KNJIŽEVNOST KOJU SMO MINIMIZIRALI ili DOPRINOS CRNOGORSKOJ KNJIŽEVNOGRAFIJI
(Sofija Kalezić: Minervinim tragom (Prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica),
Fakultet za crnogorski jezik i književnost/ Crnogorski kulturni forum, Cetinje, 2018)
Monografija dr Sofije Kalezić, profesorice na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost na Cetinju, koja sadrži prikaze romana i zbirki priča dvadeset i sedam crnogorskih književnica, posjeduje dvije važne dimenzije. Sa jedne ona pruža iscrpan pogled i pregled na ono što pišu, ili su pisale, žene – pisci u Crnoj Gori od druge polovine XX vijeka do naših dana. Sa druge strane – odnosi se na fenomen „ženskog pisma“ i kontroverze koje prate njegovo uvođenje još od pojave ove odrednice na svjetskoj literarnoj i kritičkoj sceni. Dakle, riječ je o istraživačkom i teorijskom kontekstu onog što predstavlja strukturni koncept knjige.
Prioritet ćemo, naravno, dati ovom prvom kao dominantnom. Prije svega, zbog toga što sa ovom knjigom imamo sve razloge da kažemo: „ženske“ knjige, odnosno knjige žena-pisaca nijesu više rijetkost u crnogorskoj literaturi, a još manje statistička ili neka džentlemenska greška, kako po brojnosti autorki, tako i po kvalitetu njihovih ostvarenja. To potvrđuje i epiloški segment ovog djela koji čini registar svih žena iz Crne Gore koje se bave literaturom, nezavisno od činjenice da li su pisale isključivo prozu, da li su iz novijeg ili nešto starijeg perioda i da li trenutno žive u svojoj državi ili dijaspori.
Takođe, dr Sofija Kalezić je imajući u vidu nedovoljnu afirmisanost onog što stvaraju žene, iskoristila priliku da govoreći o pojedinim knjigama tekst koncipira tako da on bude monografski, odnosno, da sadrži ne samo viđenje jednog romana ili zbirke pripovjedaka (vrijedonosne ravni) – već da svoju recepciju strukturira tako da ona ima skiciran informativni karakter o autorkama: da uvede u njihove biografske, autobiografske i bibliografske podatke, uputi na opširnu i vrlo kompetentnu literaturu koja je korišćena, te književnice situira u vremenu u kojem su nastajala njihova prozna ostvarenja.
Ova knjiga je utoliko vrednija ako se ima u vidu činjenica da je riječ o književnosti koja u Crnoj Gori odavno traži svoje mjesto pod suncem. Nije nepoznata činjenica da su u kontekstu povijesnotradicionalnih shvatanja ženine uloge – njene intelektualne, kreativne i vizionarske moći često bile minimizirane ili apriori odbačene.
Djelo Minervinim tragom sadrži i biografskobibliografske podatke o prozaistkinjama, dramskim spisateljicama i pjesnikinjama savremenih generacija. Ovi podaci sadrže i nagovještaj da će naredni tekstovi iz “ženskog” kompleksa književnosti biti posvećeni pojedinim od ovih autorki. A u tome je, čini nam se, ženska spisateljska ruka postigla najviše, pogotovo kad je riječ o potpunoj emancipaciji ovog diksursa, odnosno, zadobijanju prestižnog “pjevanja i mišljenja” u odnosu na mačo-umijeće.
Pojedine crnogorske prozaistkinje iz starije i srednje generacije – kao i autorke dramske književnosti i poezije – spadaju, naime, u sam vrh ne samo crnogorske moderne, već i evropske literature. Knjiga sa ovakvim istraživačkim sabirkom, kao što je Minervinim tragom, tim prije postaje dobrodošla naučna publikacija. Ona čini podsticaj i za one koji žele da predstavljene književnice afirmišu u njihovom punom izdanju, bez rodne parcijalizacije, sa kompletnim autorskim integritetom i konstantom njihovog literarnog života.
Koliko je, naime, za jednu književnost važna njena spisateljska produkcija ništa manje nije bitna ni produkcija i žanrovska raznovrsnost knjiga koje o toj literaturi govore i koje je identifikuju kroz analitičkosintetički monitoring. Samo se u profesionalnoj, dinamičnoj interakciji može profilisati tekuća i književnoistorijska paradigma jedne nacionalne literature, njena domicilna i spoljna afirmacija. U pitanju su ne samo književne, već i kulturološke i univerzalne spone, bitnosti za amblematiku nacionalne kulture.
Neshvatljivo je, primjera radi, da još, ne samo u kompleksu literature kojom se bavi ova knjiga, već i u onom nacionalnoglobalnom, nema nijedne ozbiljnije studije ponikle u našem književnonaučnom miljeu, koja se bavi romanesknim opusom pojedinih crnogorskih pisaca, čije djelo već odavno zaslužuje kritički tretman. Isto se odnosi i na neke dramske pisce i pjesnike. Dakle, književnografija je kod nas još uvijek u povoju, što je posljedica naših mnogotrajućih “raskršća”, prije svega – višedecenijskog oslanjanja na druge književne centre, inercije decenijskog svrstavanja crnogorske literature u zonsko polje srpske književnosti.
Sa pojavom mlađih generacija i novih naučnih i akademskih institucija stvari se kreću na bolje. Pluralizma književnih stavova, kao i književnosti – nikada dosta. A književnost nije nikakva realističkoepska ili žurnalističkopovijesna djelatnost, već intelektualno, poetsko i filozofsko bavljenje svijetom kao vječitim tajanstvom. Žene-pisci XXI vijeka – kao i prethodnih epoha – u svjetskoj literaturi su pokazale da njihova ostvarenja nijesu zaostala za tzv. muškim pismom. A što ih u vrhovima iste te književnosti često nema – posljedica je nekih sasvim drugih okolnosti.
Upravo je rukopis Minervinim tragom (Prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica) – kao i rukopisi koji su nastajali paralelno sa ovim (a koji je autor ovog pogovora imao na uvid) – Antologija proznog stvaralaštva crnogorskih književnica i Izbor iz proznog stvaralaštva crnogorskih književnica dr Sofije Kalezić, povod za konstataciju da crnogorska književnost posljednjih godina sve više dobija na svojoj naučnoistraživačkoj, analitičkoj, studijskoj, teorijskoj, monografskoj i esejističkoj infrastrukturi, sistematizaciji i revalorizaciji, artikulisanju segmenata, uočavanju razvojnih tokova, te dekodiranju vlastite anatomske strukture.
Pisac ovog teksta je siguran da će pojava knjige Minervinim tragom ozbiljno doprinijeti kako verifikovanju ženskog književnog stvaralaštva, tako i podsjećanju na ono što je do sada uzgredno ili nikako primijećivano na minucioznijoj mapi književnog stvaralaštva. Na kompleksan način u njoj autorka govori o tematskim, žanrovskim, estetičkim i drugim elementima, kao i recentnosti ove literature. Eksponirane su vrijedne knjige koje čine neophodni mozaik savremenog kulturnog trenutka, bez kojih bi predstava o jednoj književnosti ostala oskudna i kritički neopservirana.
Tendencije za kristalizacijom i vaspostavljanjem jednog akribičnijeg retrospektivnog izloga koji će dati iscrpniji uvid na stare i nove pojave, između ostalog – doprinose i dinamičnijim književnom životu jednog naciona. Bez sintetičkog diskursa književnost ne može imati uvid u vlastito bivstvovanje. A da je, upravo, tom vrstom analitičke detekcije crnogorska književnost bila deficitarna nije teško zaključiti. Koliko se u svim tim skeniranjima nacionalne literature kasnilo najbolje govori činjenica da se prva Istorija crnogorske književnosti pojavila tek 2012. godine, a da njena savremena književnost još uvijek nije sintetički predstavljena.
U veoma studioznom uvodu za ovaj rukopis dr Sofija Kalezić piše: “Uprkos literarnom vidiku koji seže do najopštijih tema i motiva, snažnih i duboko ličnih osjećanja, čime crnogorska književnost motivski prevazilazi korpus tipičnih tema kojima se odlikuje “žensko” pisanje u regionu i šire, djeluje kao da im se uporno ne odaje zasluženo priznanje… Crnogorske književnice ne pišu isključivo o ženama, već su njihovi junaci i muškarci. Iza portreta ličnosti i sudbina prelamaju se istorijska i kulturna dešavanja, prožimanja i lomovi… I pored toga što je kao osnovno pitanje u okvirima literature koje pišu žene postulirano njihovo pravo na glas, na polnu ravnopravnost i dostojanstven život (čak nerijetko i istorijska podloga, odnosno storija o „ženskom rodoslovu“ nosi sličnu poruku), u svom idejnom sloju ona nije „uperena“ protiv muškaraca jer istovremeno pruža uvid i u mušku dušu – a ideje o potrebi ljubavi prema sebi (samopoštovanju), prema drugoj osobi, porodici i djeci nijesu strogo rodno markirane“.[1]
Kalezić, takođe, napominje da se nada da će sa publikovanjem ove knjige, koja se u narednim godinama može dopunjavati i kompletirati – poboljšati i zaokružiti opšti kritički pogled na stvaralaštvo žena crnogorskih prostora, kao i spisateljica crnogorskog porijekla koje stvaraju u Srbiji i Hrvatskoj.
Književnost je jedna i nedjeljiva – niti je muška niti je ženska, niti patrijarhalna niti matrijahalna. Književno pismo je nesmjenjivo u svojoj iskonskoj suštini, kao i svakoj drugoj umjetnosti. Ako se u djelima žena-književnica osjeća duh i dah ženskog, tim bolje po književnost, što nije dobro tumačiti po nekoj feminističkoj matrici ili sociološkom aspektu borbe za žensku ravnopravnost.
Ukoliko je nešto isuviše feminizirano – srceparajuće, idilično, sanjarsko do infantilnosti, sa obaveznim „hepiendom“, bez vremenske i prostorne perspektive, bez konotativnog sloja – onda je riječ o emefernom. Dometi jednog pisma su, prije svega, u snazi autorske individualanosti, erudiciji, senzibilitetu, dometima refleksije. Knjiga Minervnim tragom po prvi put u književnoj istoriji Crne Gore dokazuje da romani i zbirke priča koji su izašli ispod „ženskog šinjela“ postaju kompaktan i kvalitetan dio domaće književne tradicije.
Kroz istorijsku opciju svijet je muški, kroz prirodnu i, u svakom slučaju neodoljivu – svijet je ženski, odnosno, nadmoćno ženstven i bez te dimenzije nezamisliv. Ako bi se vjerovalo u kanon ženskog pisma kao nečeg što je samorodna subverzija u odnosu na muško pismo, onda bi dobar obrazac za opoziv mogao biti roman Ana Karenjina Lava Tolstoja ili Puškinovo Tatjanino pismo Onjeginu.
Žensko pismo samo je naglašeno katarzični segment literature, pohvala za nježnu drskost i prilog sveobuhvatnom Erosu. Poetika ženskog glasa je u opštem saglasju sa misijom književnog djela. A ženstvenost je samo dodatana estetičnost u nikad uhvaćenoj semantici svijeta.
Stoga dr Sofija Kalezić u podnaslovu djela ne upotrebljava termin “žensko pismo”, koji bi za nekog mogao poprimiti pejorativan prizvuk, već – “prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica”. Naslov djela – Minervinim tragom, odnosno tragom rimske boginje umjetnosti i poetskog izražavanja, predstavlja sintagmu koja ujedinjuje autorke čija je djela kritičkoanalitički obradila i grupno predstavila, poređavši ih po godini rođenja.
U vremenu kada je veći ideal biti menadžer nego pisac – ljepše je, ipak, biti pisac. Književnik ili književnica svejedno. Možda dolazi vrijeme kada će žene – pisci spašavati književnost kao što je nadahnuta Šeherezada nadmudrila svog surovog muža sultana – gospodara smrti. Žene definitivno postaju nezaobilazni naratori u svjetskoj literaturi i na domaćoj književnoj pozornici – kako u tematskom, tako i poetskofilozofskom nadigravanju sa izazovima postojanja.
[1] Sofija Kalezić: Minervinim tragom (Prozno stvaralaštvo crnogorskih književnica), Fakultet za crnogorski jezik i književnost/ Crnogorski kulturni forum, Cetinje, 2018, str. 6.
