Aleksandra Nikčević-Batrićević: O dinamici pripovjednog prostora
Aleksandra V. Jovanović: Dinamika pripovednog prostora, Univerzitetska biblioteka
u Beogradu 2016.
Aleksandra V. Jovanović pripada onoj kategoriji naučnih istraživača koji su prepoznatljivi po specifičnom stilu i suptilnosti u čitanju književnih tekstova. Sloj po sloj književnog teksta Jovanović otvara i predaje čitaocu, doprinoseći tako novim razumijevanjima, dodajući nova značenja. Redovna profesorka Univerziteta u Beogradu, Aleksandra V. Jovanović diplomirala je, magistrirala i doktorirala na Filološkom fakultetu, Univerziteta u Beogradu, gdje predaje Savremeni britanski roman, Književne teorije i pravce u engleskoj književnosti dvadesetog veka, kao i kurseve Postkolonijalna književnost na engleskom jeziku, Ženske studije u anglo-američkoj književnosti i Britanska proza kroz studiju žanra. U knjigama koje je objavila prije studije koja je u fokusu ovog prikaza, ona je pisala o engleskoj i irskoj književnosti i njene dvije monografije nose sljedeće naslove Priroda, misterija, mit: romani Džona Faulsa (2007) i Glasovi i tišine u kritičkom diskursu o engleskoj književnosti dvadesetog veka (2012). Ova profesorka koju generacije studenata pamte po predanom i marljivom radu, ispisala je studiju naslovljenu Dinamika pripovednog prostora (2016) koju je objavila Univerzitetska biblioteka u Beogradu. U ovoj studiji koja broji 238 strana i čiji su recenzenti dr Zoran Paunović i dr Aleksandra Batrićević, a koju za izdavača potpisuje dr Aleksandar Jerkov, nižu se poglavlja koja potvrđuju njeno izvrsno poznavanje anglofone književnosti druge polovine dvadesetog i dvadeset i prvog vijeka. Ona nam predstavlja autore složenih poetika koji su oduvijek bili u fokusu istraživača kako anglofonog tako i komparativnog fokusa. Jovanović piše o prostoru dok u tekstu studije koja bi se mogla nazvati enciklopedijskom, ona isprobava savremene kritičke tendencije i ostavlja svjedočanstvo o kritičkoj recepciji koje nam, sagledano u cjelini, pomaže da vizualizujemo mapu čitalačkih sklonosti tokom decenija dva pomenuta vijeka.
U samom uvodu ove studije Jovanović citira riječi kanadske spisateljice Margaret Atvud o pripovjedaču koji u pričama koje pripovijeda „ponavlja iskustvo Kolridževog Starog mornara“. Ona se potom nadovezuje na riječi Valtera Benjamina koje nas, takođe, vode do „davnih dana“ i drugačijih pripovjedača koji stvaraju „atmosferu poverljivosti i topline između pripovedača i slušaoca, neznanaca koje je odjednom zbližio zajednički prostor“ (str. 7). Dva pomenuta citata pripremaju čitaoca ove vrijedne studije za dva važna pitanja od kojih Jovanović kreće u analizu književnih tekstova koji sačinjavaju korpus njene studije, korpus koji prema riječima dr Zorana Paunovića predstavlja pravu rijetkost jer „na koherentan i zaokružen način uspeva(ju) da poveže(u) raznorodne, naoko nespojive pisce“. Prvo pitanje koje autorka postavlja odnosi se na promjene do kojih je došlo od vremena Benjaminovog pripovjedača („koji je obdaren mudrošću i znanjem i željan da ga prenese pričom“, str. 8) jer u postmoderno vrijeme pripovjedač se povlači iz priče, objavljuje se njegova smrt, on je „nezainteresovan(i) priređivač nasumično poređanih fragmenata priče koju čitalac treba da sastavi“ (str. 8). Autorka postavlja još jedno pitanje, ono koje se odnosi na prostor pripovijedanja, konkretnije, ona pita šta je prostor u kome se rađa značenje priče? U pomenutom poglavlju Jovanović nas podsjeća i na Blanšoov pojam „odmetnute reči“ koji sadrži značenje koje je uvijek iza jezičkog iskaza. U nastojanju da što temeljnije odgovori na pomenuta pitanja, Jovanović nas uvodi u različite poetike, kroz brojna poglavlja svoje studije, koju metodološki vješto započinje znalačkom razradom složenih književnoteorijskih i filozofskih pitanja koja se odnose na osnovnu nit njenog istraživanja i koja nužno moramo poznavati prilikom ulaska u svjetove autora složenih, slojevitih i „raznorodnih poetika“. Tako u prvom poglavlju studije koje je naslovljeno „Kartografija sećanja“ (potpoglavlja koja ga sačinjavaju nose naslove „Junak i priča“ i „Tragovi i tumačenja“), svom registru pojmova – pripovijedanja i prostora – Jovanović dodaje i pojam sjećanja, dok traga za daljim uporištima za analizu knji-ževnih tekstova u koje vještom analizom ulazi, i podsjeća nas, u tim uvodnim postavkama od kojih će u analizu krenuti, i na Beketa, koji je često prisutan na stranicama ove studije, to jest na Beketov esej o Prustu u kojem on piše o voljnom i nevoljnom sjećanju ili o „svesnom intelektualnom naporu u kome svest priziva sačuvani materijal iz stvarnosti“ (str. 16), ali ona niti Beketovog eseja proteže do svih književnih tekstova koje u svojoj studiji analizira. Sjećanje, prema pisanju ovog književnika, ali i prema pisanju britanskog nobelovca Kazua Išigura, ne sadrži ništa od prošlosti već zamagljene slike koje su u trenutku nastanka bile lišene iskustva stvarnosti (str. 17), i upravo je iskustvo stvarnosti, zaključuje Jovanović, otrgnuto od „oportunizma navike“, osnova sjećanja, ili barem jedino sjećanje koje je vrijedno.
Nakon što o ključnim pojmovima pripovijedanja, prostora i sjećanja znalački ispiše još nekoliko strana, Jovanović nas uvodi u magnum opus Kazua Išigura, u čijem djelu je naglašeno istraživanje „procesa sećanja i potrage, smisla pripovedanja, čuvanja i zaboravljanja, ali i zavisnosti pamćenja od saznajnih i emotivnih procesa svesti“ (str. 17). Konkretnije, Jovanović se fokusira na tri Išigurova romana (Slikar prolaznog sveta (1986), Ostaci dana (1989), i Bledi obrisi brda (1982)), u kojima prati vješto građenje Išigurovih slika koje „izviru u sećanju podstaknute (su) određenim događajima iz neposredne stvarnosti“ (str. 17). Jovanović naglašava da je Išigurov pripovjedački postupak sličan modernističkom u kome pripovjedačeva svijest otkriva čitaocu naracije iz prošlosti u neprestanom otklonu prema „namjerama“ pisca, o čemu je i sam Išiguro u nekim prilikama govorio (autorka navodi primjer jednog intervjua u kojem ovaj pisac naglašava da ga zanima način na koji se sjećanje koristi da posluži nekoj intimnoj svrsi i da je to razlog „autobiografske“ naracije, kako bi pisac mogao da „prati nečije misli na putu skrivanja i upadanja u zamke sopstvene svesti“, str. 17). Ona karakteriše Išigurove pripovjedače kao antiheroje modernog doba, uz mnoštvo odlomaka iz romana kojima vješto ilustruje svoja lucidna propitivanja i zaključke. U daljem tekstu ona mapira ono što bi se moglo nazvati postmodernističkom odgovornošću, to jest posebnim ugovorom između čitaoca i autora teksta, kojeg naziva „dogovorom iza leđa pripovedača, (koji) urušava njegov pripovedački autoritet i marginalizuje glavni pripovedački tok, potiskujući priču u pukotine pripovedačkog diskursa“ i na taj način postmoderni tekst preispituje poziciju pripovjedača koji više ne upravlja pričom (str. 18).
„Priča i senka“ poglavlje je koje započinje odlomkom iz jednog predavanja Margaret Atvud u kojem ova spisateljica analizira veze umjetnosti i istorije dvadesetog vijeka, da bi se potom fokusirala na evropsku umjetnost pomenutog vijeka i njen gubitak vjere u vrijeme kao stabilnu kategoriju. Ona ističe da se „vreme u umetnosti više (se) ne doživljava kao nezaustavljiva reka već kao kolaž zamrznutih slika, fragmenata i isečaka“ (str. 67), dok nova verzija vremena podstiče potragu „za drugim načinima predstavljanja mentalnih slika koje bi bile uokvirene u ramu ključnih momenata iskustva pre nego u vremenu označenom kroz sled događaja“ (str. 67). U dublje istraživanje poetike Atvudove pored pomenutog, Jovanovićevu odvodi i sintagma odbačenih uspomena koje se, kako navodi Jovanović, nameću kao ključ koji nam pomaže da shvatimo drugoga jer, kako Atvudovu citira Jovanović, suština njene poetike ogleda se u „afirmaciji principa hibridnosti i otkrivanja značenja“: „Ako bismo mogli reći da pisanje romana – i čitanje, takođe – ima neku društvenu svrhu, ona je verovatno u tome što vas tera da zamislite da ste neko drugi“ (str. 72). U kontekstu pomenutog, Jovanović analizira poznate romane Atvudove, Alijas Grejs (1996) i Slijepi ubica (2000).
Četvrto poglavlje ove studije naslovljeno je „Beket i tišina“ i u njemu se Jovanović priključuje velikom broju istraživača Beketovog djela koji i u dvadeset prvom vijeku ostaje „u žiži akademskog interesovanja“, bilo da je u pitanju biografski kontekst, njegovo životno iskustvo „ispunjeno lutanjem, u izvornom i metaforičnom smislu“, njegova slava i ugled (str. 98), kao i kritička recepcija njegovog djela. Jovanović opisuje Beketovu književnu viziju kao odraz etičkih, nacionalnih i ideoloških izbora ili onoga što bi se moglo nazvati dinamičnim prostorom per se, dok je njegov tekst „nadasve jezička igra, tekst koji se nadahnjuje tenzijom između značenja i besmisla, pitanja i odgovora i kroz istovremeno stvaranje i razaranje pripovedačkog toka nudi značenja u gotovo realističkom maniru da bi, paradoksalno, uskratio njihov smisao“ (str. 98). Autorka neminovno ukazuje na sličnost dva irska velikana, Beketa i Džojsa, ponajviše kroz istraživanja jezičkih eksperimenata, kroz njihovo osluškivanje tišine, stvaranje nove forme u koje je takav jezik i tišinu trebalo smjestiti, u nastojanju da se prevaziđe ono što Jovanović naziva lišavanjem ustaljene forme i oslobađanjem značenja u njima.
U poglavlju naslovljenom „Slikarski tekst“ predstavljeni su dinamični pripovjedni procesi u dinamičnim pripovjednim prostorima irskog pisca Džona Banvila, koji je našoj čitalačkoj publici nedovoljno poznat, iako je svoj prvi roman objavio tokom šezdesetih godina dvadesetog vijeka, a nakon toga više od petnaest romana, neke od njih i pod pseudonimom. Ona ukazuje na različite prirode priča koje u svoje pripovjedne prostore smješta ovaj irski pisac, na priče ljudi značajnih za „razn(a) polj(a) stvaralaštva od naučnog do umetničkog“ (str. 149), na načine na koji je njihov rad uticao na poimanje svijeta, kao i na razvoj nekih drugih stvaralačkih nadahnuća. Poseban naglasak u ovom poglavlju Jovanović stavlja na kritičku recepciju Banvilovog djela, to jest pokušaj kritičara da odrede njegovu pripadnost književnoj tradiciji u kontekstu modernističkih i/ili postmodernističkih književnih prostora, da preispitaju njegovu zaokupljenost formom, odsustvo irskih tema iz njegovog djela, ali i njegovu sklonost, kako je to napisao Džozef Makmina da „irsko iskustvo preobražaja i nespokojstva koristi u svom delu oblikujući ga u složenu dramsku metaforu“ (str. 150). Jovanović dalje istražuje osjećanje hibridnosti i nepripadanja, sumnjičavost prema jeziku, i zaključuje da upravo „hibridnost i nepripadanje niti jednom svetu, potraga za saznanjem sveta kroz reči i jezik, ali i van njih predstavljaju za Banvila suštinu irskog iskustva koje je po prirodi stvari, u verbalnom iskazu ugrađeno u njegov umetnički svet“ (str. 151).
Jovanović nas potom podsjeća na riječi filozofa Bašlara („svest mapira prostor oko sebe“), Martina Hajdegera („o povezanosti ideja i arhitektonike prostora“) i Anrija Lefevra (koji govori o prostoru kao konstrukciji). Ovu osnovu ona postavlja kako bi nastavila sa postavljanjem pitanja koja nas vode do Banvilovog ispisivanja biografije Praga, u njegovom nefiktivnom djelu Praške slike: Portret grada (2003): Šta je portret grada? Šta ga sačinjava? Na koji način grad postaje pozornica privatnih istorija koje obuhvata ili proizvodi, pitanje koje, uz pitanje o odabiru boja i nijansi kojima se grad slika, jeste središnje za ovu istraživačicu u poglavlju koje je naslovila „Lavirint inskripcija“ (str. 199). U pokušaju da odgovori na pitanje da li je moguće ispisati biografiju jednoga grada ona temeljno analizira sloj po sloj Banvilovog Praga, unoseći u ovu priču i znakove sopstvene ljubavi prema ovome gradu („Pisac krstari gradom u nejasnoj, ali upornoj želji da pronađe odgovor na pitanje šta je Prag“, str. 205), ali i prema Londonu, do kojeg nas odvodi krećući se precizno iscrtanom mapom ovog grada koju je u svom djelu London: biografija (2000) iscrtao Piter Akrojd. U poglavlju „London – biografija“ ona ispituje Akrojdovo duboko zalaženje u sve sfere ovog grada, njegove pejzaže, ulice, zabilješke o njemu, „žive tragove prošlosti u sadašnjosti“ (str. 231), boje koje su obilježile vrijeme prošlo, ali i sadašnje, u onome što naziva „vidljivim pokretima hronološkog vremena u njihovoj neodvojivosti od mesta“ (str. 231). Jovanović nas u ovom poglavlju još jednom podsjeća na proživljenost o kojoj govore Lefevr i Hajdeger, a koja se nameće „kao uslov postojanja prostora, njegove organizacije, pa čak i materijalnosti. Iskustvo pisanja o mestima, Benjaminovog traganja i beleženja tragova koji su prikazani na ’pozornici sećanja’, predstavlja nadu da reči mogu zabeležiti ambivalentnost prostornog iskustva i predstaviti ga kao istovremeno ’nepromenljivo i fluidno’“ (str. 231).
U ovom kratkom osvrtu mapirali smo samo neke od aspekata koje je Aleksandra V. Jovanović istražila u priči o dinamici prostora, na primjeru tekstova iz vremena prošlih, ali i onih koji su recentnijih datuma, i koje opisuje i obilježava kao vješt poznavalac koncepata i pojmova koje istraživač u oblasti nauke o književnosti mora poznavati. Ona vješto vlada i filozofskim konceptima koje unosi u svoj tekst i vješto ih isprobava na korpusu koji je za nju primaran. Važno je napomenuti da u svom istraživanju prostora koje nastanjuju pripovjedači i sjećanja, ona oživljava naše sjećanje i na književnike poput Beketa, koji su odavno stekli status klasika i koji poput Šekspira, zauvijek ostaju izazovni za istraživače različitih aspekata književnog teksta. Prema svemu navedenom, možemo zaključiti da je Jovanović trećom studijom koju je ispisala utemeljila svoju poziciju izvanrednog poznavaoca savremenog anglo-američkog književnog konteksta i teksta. Ona piše lako i zavodljivo, te nas poput starog mornara zauvijek vezuje za stranice ispisanog teksta, u kojem nema šturosti niti opterećenosti pregnantnom književnoteorijskom terminologijom. Aleksandra V. Jovanović je vješta pripovjedačica čiju iscrtanu mapu poželimo da zauvijek pratimo.
