarnosti.
U onoj prvoj, vidljivoj, sve izgleda u redu. Književnice u Crnoj Gori objavljuju svoje zbirke pripovjedaka, romane, pjesme, kritičke, naučne i publicističke radove; po njihovim dramama i scenarijima postavljaju se pozorišne predstave i snimaju filmovi i TV drame; njihovi poetski i prozni tekstovi prisutni su u domaćim i inostranim književnim časopisima; organizuju se njihove autorske večeri; književnice gostuju na domaćim i međunarodnim festivalima i sajmovima knjiga, učestvuju na konferencijama, naučnim skupovima, okruglim stolovima, promocijama knjiga; dobitnice su međunarodnih stipendija koje su im omogućile studijske boravke i gostovanja u uglednim rezidencijalnim književnim programima u SAD-u, Austriji, Mađarskoj, Slovačkoj, Češkoj, Velikoj Britaniji, zemljama Balkanskog regiona…
Stvari potpuno drugačije stoje kad je riječ o onoj drugoj, manje vidljivoj, stvarnosti. U njoj rodne razlike postaju veoma primjetne. Tako u Crnoj Gori nijesu retke antologije, pregledi, zbirke ili teorijske knjige u kojima nije zastupljena nijedna književnica. Za selektore i članove žirija uglavnom se biraju muškarci koji predlažu i književne nagrade dodjeljuju muškarcima. Postalo je uobičajeno i da publicisti i novinari u svojim knjigama objavljuju samo razgovore koje su vodili s piscima.
Slična je situacija i u obrazovanju i vaspitanju djece. Nastavni plan za prve tri godine opšte gimnazije predviđa obradu djela samo četiri književnice (Sapfo, Jelene Balšić, Isidore Sekulić i Desanke Maksimović), dok u planu za četvrtu godinu nije zastupljena nijedna autorka. I na popisu literature nastavnih planova crnogorskog jezika na fakultetima književnosti neuporedivo su rjeđe knjige koje su napisale spisateljice. Tako učenici i studenti ostaju uskraćeni za mogućnost da upoznaju djela Margaret Jursenar, Virdžinije Vulf, Elze Morante, Toni Morison, Margaret Atvud, Doris Lesing, Herte Miler, Elfride Jelinek, Silvije Plat, Marine Cvetajeve, Ane Ahmatove, Jelisavete Bagrjane, Vislave Šimborske, Astrid Lindgren, Simon de Bovoar, Hane Arent… – pomenimo samo neke od brojnih autorki izuzetnih literarnih i intelektualnih sposobnosti, veoma značajnih stvaralačkih opusa i raskošne imaginativne snage i dubine uvida.
Tu su i drugi uobičajeni načini koji dodatno marginalizuju književno stvaralaštvo žena. Rad književnica prati mnogo manji broj recenzija i kritika od onih koje se pišu o književnicima. Nije mali broj kritičara i profesora i profesorki književnosti koji i ne kriju da ne čitaju knjige savremenih spisateljica. Za magistarske i doktorske radove na studijskim programima na kojima se izučava južnoslovenska književnost najčešće se obrađuju književna djela koja su napisali muškarci. Ista je situacija i sa tekstovima u kojima se govori o savremenoj crnogorskoj književnoj sceni od 1990-ih do danas i novoj generaciji pisaca i spisateljica ‒ u njima se isključivo pominje doprinos književnika.
Tako stvaralaštvo crnogorskih književnica ostaje (ne)vidljivo.
Kao da je bez glasa.
Istovremeno ‒ i prisutno, i odsutno.
U regionu Balkana slična je situacija. „Ima tome dvadeset godina”, izjavila je u jednom intervjuu najprevođenija hrvatska spisateljica Slavenka Drakulić, „ kako je jedan naš poznati kritičar u povodu mog prvog romana napisao da je to ‘kuhinjska književnost’. Vjerojatno nije mogao smisliti pogrdniji izraz za žensku književnost, a posebno za žensko pismo.“1 Drakulić je u Pragu 2010. godine na Međunarodnom skupu pisaca (The Gathering of International Writers) proglašena za jednog od najuticajnijih evropskih pisaca našeg doba.
„Kad se spomene žena, već tad se govori o drugosti, žena spisateljica je drugost na kvadrat, a još na Balkanu, to je n-ta drugost“, izjavila je profesorica lingvističkih nauka Marina Katnić-Bakaršić na dvodnevnom susretu književnica iz regije, na godišnjici PEN Centra Bosne i Hercegovine, 1-2. novembra 2012. godine u Sarajevu. Na istom skupu Adisa Bašić, pjesnikinja, dodala je: „Koliko smo moćne, kolike su nam biografije, koliko smo pjesnikinje, žene – mjeri se muškim pedljem!“, dok je pjesnikinja i književna kritičarka Tanja Stupar-Trifunović na ovom susretu ukazala na „užas pred lebdećim aurama rijetkih, drhtavih, nesrećnih i usamljenih poetesa, užas pred tolikim unaprijed zadatim okvirima i kalupima cipelica koje me žuljaju jer definitivno nisam i ne želim biti literarna Pepeljuga koja čeka svoga kritičara da joj obuje dva broja manje cipele.“2
Čini se da je danas položaj književnica na crnogorskoj i regionalnoj književnoj sceni sličan položaju književnica u zapadnim zemljama prije pola vijeka. Među brojnim autorkama na zapadu koje su polovinom dvadesetog vijeka preispitivale tradicionalno viđenje žene (kao bića koje niti poseduje stvaralačku moć, niti može biti stvaralac) nalazi se i Ališa Ostrajker. Ova američka pjesnikinja započela je revizionističku upotrebu rodne slike u književnosti s ciljem da „podrije i preoblikuje život i književnost pjesnikinja.“3
Ostrajker je nastojala da rasvetli odnose na američkoj književnoj sceni u XX vijeku, ukazala je na predrasude prema književnicama s kojima se lično suočila na početku svog književnog rada, isticala je kako su univerzalnost književnog jezika i to šta jeste a šta nije umjetnost kroz vijekove određivali muškarci. I jezik „koji se koristi da se izrazi divljenje prema književnom radu i činu stvaranja nekog autora“, zapisala je Ostrajker, „ generalno pretpostavlja da je taj autor muškarac – on izuzima ženu kao autora.“4 Preovlađujući tadašnji stav na američkoj književnoj sceni podrazumijevao je da se ne pokazuje divljenje prema stvaralaštvu neke književnice. Umjesto divljenja, stvaranje pjesnikinja i prozaistkinja pratila je tišina.
Zato ne treba da čudi što je u takvoj, decenijama njegovanoj, kulturnoj i literarnoj klimi književni rad svake žene bio tretiran i opisivan kao drugost, dakle kao nešto što se javlja i egzistira na obodu književnog univerzuma. Danas, poslije pola vijeka prepispitivanja, otkrivanja ženske tradicije pisanja, otpora seksizmu u književnosti, razvijanja svijesti o seksualnoj politici koja je prisutna u jeziku i stilu, nastojanja da žene transformišu kako sebe, tako i kulturu, na zapadu više niko ne gleda na književni rad spisateljica kao na drugost, niti ga smješta na periferiju literarnog svijeta.
Ovo višedecenijsko iskustvo autorki sa zapada upućuje na zaključak da pred crnogorskim i regionalnim romansijerkama i pjesnikinjama predstoji dug put traganja za modelom koji bi mogao da pomogne da se prevaziđu postojeći odnosi na savremenoj književnoj sceni. Pred njima je po svoj prilici još duži put da dostignu i ideal Virginije Vulf o sopstvenoj sobi.
Poseban oblik vidnog razdvajanja književnog stvaralaštva žena i muškaraca u Crnoj Gori, regionu Balkana i, šire, u svijetu predstavljaju pojmovi žensko pismo, žensko pisanje i ženska književnost. Činjenica da ne postoji muško pismo, muško pisanje i muška književnost, niti bilo ko rad bilo kojeg književnika dovodi u vezu s muškim pismom i muškom književnošću ukazuje da je takav princip podjele u osnovi neknjiževan, da naglašeno narušava cjelinu pojma književnosti i da u prvi plan postavlja problem rodnih razlika u literaturi.
Sintagma žensko pismo se ne upotrebljava kao jednostavno isticanje polnih razlika između pisaca i spisateljica. Naprotiv, ovaj pojam sugeriše više stvari: da je književni rad spisateljica viđen više kao neka literarna potkategorija (koja se prividno služi umjetničkim postupcima, a u biti ostaje površna) nego kao književnost koju odlikuje slojevitost i univerzalnost elitne literature; da je svaka autorka (bez obzira na vrijednost i značaj djela koji je stvorila) izmještena iz glavnog u rubni književni tok, i iz centra na periferiju literarnog dešavanja; kao i da je svaka spisateljica viđena kao neko ko ne pripada, niti može da pripada tzv. visokoj literaturi. Tako sintagma žensko pismo na posredan, ali jasan način omeđuje okvir u koji su književnice smještene, osvetljavajući na koje sve načine rodne razlike mogu biti utisnuti u tekst koji je stvorila žena.
Razdvajanje književnog stvaralaštva žena i muškaraca ogleda se i u kvalifikaciji da je književno stvaralaštvo žena lično i ograničeno. Ta kvalifikacija dolazi iz raširene zablude da su žene, navodno, potpuno ravnodušne prema opštim i univerzalnim temama, da nemaju potrebu da tragaju za sveobuhvatnim i kosmičkim i da interesovanje pokazuju jedino za ljubav, brak, porodicu i intimni svijet pojedinca.
Nasuprot tome, književno stvaralaštvo muškaraca uvijek je viđeno kao sveobuhvatno i univerzalno. Zanimljivo je da se to dešava čak i u slučajevima kad se muškarci, pored opštih tema (istorijski događaji, uticaj društvenih običaja i ekonomskih odnosa na pojedinca i sl.), bave onim fabulama, motivima i sižeima koji su lični (ljubav, brak, porodica, seksualnost). Aura sveobuhvatnog i univerzalnog obujmljuje i djela takve sadržine.
U nastojanju da se dokaže kako su žene imale svoju književnu tradiciju, koja se razvijala paralelno s vladajućom literaturom stvaranom od strane muškaraca, pojam žensko pismo je u francuskoj feminističkoj teoriji književnosti postao važna ideja. Nastala u okviru visokorafiniranog projekta francuskih feministkinja, ova sintagma označila je jedno novo, u biti drugačije, shvatanje pisanja. Za francuske autorke iz sedamdesetih godina XX vijeka žensko pisanje je djelatnost koja daje glas /ženskom/ tijelu i njegovim iskustvima, traga za jezikom oslobođenim od okova patrijarhalnog simboličkog poretka, očekuje radikalno samopropitivanje…
Nije mali broj književnokritičkih pristupa koji u borbi protiv literarnog patrijarhata i danas naglašeno insistiraju na upotrebi termina ženska književnost, afroamerička književnost, gay književnost, lezbijska književnost i sl. Korišćenjem ovih pojmova, te/ti teoretičarke/teoretičari žele jasno da osvijetle koliko je marginalizovana:
- a) literatura književnica, i to bez obzira na njihovu rasnu, nacionalnu ili klasnu pripadnost;
- b) literatura književnika koji ne pripadaju bijeloj rasi i srednjoj ili višoj klasi;
- c) literatura LGBT književnica i književnika svih rasa, nacija i klasa.
Svi ti razni literarni putevi, koji su njegovali različite književne izraze, stilove i žanrove, viđeni su kao nešto što je daleko od uzorite i normirane književnosti mainstream-a koju stvara bijeli hetero pisac, „taj privilegovani stvaralac koji dominira zapadnim kanonom i koga jedino jednostavno zovu pisac“,5 kako navodi škotska književnica Aminata Forna u časopisu The Guardan.
U okviru ovih književnokritičkih teorija žensko pisanje se tretira kao složeno, slojevito i bogato značenjima a upotreba termina žensko pisanje i ženska književnost objašnjava se „željom da se postave temelji ženske tradicije, željom za imenovanjem i odbranom važnosti ženske književnosti“,6 pojašnjava Milena Kirova, profesorica bugarske književnosti na Univerzitetu u Sofiji.
Međutim, i pored važnosti da se preko ovih pojmova izdvoji učešće žena od učešća muškaraca u književnosti, kako bi se jasnije uočile razlike u statusu spisateljica, pojmovi žensko pismo, žensko pisanje i ženska književnost nedvosmisleno sugerišu da je danas – uprkos svemu – književni i akademski mainstream kulture i kulturnih modela i praksi zapravo muška kultura, tako karakteristična za patrijarhalna društva. Iako umjetnici i umjetnice samosvjesno naglašavaju svoju posebnost i drugost, jer im je važno da njihov rad bude prepoznat kao autentičan i drugačiji, ne treba da čudi odbijanje većine književnica da budu ‘omeđene’ uskim granicama rodnih, nacionalnih ili rasnih pojmova, kao i da osnovni, često i jedini kriterijum pri vrednovanju njihovog rada bude drugost koju donosi sintagma žensko pismo, taj ‘krovni’ termin koji natkriljuje sve što one napišu i stvore.
„Nijedna književnica ne želi“, zapisala je kanadska književnica Margaret Atvud, „da je neko previdi i potcijeni zato što je žena; ali malo je onih, čini se, koje žele da budu određene isključivo prema polu, ili ograničene time da budu lojalne jedino svom polu.“7
I američka književnica Toni Morison je više puta istakla da sebe vidi kao američku, a ne kao afroameričku književnicu. Ona time jasno poručuje da se afroamerički književnici i književnice ni po čemu ne razlikuju od svojih američkih kolega i koleginica druge boje kože i rase. Pojam američka književnica za Toni Morison znači da ona nije isključivo spisateljica koju određuje njen pol i/ili boja njene kože, već da je dio jedne cjeline koju čine ljudi iz različitih klasa, nacionalnosti, roda i rasa, uključujući afro-američku, azijsko-američku, hispano-američku, nativnu, itd.8
I pitanje književnog vrednovanja još jedan je primjer vidljivog razdvajanja književnog stvaralaštva žena i muškaraca. Postojeći princip počiva na prividu da je književno vrednovanje rodno neutralno, nepristrasno i nezainteresovano za lične osobine autora ili autorke. Nije teško utvrditi da je u stvarnosti potpuno suprotno. Pod prividom objektivnosti, vrednovanje književnog djela polazi od muškog principa. Tako se u postojećim odnosima »vladajućeg muškog-kao-neutralnog-polja kulturne proizvodnje«,9 kako ukazuje pjesnikinja Dubravka Đurić, profesorica na Fakultetu za medije i komunikacije Univerziteta Singidunum u Beogradu, žensko pisanje ‘prevodi’ kao inferiorno u odnosu na muško pisanje.
Intenzivnim proučavanjem proznih narativa, ukazivanjem na nove književne svjetove autorki, na njihove različite poetike, pripovijedne perspektive, modalitete pripovijedanja i senzibilitete, na njegovanje individualizma, subjektivnosti i samosvijesti žena u pričama, knjiga Minervinim tragom širi okvir u kome se prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica može sagledati.
Sofija Kalezić u svojoj studiji otkriva određena prozna djela koja još nijesu književnoestetski vrednovana; ispravlja nepravdu prema drugim djelima čiji nastanak nije sagladen u širem istorijskom, društvenom i kulturnom kontekstu; uočava da je stvaralaštvo većine književnica nedovoljno kritički analizirano; opisuje široku motivsku lepezu njihovih ostvarenja koja, kako ona navodi, „po načinu literarne obrade i predmetnoj raznovrsnosti […] prevazilaze stvaralaštvo književnica u regionu”; analizira različite žanrove; ukazuje na stvaralačku maštovitost i kreativnost određenog broja crnogorskih autorki…
Kalezić piše i o širokom tematskomotivskom okviru rada crnogorskih prozaiskinja. On se kreće od arhetipskog, mitskog i legendarnog u svijesti junakinja i junaka, preko raznih oblika nasilja (nasilje u porodici, nasilje u braku, nasilje utemeljeno na tradiciji, kulturi, religiji i praznovjerju, nasilje države prema pojedincu, itd.), odnosa ljudi prema vremenu i prolaznosti, do različitih oblika čovjekove borbe protiv smrti i ništavila.
Ona skreće pažnju na važan iskorak autorki iz – kako se obično vjeruje – uobičajenih tema svake književnice vezanih za ljubav, udaju, brak i porodicu, i zaključuje: „Crnogorske književnice motivski prevazilaze korpus ‘tipičnih’ tema kojima se odlikuje pisanje spisateljica u regionu i šire.” Važnu ulogu u tome čine i odabrani likovi, jer spisateljice u svojoj literaturi ravnopravno pišu i o ženi i o muškarcu.
Knjigu takođe karakteriše i poštovanje različitosti. Tako su u njoj zastupljene književnice bez obzira na njihovu vjersku, nacionalnu, starosnu, političku, ideološku ili neku drugu pripadnost. Osnovni je, dakle, estetski kriterijum od koga je Kalezić pošla u svom izboru spisateljica.
Odbacujući tradicionalnu identifikaciju spisateljica kao drugost i afirmišući prozno stvaralaštvo književnica kao nešto što zaslužuje da bude tretirano pod jednakim uslovima kao i prozno stvaralaštvo književnika, monografija dr Sofije Kalezić Minervinim tragom (Prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica) na nov način određuje položaj književnica u korpusu crnogorske nacionalne literature. Time ova naučna studija nenametljivo pokreće i važno pitanje preispitivanja i valorizovanja postojećih književnih i kanonskih vrijednosti u Crnoj Gori, kao i redefinisanje statusa književnih tekstova koje su napisale žene.
Literatura:
- Objavljeno u: Večernji list, hrvatske dnevne novine, online izdanje, 07. decembar 2003. Izvor: https://www.vecernji.hr/kultura/zensko-pisanje-izmedju-usisavanja-i-peglanja-746327
- Objavljeno u: Al Jazeera Balkans, online izdanje, 10. novembar 2012. Izvor: http://balkans.aljazeera.net/vijesti/balkan-u-ocima-spisateljica
- “[to]subvert and transform the life and literature women poets inherit.“ (Alicia Suskin Ostriker)
- “[…] the language used to express literary admiration in general presumes the masculinity of the author, the work, and the act of creation – but not if the author is a woman.“ Iz knjige: Alicia Suskin Ostriker: Stealing the Language: The Emergence of Women’s Poetry in America, London: The Women’s Press, 1987, p. 3.
- “I have never met a writer who wishes to be described as a female writer, gay writer, black writer, Asian writer or African writer. We hyphenated writers complain about the privilege accorded to the white male writer, he who dominates the western canon and is the only one called simply writer”. (Aminatta Forna) Izvor: https://www.theguardian.com/books/2015/feb/13/aminatta-forna-dont-judge-book-by-cover
- Kirova, Milena. »U čemu je problem sa matrijarsima: Žene i kanon u književnosti (na primerima iz bugarske književnosti«. Genero, časopis za feminističku teoriju. Beograd: Centar za ženske studije, God. I, br. 1 (2002), str. 129-139.
- “No woman writer wants to be overlooked and undervalued for being a woman; but few, it seems, wish to be defined solely by gender, or constrained by loyalties to it alone.” (Toni Morrison)
- Morrison, Toni. „The Art of Fiction«. Interviewed by Elissa Schappell, with additional material from Claudia Brodsky Lacour. The Paris Review, No. 134, Issue 128, Fall 1993.
- Đurić, Dubravka. „Globalizacija i transformacije američke eksperimentalne poezije“. Size Zero/ Mala mjera IV: Poezija! (Priredila: Aleksandra Nikčević Batrićević), Cetinje: Fakultet za crnogorski jezik i književnost, 2016: 11-42.
