Petar Penda: Theoria, poiesis, praxis
(Theoria, poiesis, praxis: Savremena književnoteorijska misao 2, priredila Aleksandra Nikčević-Batrićević, OKF Cetinje 2016.)
Savremenu teorijsku misao karakterišu dvije oprečne struje koje svojom antipodnošću generišu javljanje novih teorija. S jedne strane, javljaju se zalaganja za redukovanjem teorije na minimum i insistira se na potpunom ukidanju meta-teorije. S druge strane, teoriju mnogi vide kao neophodnost koja doprinosi prevazilaženju savremene duhovne i naučne krize, te iznose mišljenje da bez metateorije ne može postojati ni teorija. Mnogi teoretičari smatraju da su kao proizvod prve ideje nastale kulturološke studije. Insistiranje na novim teorijama koje bi omogućilo cjelovitiju interpretaciju, s druge strane, vodi ka novim pluralističkim pristupima kao što su povezivanje istorijskog konteksta i književnosti osamdesetih godina dvadesetog vijeka i rađanje novog istoricizma, te i svih onih pristupa koji razmatraju odnos književnosti i društvenopolitičkih dešavanja od druge polovine dvadesetog vijeka do danas. Ovo se naročito reflektuje u feminističkim, postkolonijalnim i kulturološkim teorijama, koje posmatraju književna djela i kulturu uopšte u kontekstu njihovog reflektovanja društvene stvarnosti i uticaja na nju.
U naslovima savremenih teorija dominira prefiks ‘post’: postindustrijalizam, postkolonijalizam, postfeminizam, postmodernizam. Neki teoreticari čak sadašnji period književno-umjetničkog stvaralaštva nazivaju post-postmodernizam. Književno-teorijska misao koja odražava ovakvo gledište post-svijeta izražena je u velikom broju knjiga koje su naslovljene Nakon teorije. Neke od ovih knjiga savremenih teoretičara postavljaju i pitanje da li živimo u post-teorijskom svijetu.
Drugi tom knjige Theoria, Poiesis, Praxis: Savremena književnoteorijska misao odražava upravo ovakvo stanje teorije. Tekstovi zastupljeni u ovoj knjizi jasno upućuju na bipolarizaciju savremene teorijske i metateorijske misli. Značajan broj autora propituje ulogu, smisao i značaj današnje teorije. Oni razmatraju ideje zagovornika ukidanja teorije, koji ističu da je teorija isuviše preskriptivna i da nam svojim aksiomima sužava interpretativno polje, odnosno da limitira višeznačnost književnog djela. S druge strane, sadržaj tekstova, kao i stavovi autora, iznose neophodnost prisustva teorije prilikom proučavanja književnih djela.
Džonatan Kaler u svojoj skorašnjoj knjizi Književno u teoriji[1] iznosi mišljenje da je teorija sveprisutna i neizbježna, bez obzira što s vremena na vrijeme ne razmišljamo o njoj, kao ni o tome da treba da dišemo, a ipak to činimo. Problem koji Kaler vidi u jednom dijelu savremene teorijske misli jeste da se teorija ponekada u potpunosti odvaja od književnosti. Tako određene teorije uopšte ne propituju šta jedno djelo čini književnim, već se bave pitanjima ideologije, moći, tijela, pristupajući književnom tekstu kao bilo kom neknjiževnom tekstu, recimo novinskom članku ili usmenom govoru. Na taj način književno djelo postaje korpus poput bilo kog drugog teksta.
Teorijski okviri dati u ovoj knjizi uglavnom se zalažu za proučavanje književnih djela u kontekstu. Proučavanjem književnih tekstova u širem kontekstu gubi se vještačka granica koju su ranije zastupali kritičari između unutrašnjeg i spoljašnjeg pristupa. U postmodernističkoj, kao i u današnjoj post-postmodernističkoj eri, ove granice su fluidne u toj mjeri da su često jedva vidljive i nekadašnja dva pristupa se objedinjuju i time omogućavaju bolje sagledavanje književnog stvaralaštva pisaca. Kontekstualna analiza podrazumijeva filološku istoriju jezika, književnu tradiciju koja je uticala na djelo i kojoj djelo pripada, društveni, politički i kulturološki kontekst koji utiče na značenje djela i one aspekte biografije koji doprinose boljem razumijevanju djela. Ovakav pristup ne podrazumijeva potragu za značenjem djela van književnog teksta, već implicira dvosmjernu dinamiku: književni tekst se objašnjava kontekstom, dok istovremeno odslikava i rasvjetljava kontekst onoga što se tradicionalno zvalo vantekstualnim svijetom.
Ono što predstavlja pozitivnu odliku savremene književne teorije, a što je zastupljeno u tekstovima predstavljenim u ovoj knjizi, jeste njena interdisciplinarnost. Upravo prevazilaženjem okvira svoje uže oblasti, savremena književna teorija osvjetljava književne tekstove iz novih uglova: filozofskih, psihoanalitičkih, antropoloških, ideološko-političkih, istorijskih, bioloških, ekoloških, te s aspekta rodnih i kvir studija, itd.
Posebna karakteristika velikog dijela teorijske misli s kraja dvadesetog i početka dvadeset i prvog vijeka jeste pitanje etičkog. Termin etička kritika se ne odnosi na školu ili kritički pristup, već na odnos etike, književnosti, kritike i teorije. Veliki broj ovdje zastupljenih teorija (postkolonijalna teorija, feminizam, novi istoricizam itd.) bave se etičkim kao jednim od vrlo važnih pitanja. Pojam ,,etička kritika“ je u izvjesnoj mjeri neadekvatan jer je proučavanje književnosti oduvijek bilo povezano s etikom. Robert Iglston potenciranje etičkog u književnim studijama ocjenjuje kao reakciju dva suprotna gledišta na razvoj teorije 1970-ih i 1980-ih.[2] Jedna grupa kritičara smatra da problematizovanje etičkog nestaje iz književne kritike i da su politički ciljevi koji se kriju iza feminizma, političke kritike i postkolonijalizma preuzeli etički sud, te da je veći dio teorije nihilistički. Naspram ovog mišljenja javlja se struja koja aktuelizuje pitanje etičkog u književnim studijama insistiranjem na više teorijskog u pristupima. Neki kritičari su zagovarali mišljenje da je etičko sveprisutno upravo u bavljenju pitanjima roda, rase i politike.
Uprkos sve većem negativnom odnosu prema teoriji, kako u akademskom, tako i u neakademskim miljeima, te predviđanju smrti teorije, produkcija knjiga koje se bave teorijom ide joj u prilog i naglašava njenu neophodnost. Bez obzira da li je riječ o teorijama koje nastoje da književno proučavanje načine ,,naučnijim“ te insistiraju na metodama iz prirodnih nauka ili o teorijama koje insistiraju na višeznačnosti književnog teksta, one doprinose mnoštvu metodoloških pristupa i interdisciplinarnosti proučavanja književnosti. Izuzetno značajan doprinos tome, posebno na prostoru bivše Jugoslavije, odnosno u regionalnim okvirima, predstavlja dvotomno izdanje Theoria, Poiesis, Praxis: Savremena književnoteorijska misao.
[1] Jonathan Culler, The Literary in Theory, Stanford University Press, Stanford, California, 2007.
[2] Robert Eaglestone, Literary and Cultural Theory: Literary Theory from 1966 to the Present, Oxford, Wiley Blackwell, 2011.
