Goran Radojičić: Basarino razgrađivanje balkanskog provincijskog koda
Andrićeva lestvica užasa donosi relativizaciju istorije nadgrađujući taj postupak sarkastičnim odnosom prema njemu samom. Informacije koje nam Andrić daje u prvom dijelu romana posredstvom svog tajnog prijatelja Stojkovića, koji ima ulogu medijuma, izvrnuta su istorija. Istorija je laž jer je pišu pobjednici, čime se alegorijski upućuje na pokušaje prevrednovanja istorijskih fakata i svebalkanske rehabilitacije „izdajnika i zločinaca“. Basara relativizaciju potpomaže nizom primjera i tehnika. Jedan od njih je i onaj da je Crnjanski u Londonu svojom voljom preuranjeno izigravao disidenta da bi oteo Andriću Nobela, čime su ismijane teorije zavjere (najrazvijeniji balkanski proizvod). Sve u vezi sa Andrićem je laž, sve se mora preispitati, ali potajno, jer „otvaranje arhive“ svijesti pojedinca ima višedecenijsku zabranu. A to je izvanredna podloga za manipulaciju. Basara se i na stilskom i jezičkom planu poigrava sa čitaocima koristeći se kombinovanim strukturama prenošenja tuđeg govora. Kombinacija Andrićevog upravnog, neupravnog govora i fragmentarnih pseudocitata povećava informativnost teksta i omogućava govorniku da izgovoreno postane zanimljivije i upotrebljivije u svrhu stvaranja pseudoistine. Relativizacija se postiže korištenjem izvora po dubini …reče Andrić, rekao je Stojković a čitaocima prenosi Basarin pripovjedač Kaloperović, pa tako prirodno, iako pred sobom imamo Andrićeve riječi, sumnjamo u njihovu vjerodostojnost. Kao što sumnjamo u opravdanost balkanskih rehabilitacionih procesa.
No, prepričavanje događaja u nekoliko nivoa, garantujući slobodu i pravo pričaocu da umetne nešto od svojih impresija, odgovara mentalitetu Prvog. Aktiviranjem imagoloških kodova uviđamo da se odnos Prvog i Drugog uvijek zasniva na štetu Drugog. Tako se relativizuje stvarnost, i od Andrića do čitaoca (od pošiljaoca do primaoca) stiže istina modifikovana u skladu sa interesima pojedinca koji ima moć da modeluje karakter Prvog, modelujući istovremeno i sliku o Drugom. A u tako iskrivljenoj i lažnoj istini (kao u govnima na kojima insistira Basara) otvara se prostor za definisanje kulturnog koda jednog naroda. I ma kako se činilo da konkretnošću udara Prvog (kome i sam pripada) šakom u lice, Basara ovdje daje univerzalnu osnovu na kojoj su formirani kulturni kodovi svih balkanskih naroda. To postiže insistiranjem na terminu naš narod što je naročito na Balkanu širok pojam i nikada ne podrazumijeva istu stvar za dva čovjeka. Širina perspektive je jedna od bitnih pozitivnih karakteristika romana.
Kompletna istorija srpske (ne jugoslovenske) književnosti izložena je podsmijehu i preispitivanju, pa i sama NIN-ova nagrada, osnovana „samo da je Andrić ne bi dobio“. (Dobio ju je „nepismeni“ Ćosić.) Basara se obračunava sa srpskim šovinističkim kodom, koji se oslanja na problematične „institucije“ poput Politike, NIN-a, Ćosića, pa i same crkve, koje Andrića banalizuju i svode na narodskog, šund, bestseler autora. (Andrićeva ljestvica užasa u Crnoj Gori je Njegoševa. Nijedan pisac sa ovih prostora nije toliko banalizovan, iskorišten, osramoćen i otet samom sebi, kao Njegoš.) I Andrić je otet Andriću. Svođenje Andrića na „drkadžiju“ koga su crne trojke DB-a uhvatile u onanisanju, na seksualnog manijaka i ljubavnika svih srpskih žena, ima za cilj uklapanje Andrića u kulturni kod Prvih, čime mu se odsijeca glava zato što je drugačiji, natprosječan. To je rezultat palanačke, mahalske svijesti Prvih. Roman Andrićeva lestvica užasa se protiv šovinizma bori autošovinizmom, koji Basara ne krije, nego ga naprotiv naglašava.
Roman donosi ironijski odnos prema srpsko-hrvatskom problemu banalizovanjem ideje o Velikoj Srbiji koju Srbi ostvaruju snošajem sa Hrvaticama, ismijavanjem ideje o boljem narodu (Srba je duplo više, Hrvati imaju čistije toalete jer su kulturniji) itd. Basara se demitologizacijom, desakralizacijom, sarkazmom i groteskom obračunava sa balkanskim provincijalizmom. Razbijanjem balkanskih zabluda ističe se trošnost i zaludnost ideološke, vrednosne i duhovne superiornosti koju Prvi (ma koji bili) pokušavaju da nametnu kao apsolutnu vrijednost. Crkveni život, koji obesmišljavaju prije svih pravoslavni i katolički sveštenici svojim grijesima i problematičnim tumačenjem religije, pa i dvostrukim aršinima, podvrgnut je ironijskom, često i grotesknom tretmanu. Posljedice šizme se neće umanjiti (a pogotovo ne neutralisati), dok god je Srba i Hrvata, što je hiperboličan i groteskni doživljaj značaja jednih i drugih iz perspektive njih samih. Satiričan odnos prema balkanskom mitu o junaštvu (pa i čojstvu), Basara gradi Kaloperovićevim digresijama kroz primjer Politikinog odnosa prema smrti u rubrici In memoriam, ali i kroz masovne nerede ispred i unutar nužničkih kabina u kojima učestvuju Bugari i Turci (opet Balkanci) u kojima povremeno bude mrtvih i ranjenih (Basara 2016: 220). Donkihotovska je smrt podoficira koji puca na avion misleći da je okupatorski, pa izvrši samoubistvo kad shvati da je pucao na „svoj“ avion. Svođenjem sudbina balkanskih „junaka“ na klozetske bitke i besmislene smrti, razgrađen je mit o borbama, junaštvima i velikim pobjedama koje obitavaju u glavama malih balkanskih naroda.
Forma dijaloga u kasnim satima i uz čašicu (što je tipičan balkanski intelektualni hronotop) uvjerljivom preispitivanju zvanične istorije daje oblik mača sa dvije oštrice. Stojković i Kaloperović, kao sveznajući provincijalci „palamude“ (ovo je idealan izraz) o onome o čemu „filozofira“ (ovaj izraz je identičan po značenju, ali stilski slabiji od prvog) svaki drugi Balkanac. Konstatovanjem problema, problem se ne rješava, pa je to ono što bismo mogli zamjeriti ovom romanu da nije bitnog sarkastičnog odnosa prema stvarnosti. Sarkazam od prosječnog štiva u ovom slučaju stvara roman.
U kulturološkom smislu Andrićeva lestvica užasa pravi otklon, jer se kritički odnosi prema Prvom. Balkanska svijest kroz istoriju ne napreduje jer nema potrebu za preispitivanjem sebe, pa počevši od tumačenja Njegoša i Marka Miljanova imamo konstantnu glorifikaciju. Mitsko i legendarno nigdje kao među balkanskim narodima nije tretirano kao zvanična istorija koja se brani životima miliona ljudi, pa Basara mitsko podvrgava ironiji i sarkazmu.
Mada donosi bitnu promjenu u doživljaju Prvog, u Andrićevoj lestvici užasa je problematično to što zapada u konstantno potvrđivanje početne ideje, pa ponavljanjem i insistiranjem na tome, roman do kraja ne nudi mnogo toga novog. Početna ideja o kritičkom odnosu prema Prvom ne smije biti zanemarena u analizi i mora se poštovati napor autora da to istakne, ali konstantno potvrđivanje početne poente na momente postaje dosadno, očekivano, tipski, neoriginalno.
