Enver Kazaz
SOMUNI, 2013.
I
Ne bilježe ih knjige
Ni u sjećanju živih nema ih
U Genocidu nad Muslimanima 1941-1945,
Zbornik dokumenata i svjedočenja
Donose Vladimir Dedijer i Antun Miletić
Spisak poginulih i nestalih građana Foče
I okolnih mjesta, koji je priložio
Bešlić Š. Hamid iz Sarajeva 1989.
Samo šesnaest Somuna
Pomenuto je u njemu:
Asim, Avdija, Osman, Hilmo
Safet, Enver, Edhem, Selim
Meho, Derviš, Šaćir, Hadžan,
Sejdo, Murat, Juso, Salko
Nijedne Somunuše
Ni djevojčice, ni dječaka
Ni moje nane Kade nema
U popisu vrsnih naučnika
Navodi se i da su Somuni
Zaklani na Metaljci u januaru 1942.
A ne i spaljeni u kući Alije Somuna
Ni imena izvršitelja zločina
Nema u ovoj ni u drugim
Knjigama o četničkom zločinu
U Somunima iz januara 1943.
Nemaju ni grobove njih 72 ili 42
Živih spaljenih
Ni pomen ikakav
Niti se iko od živih sjeća
Svih njihovih imena
Na mjestu zločina
Rastu orah, hrast, bukva i gusta trava
Raste i grč u stomaku
S njima skupa i pjev slavuja
Rastu i oči moje rodice Lejle
Iste kao majčine oči
Kad bi mi u djetinjstvu tepala:
Medo moj, medo moj
II
Budan, gledam u majčin san:
Silaze niz Vranjaču
Nadiru iz pravca Čajniča
Dolaze od Fočanske Slatine
Pucaju iz prvih komšijskih kuća
Đurišićevi četnici crnogorski
Precizna su puščana zrna
Razorne minobacačke granate
Od njihovog zvuka prolama se
Pitoma udolina i krši sav poznati svijet
Januarski cjelac postaje barutno crn
Pa krvavo crven, jer zlo je moćno
I vješto, i plansko, i dobro organizirano
Očima njenim ga vidim
Ušima čujem
Njenim ga mjerim strahom djevojačkim
U oči staje goruća kuća cijela
U mozak ulaze krici
Od jedne do druge bukve
U bjekstvu beskrajni su kilometri
A svaki sekund traje
Kao vječnost nemjerljiva
Plamena buktinja liže k nebu
I krici, krici, krici kao igle
U mozak se zarivaju i ruju
Ne bole rane od metaka
Već majčino lice
Je li joj tepala kao ona meni:
Srna moja, srna moja mila
Ne boli krv što otiče
Već oči oca Hilme
Je li joj bio velik kao Vranjača
Kao meni moj Sifet – planina Zvijezda
Ne slama se ranjeno tijelo od umora
Već duša bezglasno vrišti za bratom
Po njemu mi je dala ime
Da ga doziva zovući me
Iz zanosne dječije igre
Jesam li joj bio nada, utjeha i smiraj
Toplina brata i sina u zagrljaju
III
Majka je rijetko pričala o selu
Naspram Vranjače gdje na svijet
Došla je s vriskom
Kao i svako drugi
Što stigne u ljudsko gubilište
Prvi sam put otišao tamo
Pedeset i jednu godinu
Nakon moga prvog vriska
Da upoznam bližnje
I osjetim zemlju na kojoj su preci
Mijesili pšenično brašno u somun
Da dočekaju drage doste
I namjernike goste
Da nahrane prolaznike na rimskom putu
Dubrovačke i turske karavane
I nesoje ako treba
Jer svaki ljudski stvor
Zavređuje komad kruha
Mislili su moji preci Somuni
Stoljećima unazad
Danas tamo ima tek
Naše porodično groblje
I u njemu malo turbe
Nijedne somunske
U Somunima kuće
Nema ni sela, ni zgarišta nema
Samo trava i šuma
U svom prastarom zagrljaju
Dvaput su u stoljeću dvadesetom
Sa ognjišta svojih
Protjerani vatrom, nožem i puškom
Planski i sistematski
Klani i spaljivani
U ime državnog razloga
Na zločinu zasnovanog
Somuni što su uz rimski put
Bosanski stari drum
I tursku karavansku cestu
Hljebom dočekivali dobre doste
I namjernike goste
I prolaznike slučajne
I nesoje ako treba
Jer svaki ljudski stvor
Zavređuje komad kruha
Mislili su moji preci Somuni
IV
Majka je, kažem, rijetko pričala
O selu naspram Vranjače
Uz Somunsku rječicu brzu
Iscjeljujući šutnjom i zaboravom
Sliku iz januara 1943. godine
U kuću Alije Somuna zatvorili su
Crnogorski četnici Pavla Đurišića
Po tvrdnjama jednih Somuna
72, a po tvrdnjama drugih 42 ljudi
I žive ih spalili sve do jednog
Bježeći iz tog pakla
Majka je zaradila dva četnička metka
Da joj sa svakom promjenom vremena
Rane donesu miris ljudskog spaljenog mesa
Danas joj, mrtvoj, sinovskom jagodicom
Preko granice zemne
Blago dodirujem lice
I u riječima ovim
Oživljavam njenu
Nikad ispričanu priču
V
Štab Limsko-sandžačkih četničkih odreda
Šalje izvještaj nadležnoj komandi
13. febraura 1943. godine:
Akcija u čajničkom, pljevaljskom i fočanskom srezu protivu muslimana izvršena je.
Operacije su izvedene tačno po naređenju i izdatoj zapovesti. Svi komandanti i jedinice izvršile su dobivene zadatke na opšte zadovoljstvo.
Otpor neprijatelja bio je od početka do kraja slab. Jedini veći otpor bio je na Trebeškom brdu, koji je trajao 4 časa, ali i on je brzo savladan…
Sva muslimanska sela u pomenuta tri sreza su potpuno spaljena, tako da ni jedan njihov dom nije ostao čitav.
Sva imovina je uništena sem stoke, žita i sena.
Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništenju muslimanskog stanovništva bez obzira na pol i godine starosti.
Žrtve – naše: 22 mrtva, od kojih 2 nesretnim slučajem, i 32 ranjena. Kod muslimana 1200 boraca i 8 000 ostalih žrtava, žena staraca i dece.
Za vreme početnih operacija muslimani su se dali u bekstvo ka Metaljci, Čajniču i reci Drini. Na Metaljci je našao sklonište mali deo stanovništva. U Čajniču se računa da ima oko 2 000 izbeglica, a jedan deo je uspeo da umakne preko Drine pre nego što su određene jedinice izvršile presecanje mogućih odstupnih pravaca na tom sektoru. Sve ostalo stanovništvo je uništeno…
Detaljan izveštaj podneću naknadno u relaciji sa svim prilozima i skicama.
Izvještaj je potpisao Pavle Đurišić
Ćirilički i čitko
A dokument se može pronaći
Najjednostavnijim pretraživanjem interneta
VI
Bol je moje svjetlo i moja tama
Blaženi mir su meni iskopali
Zločinom teškim iz dušinih jama
Da ću vam doći jeste li znali
O moji mrtvi, bezimeni, mili
Svoje ste groblje sred moga srca svili
Danas u umu praznina mi je teška
Prostrana kao plavi okean
I moja strašna nepojmljiva greška
Prekriće vrijeme, svaki mi budući dan
I oprost molim zbog kašnjenja od pola vijeka
I neka tuga poteče iz mene kao rijeka
Slijte se u nju, o moje mile nesmirene duše,
Da vam izgranu dženetske zore
I nek se survaju, neka se sruše
Ograde smrtne između nas u hadsko more
Da mi je makar u snu vidjeti vaša lica
Dotaći spaljene kosti, čuti imena
Stati ispred ostrvljenih ubica
Sa žudnjom da ih sori kazna žuđena
VII
Tarik mi šalje dokumente
Koje nalazi na internetu
Samo jedan od njih stavljam
U pjesmu, jer u njemu je
Slika ubica do kraja jasna
Jasna je njihova namjera
I konačan cilj Očigledna je nemoć
Onih koji memoriraju zločin
Da sve zabilježe i ne počine greške
Somunima je u dokumentu
I prezime promijenjeno
A zločin u njihovom selu ne bilježi
Savezni zavod za statistiku Jugoslavije
Koji je od 1995. do 1999.
Objavljivao spisak žrtava rata 1941-1945
Pa onda ni Muzej žrtava genocida u Beogradu
Koji je od 2002. do 2008.
Objavio isti spisak
U njemu mojih najbližih nema
Nane, dede i daidže
Kao što nema ni drugih Somuna
Spaljenih u kući Alije Somuna
U januaru 1943. U odjeljku
Žrtve rata 1941-1945, opština Čajniče
Navedena su ova somunska imena
Koja nemaju ni grobišta, ni groblje
Niti u sjećanju živih punoga spomena
Niti su sahranjeni kao drugo ljudsko roblje
Po ritualu svoje vjere:
Samun (Aga) Fata, rođena 1927. Muslimanka, ubijena 1942. kod
kuće, Krstac (1480047032)
Samun (Aga) Šaban, rođen 1925. Musliman, ubijen 1942. kod kuće,
Krstac (1480047031)
Samun (Alija) Avdija, rođen 1921. Musliman, ubijen 1942. u
direktnom teroru, Kod Pljevalja (1480047016)
Samun (Alija) Nura, rođena 1923. Muslimanka, ubijena 1942. kod
kuće, Krstac (1480047017)
Samun (Alija) Osman, rođen 1925. Musliman, ubijen 1942. u
direktnom teroru, Kod Pljevalja (1480047018)
Samun (Arif) Hađan, rođen 1906. Musliman, ubijen 1942. u
direktnom teroru, Kod Pljevalja (1480047024)
Samun (Hamzo) Edhem, rođen 1925. Musliman, ubijen 1942. u
direktnom teroru, Kod Pljevalja (1480047023)
Samun (Osman) Selim, rođen 1911. Musliman, ubijen 1942. u
direktnom teroru, Kod Pljevalja (1480047001)
Samun (Sejdo) Murat, rođen 1921. Musliman, ubijen 1942. u
direktnom teroru, Kod Pljevalja (1480047012)
Samun (Sejdo) Vezira, rođena 1923. Muslimanka, ubijena 1943.
kod kuće, Krstac (1480047013)
Samun (Selim) Bego, rođen 1882. Musliman, ubijen 1942. kod
kuće, Krstac (1480047015)
Samun (Selim) Sejdo, rođen 1888. Musliman, ubijen 1943. kod
kuće, Krstac (1480047011)
Samun (Šerfan) Dragija, rođena 1923. Muslimanka, ubijena 1942.
kod kuće, Krstac (1480047030)
Samun (Suljo) Šoćir, rođen 1906. Musliman, ubijen 1943. kod kuće,
Krstac (1480047005)
Somun (Agan) Adila, rođena 1930. Muslimanka, ubijena od četnika
1942. nepoznato, Krstac (1480047033)
Somun (Agan) Derviša, rođena 1934. Muslimanka, ubijena od
četnika 1942. nepoznato, Krstac (1480047028)
Somun (Agan) Fata, rođena 1932. Muslimanka, ubijena od četnika
1942. nepoznato, Krstac (1480047027)
Somun (Agan) Muharem, rođen 1930. Musliman, ubijen od četnika
1942. nepoznato, Krstac (1480047026)
Somun (Agan) Naza, rođena 1936. Muslimanka, ubijena od četnika
1942. nepoznato, Krstac (1480047029)
Somun (Alija) Esma, rođena 1938. Muslimanka, ubijena od četnika
1942. nepoznato, Krstac (1480047021)
Somun (Alija) Haso, rođen 1940. Musliman, ubijen od četnika 1942.
nepoznato, Krstac (1480047022)
Somun (Alija) Husein, rođen 1936. Musliman, ubijen od četnika
1942. nepoznato, Krstac (1480047020)
Somun (Alija) Mustafa, rođen 1934. Musliman, ubijen od četnika
1942. nepoznato, Krstac (1480047019)
Somun (Šaćir) Almasa, rođena 1940. Muslimanka, ubijena od
četnika 1943. nepoznato, Krstac (1480047009)
Somun (Šaćir) Fatima, rođena 1942. Muslimanka, ubijena od
četnika 1943. nepoznato, Krstac (1480047010)
Somun (Šaćir) Ida, rođena 1936. Muslimanka, ubijena od četnika
1943. nepoznato, Krstac (1480047007)
Somun (Šaćir) Paša, rođena 1934. Muslimanka, ubijena od četnika
1943. nepoznato, Krstac (1480047006)
Somun (Šaćir) Sulejman, rođen 1938. Musliman, ubijen od četnika
1943. nepoznato, Krstac (1480047008)
Somun (Sejdo) Halil, rođen 1934. Musliman, ubijen od četnika
1943. nepoznato, Krstac (1480047014)
Somun (Selim) Hankija, rođena 1936. Muslimanka, ubijena od
četnika 1943. nepoznato, Krstac (1480047002)
Somun (Selim) Hasiba, rođena 1938. Muslimanka, ubijena od
četnika 1943. nepoznato, Krstac (1480047003)
Somun (Selim) Vasvija, rođena 1940. Muslimanka, ubijena od
Četnika 1943. Nepoznato, Krstac (1480047004)
VIII
Bože, koji dopuštaš da pale i kolju
Djecu i male bebe u povoju
Učini milosnom svoju volju
Rahmet svoj pusti niz kišu
Neka im duše ovozemne zore omirišu
Neka mrtvim njima u smrti grane
Blago sunce sa ove strane
Učini i da nam u san svrate
Makar noću u one sate
Kada smo sami sred vasione
Učini tako da se sjedine
Duše živih i mrtvih ispod ledine
Nek naše malo u smrt zavire
Njihove neka se uz nas smire
Bože, koji dopuštaš da pale i kolju
Djecu i male bebe u povoju
IX
Ne, nije to svijet
To je ljudska klaonica
I svaki cvijet
Iz nečije niče krvi
Ne, nije to povijest
To hukteća je smrtna talionica
Zločin je u njoj
Pravilo i norma
Ne, nisu to zemlje
To su zoopolisna groblja
Na njima moć
Svoju strašnu ljepotu zida
I nema druge istine
Do patnje
O milosti, o milosti
Nad ljudskim stvorom
Jedino može beskrajno
Da se rida i rida
X
U somunskom je groblju turbe
Maleno i nakrivljeno
Dvaput je spaljeno
U ovom i onom ratu
Kao da su ubice
Nakon živih i mrtve
Spaliti htjeli
Obnovili su ga
Lokalni Srbi
Potomci Đurišićevih podvižnika
Na zahtjev svojih žena
Jer grad je svake godine
Uništavao ljetinu
I nijedna žena srpska
U okolnim selima
Nije mogla zanijeti dijete
Kroz turbe ima malen prolaz
Taman toliki da se u pasu
Saviješ i prođeš
Vjeruju lokalni Srbi
Potomci Đurišićevih podvižnika
I živi Somuni
Da se tako umiliš Bogu
Za zdravlje i svako drugo dobro
Ja znam da se u
Prolasku kroz turbe
Sretnu živi sa mrtvima
Makar za tren
Jesu li žene srpske
Imale to na umu
Suočiti muževe svoje
Sa smrću da čuvaju život
I nikad ljude, nikad djecu tuđu
Ni turbeta da pale
Jer Bog je jedan
U knjigama monoteističkim svetim
I svako njegovo djelo
Čuvati treba s pažnjom prevelikom
I zmiju, i vuka gladnog, i prepelicu pticu
I sve što niče, raste i gmiže
A kamo li ljudskog napaćenog stvora
Kamo li djecu i male bebe u povoju
XI
Sjedim u Somunima sam
Sred pitome udoline
Trava mi do ramena seže
I kos, i slavuj, i lasta jedna
Simfoniju prave kao da im diriguje
Joseph Haydn ili neki Mozart nevidljiv šumski
Zrikavci potom stružu i stružu
U orgulje svoje i sve se muzikom puni
Ko somunske naćve nekada davno brašnom
Sve bruji i kipti na vrhuncu ljeta
Životom što se raduje sebi
Ko smijeh somunske djece prije rata
I sve će, znam, kad u zimu umre
Proklijati s proljeća iz zemlje
Gdje moji leže nesahranjeni mrtvi
Iz njih rasteš travo uznosita
Sestro vitka što me grliš
I nad glavom mi se svijaš
Njima se hraniš šumo bliska
I pelin, i orah, i bukva, i hrast
I mak, i grahorka, i buba mala
Ovdje mi je svojta, najbliži moj rod
U nekom atomu barem ovdje imati mora
Krvi moje krvi plamenom sagorene
I sve zove da se s njim stopim
U harmoniji elektrona, izvan svakog zla
O mili moji, imate ovdje najljepše groblje
Simfonija života u njemu svira
Od truba smrti moćnija, jača
Suncem opijena, ko kosmos vječna
XII
Od Troje do danas traje
Ubijanje, ubijanje i nije Kain
Samo mitska priča spuštena s neba
Među ljude da im opomena bude
I pouka o bratoubilačkom grijehu
Ne, on suština je historije, njen logos
I ključni temelj svijeta
U taj ste žrvanj žrtvene žiznji ušli
Moji bližnji, nesahranjeni mrtvi
U milione onih čijim kostima je zemlja zasijana
Od pamtivijeka do Auschwitza
I smrt iz nje niče na svakom koraku
U trenu svakom
Ko kisik sveprisutna
Ona je hrana moći i bilo njeno
I svemu sjaju, ljepotama svim
I dostignuću svakom divnom
Ljudske vrste – pratiteljica vjerna
Na naša lica upisani su znaci ubica
I svako od nas Kainom učas postati može
Kad nas odozgo, iz vlastodržačke lože
U redove slože vojne, u otrovne bojne
U meso koje ždere rat
U žrvanj žrtvene žiznji
U kojem pali i kolje čovjeka
Bližnji, čovjek brat
Od pamtivijeka do Jasenovca
I Srebrenice, i Auschwitza
Povijest ubica, povijest ubica
