Sonja Tomović-Šundić: Istorijska hronologija, simbol i kreacija
Već dva vijeka umjetnici nastoje da predstave lik pjesnika i mislioca, vladike i državnika, pokušavajući da likovnim sredstvima opredmete na platnu jednu od najsloženijih ličnosti koja se javila u istoriji Crne Gore. U slavu Njegoševog lika i njegovog izuzetnog djela, renomirani domaći i strani slikari, pokušavali su da dokuče tajnu pjesnika zagledanog u kosmička prostranstva, njegovu viziju tragičnosti ljudske sudbine, otjelove njegov snažnu religioznu crtu, pjesničku i filozofsku nadarenost. Nije bilo jednostavno slikarski obuhvatiti pjesnikovu originalnost, misaonost i neobičan duhovni sklop, posvećenost odgonetanju tajne vasione. Vizuelizovati umnu prirodu koja nadilazi biološki habitus, a čovjeka približava uzvišenom načinu postojanja. Prevashodno, umjetnici su fokusirani na predstavu vladičinog duševnog izraza, da bi snažnije ovaplotili svoje vizije i ideje u medijum umjetnosti. Pred njima je bio složeni zadatak da materijalizuju fizički izgled, ali i zabilježe nevidljivo lice čije porijeklo nosi pečat božanskog, jer se u njemu sjedinjuju vremenitost i vječnost. Pritom, da ne iznevjere mitsku dimenziju koju vladarska figura Njegoševa ima u svijesti našeg naroda. Umjetnicima nije bilo lako zaći u složenu duhovnost i stvoriti djelo – simbol, u kome se ukršta mnoštvo značenja, navedu posmatrača na misao da je predstavljeni lik rijedak izdanak nadnebesja u zemaljskim okvirima.
Istorijski gledano Njegoševi likovni prikazi predstavljaju nastojanje da se istinski čovjek konkretizuje na umjetnički način, vizuelno otjelove njegova životna pregnuća. Njegoš kao vladar koji vlada jednim ratničkim narodom i Njegoš koji ispituje vladanje čovjekovo pred Gospodom. Umjetnost portreta stremi da ovjekovječi biće individualnog čovjeka, njegov autentičan lik otme od zaborava. U tom smislu portret je mnogo više od apstraktne forme, to je zalaženje u psihološki sklop modela, antropološki zasjek u suštinu ljudske ličnosti, način da se čovjek učini trajno vidljivim u medijumu umjetničkog prostora. Portret kao žanr nastaje upravo tada kada portretisana ličnost zauzima središnje mjesto slikarskog platna, a ne više stvari preuzete iz prirode. To je način da se predstavi cjeloviti psihički sklop, temperament, karakter, riječju duša čovjekova.
Njegoševi portreti nastali u različitim periodima su pokušaj da se kroz umjetnost opredmeti njegova misaona priroda, društvena moć i položaj, osim toga, likovna djela upotpunjavaju sliku o njegovim izuzetnim talentima, pjesničkom i filozofskom daru, uspjevši da njegov izgled sačuvaju u vremenu. Portreti dočaravaju pjesnikovo prisustvo u prostoru, posebne vidove njegovog osebujnog karaktera, ulogu vladara u složenom istorijskom kontekstu, pa likovni prikazi uglavnom uspijevaju da nam predoče pjesnikovo dostojanstvo, oslobođeno vještačke uzvišenosti i patosa.
U raznovrsnoj umjetničkoj produkciji posvećenoj Petru II Petroviću Njegošu izdvajaju se portreti, zatim vajarska djela, plaketari, medaljeri, nastojeći da prozru tajnu te čudesne ličnosti. U želji da nam što upečatljivije predoče njegovu impozantnu ljepotu, likovna ostvarenja u ulju, akvarelu i drugim tehnikama u XIX vijeku, rađena su u akademskom maniru sa prepoznatljivom tehnikom i upadljivim fizičkim izgledom. Najstariji rad posvećen velikom pjesniku i gospodaru Crne Gore u zbirci Muzeja na Cetinju, je njegov portret u vladičanskoj odori, nastao 1833. prilikom hijerotonisanja u Petrogradu. Autor, poznati ruski umjetnik Andrej Morgunov je likovnim sredstvima stvorio veoma inspirativan rad, predstavljajući intimno raspoloženje mladog vladike i njegovu naglašenu intelektualnost. U izraz portretisanog umjetnik je unosio asketsko – strogi izraz lica, a portret je litografski umnožavao i poklanjao ga svojim prijateljima i sam Njegoš. Inače, originalni portret u akvarel tehnici koji se do 1912. nalazio u Rumjancovom muzeju u Moskvi, danas je zagubljen.
Među prvim portretima izuzetne umjetničke uvjerljivosti ističe se rad poznatog slikara, slovenca Jozefa Tominca za koji se pretpostavlja da je nastao u Trstu 1833. Umjetnik je bio slovenačko – italijanski slikar, značajan predstavnik portretnog slikarstva, koji je djelovao u Trstu, i ubraja se u najznačajnije portretiste svog vremena. Slikar se naročito usredsređuje na izraz lica, ali i oslikavanje predmeta koji su karakterističani za crkveno zvanje portretisanog, istovremeno je vrhunac umjetničkog sazrijevanja slovenačkog slikara. Tokom boravka u Trstu nastaju neka od njegovih najzrelijih djela, tako da se on afirmiše kao umjetnik razvijajući svoj osobeni slikarski izraz. Polazište njegove likovne interpretacije temelji se na poimanju pjesnikove filozofsko – teološke spekulacije, jednim virtuoznim transponovanjem te sposobnosti kroz jezik umjetnosti. Suštinski, izvorište slikareve inspiracije neraskidivo je vezano za metafizički plan, jer pjesničko biće na slikarskom platnu, efektno upućuje posmatrača na rasuđivanje o njegovoj spiritualnoj prirodi. Svi elementi slike sačinjavaju organsko jedinstvo, pogled usmjeren prema nebu, uvjerljivo izražava težnju za spoznajom vječnosti, tragičnu raspolućenost čovjekovu na tjelesno i duhovno biće, čežnju ograničenog ljudskog uma za spoznajom metafizičke tajne čiji su u grobu ključevi, u izrazu pjesnikovom dobija prizvuk melanholije. Ta potreba da objasni zvanije pred bogom čovjeka, jer čovjek sam sobom čudo sočinjava, u neposrednoj je vezi sa dominirajućim likom, njegovim vnimatelnim pogledom u nerešivu aporiju ljudskog bitisanja, idejom da se razotkrije tajanstvenost dvostruke čovjekove kolijevke, zemaljske i nebeske.
Slikar nam predstavlja cetinjskog usamljenika,siraka tužnog, koji se osmjelio da zaplovi: k’svetilištu bića, mjestu odakle u kosmičkim širinama sudba, volja s umom u jednome izbijaju ključu. Umjetnikova prezentacija vizuelnog identiteta pjesnika i filozofa, maestralno postiže neophodnu višeznačnost, sugestivnost ideja iz Luče mikrokozme, život u prijeegzistenciji, i eshatološku budućnost. Njegoš je prikazan u raskošnoj vladičanskoj odeždi sa izrazitom spiritualnošću kojom se upućuje jedna osmišljena poruka vezana za čovjekov izlazak iz vremenitosti. U sjedećem stavu, model je čeznutljivo okrenut da bi preko fizikalnog prostora svojim slobodoumnim duhom vispreno motrio na metafizičku regiju bića. Izgleda da kasniji portretista neće nadmašiti ovu naglašenu duhovnost lika, majstorsku vještinu kojom se prodire u njegovu religioznost i tragalački duh. Ta duhovna okrenutost spekulaciji mladog episkopa, njegova zagledanost u beskraj univerzuma je ono što je autor imao na umu da učini vidljivim, vizuelno ocrta onu nevidljivu stranu, nedokučivu za naše pojmovno mišljenje. Slikar je uspio da zabilježi tu metafizičku čežnju pjesnika koji sluti da je čovjek umno zrno bačeno u prozračnu brazdu vremena, ali da besmrtnost njegovu, sazrijevaju drugog sunca luče. Očito, odstojanje između nas i slike je izbrisano, otkrivamo neposrednu prisnost sa mladim mitropolitom, nadarenim za filozofsko promatranje istine. Zahvaljujući slikarskom umjeću u prilici smo da upoznamo živu ličnost, nadilazimo zakone svakodnevne percepcije.
Slikar je naglasio karakterističan izraz, unutrašnji pokret i tragizam zemaljskog bitisanja pjesnika koji vidi čovjeka kao tajnu, čijem rešavanju je posvetio život: S točke svake pogledaj čovjeka / kako hoćeš sudi o čovjeku / tajna čojku čovjek je najviša. Čovjek nema veće tajne od samâ sebe, umjetnost je težnja da se ovoj tajni dâ simbolička forma. Nadahnut ovim vanrednim likom, umjetnik efektno uspostavlja jedan fini sklad linija i boja, izražajnu koloristiku i umirujući ritam. Namjesto halabuke svjetovnog života vladara, osjećamo njegovu smirenost, uronjenost u zagonetnost ljudske sudbine, usud istorijskog plana, pa je akcenat stavljen na raz – otkrivanje uzroka postojećeg svijeta, mjesta gdje se začinju početak i kraj, na religiozni temelj u kome se zrcali tajanstveni odnos čovjeka i Boga. U prilici smo da sagledamo jedinstveni trenutak, povinjavamo se ravnoteži slike i neprekidno novim otkrićima i tumačenjima, jer portret postoji kao prozirnost u kojoj se ogleda suština. Uprkos težnji ka verističkom prikazivanju, sve na slici izgleda metafizičko i vanvremeno. U čudesnom svijetu slike unijeta je pokretljivost kao duhovna kategorija, preobražavajući lice dubinskim religioznim doživljajem svijeta. Ova (o)duhovljenost nikad ne iščezava, ona je trajni sastojak slike, čineći umjetničku vrijednost sadržajnijom i pogodnom da u svijesti posmatrača izazove što snažniju reakciju.
Svojom fizičkom ljepotom, elokvencijom i obrazovanjem, Njegoš je plijenio pažnju aristokratskih slojeva ondašnje Evrope. Jozef Tominc je prilikom njegovog boravka u Trstu 1837. godine izradio portret u stilu bidermajera, uspijevajući da nam svojom izvanrednom kolorističkom sposobnošću lik mladog pjesnika nametne kao stvaran.
Istorija portreta je istovremeno istorija vizuelne kulture kako se ona javljala u različitim istorijskim razdobljima. Čini se logičnim objašnjenje da je neobuzdani temperament pjesnikov, filozofski duh i talenat za poeziju, naslikan takvom osjećajnošću, osnov za predstavu koja se tokom vremena dodatno usavršavala. Najčešće su u pitanju lične impresije autora koji su u zavisnosti od svog umjetničkog talenta uspijevali, ne toliko da je nametnu svojim savremenicima, koliko budućim posmatračima.
Umjetnici različitih epoha, uvode nas u oblast umjetničkog u kojoj se pokazuje da je za vizuelnost presudnija kategorija istine nego ljepota. No, oni uspijevaju da svoj realizam uzvise do najvišeg stepena estetske vrijednosti i osobenog estetskog užitka. Na temelju čulnog zadovoljstva uspinjemo se prema kontemplativnom shvatanju kako bi se estetski uživalo u duhovnim dimenzijama slike. Značenje likovnog prikaza ne počiva na ogoljenoj predmetnosti već oživljavanju lika, onome što prevazilazi samo fizički izgled i njegove pojedinosti. Kao što je s umjetničke tačke gledišta prikazana jedna odista legendarna istorijska ličnost, u primalačkom aktu, se stvara imaginarni lik koji odgovara mitskim projekcijama, kako bi svojstva naslikanog modela zablistala u punom sjaju.
Više izražajnosti u portretu Jozefa Tominca, postiže se različitim i nepretencioznim isticanjem unutrašnje živosti pjesnikovog duha, prividom spoljašnje sleđenosti, spokojstva i mirnoće, na platnu je upisano samo jezgro pjesničke ličnosti, neopisivo jezikom pojma. Data je njegova vizionarska spremnost da se otisne u vasionski disk sredine, ispita mjesto gdje je vjenčano biće i začatije, odakle se svemu biću nasmijala zora.
Slika djeluje. Ona je vrelo smisla i u njoj se rešavaju mnoga pitanja zagonetnog pjesnikovog karaktera. Sposobnost objektivizacije koja dozvoljava našoj opažajnoj moći da uoči bitno, u svijesti se re–kreira kroz prisutnost lika u našem sadašnjem trenutku. Ona dvostruka priroda pjesnikovog bića, fizička i metafizička, možda nikad više neće biti tako živopisna kao na Tominčevom portretu, taj momenat kada pjesnik pozira u njegovom slikarskom ateljeu, čas kada je spreman za vječnost. Vidi se da je umjetnik slikao sa razumijevanjem pjesnikovo gledanje kosmičkih daljina, koje se mogu nazirati na plavetnom nebu Crne Gore i njenim kamenim talasanjima ispod magičeskih kapi koje se siplju sa zvjezdanih visina, daleko od vreve svakidašnjih iskustava.
Poznato je da je 1839. godine nastao akvarel, vezan za autentičan događaj razgraničenja Crne Gore i Austrije, na kome je Njegoš predstavljen kao dominantna figura sa svojom pratnjom, ali bez značajnije umjetničke vrijednosti. Njegoša je na Cetinju naslikao Fedor Karačaj (1757 – 1859), zapovjednik Kotora, bilježići svojim slikarskim kistom takođe dolazak saksonskog kralja Fridriha II na Cetinje.
Tokom Njegoševog boravka u Beču, zima 1846/7. nastalo je nekoliko litografskih radova u radionici uglednog srpskog slikara i litografa Anastasa Jovanovića. Oni su poslužili za brojne umjetničke radove posvećene Njegošu, uglavnom u crnogorskom kostimu postavši uzor za specifično doživljavanje vladičinog lika i emanaciju njegove duhovne energije. Anastas Jovanović, stekao je značajan umjetnički renome litografijama, naročito portretima Dositeja Obradovića, Jovana Rajića i Vuka Karadžića. U njegovoj zaostavštini postoji oko dvesta litografija znamenitih istorijskih ličnosti kulturnoga i političkog života. Inače, litografija (grč. lithos – kamen i grafein – pisati), označava grafičku tehniku kod koje se crtež izrađen na kamenoj ploči otiskuje na papir u željenom obliku primjeraka. Cijeli postupak počivao je na tehnici prenošenja snimka, naročito glave koja se sa fotografije prenosi na litografski kamen. Osim toga, srpski grafičar izrađivao je u bečkoj radionici kalotipije – naknadno obojene fotografije, kao i dvije litografije knjaza Danila, Njegoševog nasljednika, tako da ove značajne ličnosti Crne Gore postaju važna tema u njegovom umjetničkom stvaralaštvu. Litografske slike, nastale u radionici Anastasa Jovanovića bile su kanon mlađim umjetnicima za Njegošev lik, i jedan cijeli repertoar slika nastao na bazi litografskih postulata srpskog umjetnika.
Znameniti litograf, grafičar i fotograf uradio je nekoliko uspjelih radova posvećenih Njegošu . Sjedeći u velikoj stolici u crnogorskim haljinama, Njegoš pozira u ateljeu, vodi duge razgovore sa obrazovanim Anastasom Jovanovićem, s kojim ostaje u prijateljskim odnosima sve do svoje smrti. Od 1849 – 1851 urađene su najpoznatije litografije, ona Augusta Princhofera, poznatog bečkog slikara i litografa nastaje 1847. godine u Beču, takođe je bila uzor za niz slikarskih radova. Na Princhoferovom prikazu, pjesnikova impozantna figura obučena je u crnogorskom kostimu, samur kapom na glavi. Johan Bes, austrijski slikar (1822 – 1861) naslikao je Njegoša u duhu bidermajera, sa puno ukrasnih detalja u crnogorskoj nacionalnoj nošnji. Pjesnikov lik je realističan, bez suvišnih idealizacija i dramatike karakteristične za ovaj umjetnički pravac.
Jedan od najznačajnijih portreta vladičinog lika, čuva se u muzeografskoj zbirci eparhije u Temišvaru. U kompoziciji slike, likovnom rešenju, vladiku sa bijelom panakamilavkom, slikar je u samoj realizaciji minuciozno predstavio. Pretpostavlja se da je portret 1847. godine napravio srpski slikar Uroš Knežević u Beču. Na slici se potencira izraz asketskog lica načetog bolešću, zagasite i izražajne crne oči, magnetno privlačne, a upravljene nedokučivim predjelima. Vladičanska figura postavljena pred neutralnom pozadinom majstorski je istaknuta, dok je svečana odežda protkana diskretnim vezom upadljivo istaknuta. U prvom planu predočena je monaška ozbiljnost, romantična zanesenost metafizičkim pitanjima tako da na platnu dominira spokojan pjesnikov stav i otmjeno držanje.
Nekoliko godina nakon Njegoševe smrti, 1853. godine nastaje reprezentativni istorijski portret Johana Besa, umjetnika, o kome ne znamo mnogo, izuzev da je radio u litografskoj radionici Anastasa Jovanovića. Njegoš je predstavljen u raskošnom crnogorskom kostimu, sa Obilićevom medaljom i ordenom Svete Ane. Na osnovu ovog slikarskog prikaza, pretpostavlja se da je kasnije nastao rad Špira Bocarića, u maniru akademizma, takođe i rad Mila Vrbice, ponavljanjem već uhodane likovne ideje upotrijebljene u slikarskom radu Johana Besa.
Likovni prikazi u XX vijeku
Na portretu, Pera Počeka izloženom u Biljardi 80 – ih godina XX vijeka, predstavljen je na sugestivan način umjetnički prikaz pjesnikove ličnosti. Očito, razvitak moderne umjetnosti doprinosio je takođe i većem interesovanju za slikarsku obradu, u ovom času, već mitske figure Petra II Petrovića Njegoša. Smisao za realistički, ali i simbolički plan, te bogata fantazija odlikuju slikarski opus Pera Počeka, poznatog po snažnom temetskom interesovanju za likove Gorskog vijenca i običajnu tradiciju klasične Crne Gore. Uporedo sa umjetničkim nastojanjem da predstavi pjesnikov lik, slikar se poslužio individualnim impresijama i maštom, zatim i kolektivnim mnjenjem u kome se prepoznaje nadahnuće posvećeno velikom stvaraocu, na samom pragu apstraktnog slikarskog izraza. Njegošev portret izražava odlučnost vladara posvećenog radu na nacionalom i državnom integritetu Crne Gore. Promišljeno, odabranim kolorističkim rešenjem i kompozicijom slike, Poček je stvorio originalno djelo, izražavajući svojim radom odnos prema duhovnom i materijalnom aspektu življenja, ali i istorijskom i univerzalnom u njegovim osobenim manifestacijama. U slikarskoj karakterizaciji Njegoševog lika preovladava moralna dimenzija, čovječnost i plemenitost, tako da virtuoznim potezom slikar dospijeva do složenijih psiholoških stanja, postepeno se stapa sa moralnom čvrstinom crnogorskog vladike i državnika koju optimalno prikazuje na platnu. Poček uspijeva da svojim studioznim postupkom nametne vlastitu viziju i učini je realnom u svijesti posmatrača. Specifičan izraz vladičinog lica, te cijeli spektar njegovog duhovnog istraživanja, dubokoumni pogled u smisao idealnog, dat je uvijerljivo, svjedočeći o pjesnikovom neprekidnom uputu na transcendenciju.
Tokom XX vijeka Njegoš je bio veoma podsticajan motiv za umjetnost, i likovnu transfiguraciju njegovog lika, osobito u radovima nastalim na osnovu klasičnih portreta iz prethodnog periodu. S manje likovne homogenosti ali više mašte, umjetnici su u realističkom maniru, kao i apstraktnim prikazima pokušavali da odgonetnu tajnu njegove ličnosti. Pjesnik je tokom niza godina dobijao auru intelektualnog autoriteta, pisca neprevaziđenih epova, mudraca i duhovnika. Njegova umna riječ probija vrijeme epohe u kojoj nastaje, postavši filozofski odgovor na najvažnija pitanja egzistencije. Zadatak umjetnika da mitsku figure, očišćenu od prizemnih zemaljskih interesa vizuelno predoče sa naglašenom misaonošću, nije bio jednostavan. Likovna rešenja, umjetničko oblikovanje i modelacija podređeni su mitskoj viziji pjesnika, veličini njegovog genija, nadahnutošću njegovom božanstvenom ljepotom. U najzrelijim umjetničkim dostignućima XX vijeka preovladava težnja da se individualizira pjesnikov lik u psihološkom smislu, opiše njegov složeni karakter, predstavi filozofsko razumijevanje najkrupnijih metafizičkih pitanja. Portreti postupno dobijaju koloritnu zgusnutost, minucioznu modelaciju, nova kompoziciona rešenja, da bi se dominantne crte velikog pjesnika prikazale u novim perspektivama istraživanja. U djelima se sve više osjeća lični odnos slikara, nastao na bazi naslijeđenih umjetničkih praksi, ali i modernističko poigravanje bojom i formom, eksperimentisanje na osnovu dubljeg uvida u najsuptilnije duhovne regije pjesnikove osobenosti.
U likovnoj interpretaciji Jovana Zonjića (1907 – 1961), uočava se osobena slikarska intuicija, poetski realizam i intimizam, nastao po uzoru na rad Johana Besa, ali bez sugestivnosti originala. Ovaj portret nastao negdje 40 –ih godina XX vijeka, čuva se u Njegoševoj rodnoj kući na Njegušima.
Inspiracija mitom kao mjestom odakle izvire umjetnost, ali i istorijskim nasleđem vibrira u tematsko – idejnom pristupu crnogorskom mitropolitu, Petra Lubarde. To snažno zalaženje u najdublje regije svijesti rezultiralo je odbacivanjem strogo naturalističkog prikaza, jasnom približavanju temeljnim obilježjima ekspresionističke estetike. Lubardu zanima unutrašnji duhovni pokret skriven iza ozbiljnog i strogog lica autora spjeva Luča, koji je posvećeno raz – otkrivanju bića svijeta, pjesnika koji je u alegorijsko – simboličkoj formi poezije izražavao svoje originalne filozofske ideje. Očito, moralni lik, postojanost pjesnikovog karaktera u fokusu je slikareve pažnje, njegova duhovnost nadahnuta je povjerenjem u umni poredak i pobjedu dobra nad zlom, svjetlosti nad silama mraka, božanskog nad demonskim principom. No, slikareva kičica znalački bilježi svojim sugestivnim gestom i prikaz unutrašnjih raspoloženja, beskonačnu vjeru u kosmičku pravdu, njenu strogu primjenu u međuljudskim relacijama, utoliko što važi pravilo: Svete pravde strogi su zakoni, sve je dužno njima šljedovati. To je osjećanje neumitnog zakona i prevaga principa pravednosti nad svim drugim etičkim kategorijama, budući da se radi o objektivno utemeljenoj vrijednosti koja reguliše univerzalni poredak.
Nastojanje da likovnim jezikom pronikne u tajanstveno jezgro pjesnikovog bića, omogućilo je da se u Lubardinom likovnom rukopisu pojavi osobena ekspresivnost lica. On ima nevjerovatnu moć da slikom obuhvati intelekt i emocije portretisanog, zađe u različite slojeve duše, iskaže osobeni temperament i raspoloženje. Zanesen istorijom Crne Gore, njenom epskom tradicijom, mitovima i legendama, posvećen kamenim pejzažima svoje podlovćenske postojbine, uspijevao je da na slikama izluči njen reljef i izbrazdano lice, unutrašnje posjekotine, fragmente u kojima se ogleda duša naroda. Lubarda slika čistu vizuelnost, formom u kojoj se istina pojavljuje za naše čulo vida.
Idealno, koje se nameće iz privida onog dostupnog čulima je zadatak umjetnosti. Slikar primjenjuje princip novog gledanja na stvarnost pod uticajem vlastitih promišljanja i razumijevanja Njegoševe složene individualnosti. Međutim, ma koliko se Lubarda trudio da svojim djelima prilazi individualno, mi prepoznajmo suštinski istu likovnu formulu. Slikar posjeduje moć da prikaže ustreptali dinamizam prirode, ali i nemir istorijskog plana, oscilirajući između realističkog prikaza herojske epohe i ljudske figure, primjenjujući svoju osobenu sklonost za što jasnijom ravnotežom i ritmom. Najopštije rečeno Lubardina platna emaniraju svjetlost, jer nju je slikar učinio integralnim elementom slike, zbog čega je njegova likovnost puna unutrašnjeg bljeska. On napušta ideju statičke kompozicije da bi uhvatio najčistiju dimenziju realnosti u njenom apsolutnom obliku čime se potvrđuju rezličiti umjetnički modusi stvaranja koje je zastupao u svojoj likovnoj poetici.
Slikar gleda u istorijske dubine, izvlačeći na svjetlost dana događaje i ljude. Njegošev lik je reprezent herojske crnogorske prošlosti, izrazite oštrine njenog kamenog predjela, svedenog kolorita, temperamenta njenih gorštaka, koji vjekovima vojuju bitku za svoju slobodu. Već u kompozicionom rešenju njegove slike Guslar, Lubarda pribjegava apstrakciji, njegov slikarski credo, orjentiše se prema apstraktnim formama, dekompoziciji realističkog lika sa uočljivom dramatikom između izraza pjevača i narodnog instrumenta, koji svojom nostalgičnom melodijom bilježi vjekovnu borbu za slobodom. Ta drama, epska i herojska na Njegoševom portretu je smirenija, bez gestikulacije, kako bi se zahvatio u većoj mjeri individualni izraz. Lubardin Guslar je impersonalni epski glas kolektiva, krik u kome se sabira nesreća cijelog roda, istorijski usud, dok je njegov Njegoš naglašeno ličan i prepoznatljiv, sa ubojitom predstavom o njegovoj tragičnoj istorijskoj misiji. Ipak, u likovnoj obradi prvenstvo ima Lubardina intimistička predstava pjesnika, lična impresija izvedena iz mita, kolektivnog narativa, situiranog u biću naroda, njegovim (trans)generacijskim prenošenjem u svijesti zajednice.
U tumačenju Petra Lubarde portret koji je pažljivo oblikovao ima nespornu estetsku vrijednost, moć da se vizuelno jasno predoči pjesnikov duhovni aspekt, čineći organsko jedinstvo sa kompozicijom slike. Usklađenost likovne tehnike, formalnih i sadržinskih slojeva, uspostavlja osobenost umjetničkog izraza, prema čemu slika predstavlja harmoničnu cjelinu.
Petar Lubarda potencira oštrinu u izgledu i strogoću u izrazu, posvećujući veliku pažnju psihološkom dešifrovanju pjesnikove individualnosti. On odstupa od dotadašnjeg kanona, gradi vlastitu projekciju. Portret, impozantnih dimenzija nalazi se na centralnom mjestu Biljarde, njegova dominantno svedena boja lavira od sivo–zelene, do sivo–žute pozadine, tamne game do karakterističnog kolora pjesnikovog nacionalnog kostima. Lubardin pristup je zanimljiva studija portretisanog lika, aluzijama na njegovu prigušenu patnju, misaonost, ali i tešku vladarsku dužnost. Slika je urađena jasnim linijama koje izdvajaju figuru iz monohromatske pozadine, dajući joj osoben volumen. Slikar je koncentrisan da u svojoj likovnoj interpretaciji osvijetli psihološki profil, poimanjem životnih protivrječnosti čija se borba ogleda na licu. U suštini sva dramatika podneblja, rat kao trajno načelo prirode i istorije, neusaglašenost fizičkih želja i moralnog zakona u ljudskom svijetu, taj neminovni sukob dobra i zla koji je započeo na nebu opažamo kao integralni dio umjetnikove vizije. U svom umjetničkom prikazu, Lubarda je uspijevao da se oslobodi klasično – realističkog prikaza, stvarajući pred–uslove za apstraktnije poigravanje crtežom i konturom, odstupanjem od ogoljenog reprodukovanja starijih prikaza i stvori sliku – simbol univerzalnijeg značenja. Bez namjere da oponaša svoje prethodnike, Lubarda je svojim likovnim pregnućima, otvarao nove puteve, uspijevajući da stvori autentičan slikarski rukopis. Iz njegove likovne radionice proistekla su djela nespornog umjetničkog kvaliteta, nastala na bazi njegovog pomnog umjetničkog tragalaštva za novim vizuelnim formama koje više odgovaraju duhu modernog vremena.
Poseban umjetnički izazov predstavlja skulptorska ilustracija likova Gorskog vijenca u radu poznatog crnogorskog vajara Rista Stijovića. On je nastavljač romantičarske škole idealizovanja junaka nacionalne prošlosti preuzetih iz Njegoševog epa, jer gotovo da niko od vajara nije zastupao tako snažno tu epsku komponentu. Vajar je tematski okupiran galerijom mitskih likova, njega inspiriše Vuk Mićunović, sestra Batrićeva, pop Mićo, knez Rogan, knez Bajko. Godine 1962. na osnovu fotografije koju je u Beču uradio Anastas Jovanović, napravio je Njegoševu skulpturu. Na njegovoj bisti koja se danas čuva u Biljardi, Stijović je izrazitom modulacijom predstavio viteško – herojski agon crnogorskog vladike, njegovu privrženost borbenoj tradiciji crnogorskog naroda, fizičku ljepotu velikog poete.
Specifičan lik Njegošev u skulpturi izradio je Toma Rosandić kao prvu bistu odlivenu u bronzi, namijenjenu za centralni trg u Trebinju. Njegoševa vajarska figura nastala početkom 30 – ih godina XX vijeka, posjeduje autentičnu kompoziciju sa podignutom rukom u kojoj pjesnik drži otvorenu knjigu. 1932. godine veliki hrvatski vajar Ivan Meštrović je svojom skulpturom dao originalni prilog vajarskoj umjetnosti ogromne ekspresivnosti. Njegošev portret, izvajan u obliku biste, izuzetno izrezbarenog reljefa lica i volumena, biće uvod za drugi Meštrovićev portret i vajarsko djelo u Mauzoleju na Lovćenu, Njegoševa figura od jablaničkog granita sa orlom u pozadini teška je dvadeset tri tone. Meštrović je napravio skulpturu velike upečatljivosti, držeći se načela klascističke estetike, uvažavajući epsku tradiciju i njegoševsku filozofsko – religioznu misao, pjesnikovu mitsku dimenziju i istorijski značaj.
Godine 1952. nastao je rad akademskog vajara Sretena Stojanovića u Njegoševom parku u Podgorici koji predstavlja impresivno djelo monumentalne snage. Isti takav spomenik nalazi se u Beogradu na platou Filozofskog fakulteta, takođe postavljen je ispred vile Borgeze u Italiji. U Kijevu je postavljena Njegoševa bista, rad poznatog crnogorskog vajara Draga Đurovića.
Za vizuelno studiranje, značaj skulpturskih portreta je nesumnjiv, bez obzira da li su umjetnici poštovali realistički pristup i klasicizam, ili upotrijebili inovativnije i apstraktnije umjetničke obrasce, inspirisani modernističkim orijentacijama u evropskoj umjetnosti. U stvari, malo je u nas velikih slikara i umjetnika koji nisu nastojali da realizuju mitske junake Gorskog vijenca ili daju sopstvenu viziju njihovog autora. Takođe, svojom originalnom pojavom vladika je bio podsticaj umjetničkoj fantaziji sve do našeg doba. Nema sumnje, likovni talenat generacija slikara se oprobavao stvarajući djela posvećena Njegoševom liku ili predlošcima iz njegove literature. U tom bogatom nanosu umjetničkih praksi, preuzimanjem najboljih ideja evropskog slikarstva, nastajali su neki od najznačajnijih radova na južnoslovenskoj likovnoj sceni, stvarajući atmosferu u kojoj će se dolaziti do modernijih obrada i postepenog napuštanja akademskog realizma.
U slikarstvu XX vijeka naglašavaju se nova stilska i kompoziciona rešenja, mijenjajući svojim inovacijama uhodani način estetske recepcije. U tim kreativnim nastojanjima slikari teže oslobađanju od figuralnog, sve do stvaranja asocijativnih simbola i apstrakcije. Boja i linija dobijaju auditivne i vizuelne kvalitete, zvukovnost i sonornost. U tom smislu, slikarstvo treba da nosi u sebi ličnu maštovitost i refleksivnost, jer boja na nas djeluje skrivenim energijama, iskazana slikarskom tehnikom koja treba da liči na avanturistički opit izrastao na podlozi nadrealističkog manifesta. U svojim glavnim preokupacijama avangarda teži da haotični svijet percepcije uobliči u simfoniju kojom će se moći odgonetnuti tajanstvena šifra svemira. Ovaj nadrealni koncept u kome se stvarnost dekonstruiše daje podsticaj umjetniku da se izrazi još maštovitije, i osvoji prostor pikturalne slobode. Slika je prije vizija, nego kopija stvarnosti, subjektivni doživljaj, prije nego objektivni uvid u empiriju. Umjetnici koriste stvaralački manir u kojem se snažno vodi računa o kulturološkim vrijednostima civilizacije, vizuelnoj kulturi, duhovnoj tradiciji koja likovnost čini stjecištem najraznovrsnijih simbola i njihovih (sa)odnosa,
U radovima Dimitrija Popovića preovladava jedan momenat estetske kontemplacije, tako da modernistička skulptura posvećena pjesniku treba da odgovara na pitanje granica ljudske spoznaje, zadatak koji simbolički reprezentuje spomenik: U slavu Njegoševe misli, napravljen u bronzi i rosfraju, postavljen pored Biljarde. U njegovom umjetničkom djelu prisutna je intencionalna upućenost na ontologiju bića, zapitanost pred nepoznatim, obuzetost nebeskim planom. Glava je data u prednjem planu, anatomski transformisana, oivičena sa dva kraka koji simboliziju čovjekovu okrenutost prema transcendenciji. Umjetnik nastoji da predstavi čovjeka kao tragični mikrokozam, dugački zašiljeni krak sublimira autorovo shvatanje nedokučivosti kosmičke tajne, dok drugi zašiljeni krak otjelovljuje ograničenost ljudske spoznaje. Inspirisan pjesmom Crna Gora k svemogućem Bogu, slikar transponuje svoju viziju u simbiličkom obliku, ukazujući na čovjekovu nemoć da razriješi pitanje ljudske egzistencije. U ciklusu crteža i slika inspirisanim Lučom, umjetnik vizuelizuje glavne filozofsko – religiozne ideje spjeva, nastojeći da ih svestranije obuhvati svojim slikarskim jezikom, metaforom i simbolom. Takođe, upućuje na ograničene domete ljudske spoznaje. Apstraktna figura u prostoru ostavlja utisak apsolutne čistote forme, pružajući posmatraču obilje informacija za slobodnu interpretaciju. Istovremeno, sugerisano je da su spozajna i ontološka ravan međusobno povezane, bez obzira na nesavršenstvo našeg racionalnog shvatanja. Slikar daje prednost nevidljivom nad vidljivim, apstrakciji nad čulnim iskustvom. Vrijednost djela otkriva se svijesti kroz beskonačnu mogućnost tumačenja, utoliko što je umjetnost spoznaja posebne vrste. U tom slučaju estetska kontemplacija postaje svrha po sebi zasnovana na načinu prikazivanja koji budi cjelovitost estetskog uživanja. To osjećanje lijepog, nenametljivo je i predstavlja poziv na aktivno učešće posmatrača, jednu spoznaju bez alternative. U slikarskom opusu posvećenom pjesmi Noć skuplja vijeka, autor je nastojao da predstavi različite stadijume erotskog od tjelesnog do spiritualnog, naglašava da je ljepota metafizička vrijednost, a ljubav osnovna kosmička sila: sveti magnetizam. Dimitrije Popović otvara prostor inventivnim apstraktnim formama, za snažnu estetsku percepciju i osobeni vid spoznaje koju nam može priuštiti samo umjetničko djelo. U aktu estetskog posmatranja nadilaze se zakoni prirode i čulnog saznanja, prekoračuje zona empirije, vrijednost umjetnosti je otkrivalačko putovanje u nadiskustvene dimenzije, područje koje nije moguće ispitati našim razumskim sposobnostima. Utoliko je i sama umjetnost jedan poseban odnos čovjeka i svijeta, nesvodiv i neobjašnjiv.
Na koncu, treba skrenuti pažnju na slikarsku inspiraciju pjesnikovim likom Olje Ivanjicki. Ona pravi autentičan ciklus posvećen Njegošu, unutrašnjom potrebom da predstavi njegov snažan eros i žudnju, romantičku zanesenost, iskazanu u pjesmi: Noć skuplja vijeka, onaj lirski momenat, sadržan u pjesnikovom najintimnijem biću. Slikarsku transpoziciju u radu Olje Ivanjicki odlikuje jedna izrazita poetizacija Njegoševog lika, drama ljubavne čežnje, za kojom slijedi vizija posvećene ljubavnom sjedinjenju, plotska radost, na kraju tragična patnja. Njen slikarski ciklus izražen suptilnom koloristikom, mekim tonovima i bojama, nagovještaj je idilične ženske ljepote kao prikrivene, ali trajne pjesnikove inspiracije.
U svakom slučaju, umjetničko djelo Olje Ivanjicki nije sazdano s ciljem samo da se dopadne, izazove sviđanje, ono ispunjava dublje zadatke i funkcije, dobijajući različita značenja u našem estetskom doživljaju. Važan aspekt umjetničkog djela jeste njegova specifičnost kojom nas uvodi u sferu estetskog posmatranja i složenijeg poimanja svijeta. U svijesti posmatrača, u aktu recepcije umjetničkog djela, stvara se osobena estetska vrijednost, stiče neopisiva duhovna radost, poima skrivena lirska strana duše, sadržana u suptilnoj osjećajnosti, imaginaciji.
Prema ovome, umjetničko oblikovanje pjesnikovog lika, od realističkog prikaza klasične umjetnosti do apstraktnih formi u epohi moderne, ima višestruko značenje. Umjetničko djelo postaje reprezentativni simbol koji nam saopštava nešto bitno novo u kontekstu vizuelnog iskustva. Trajno djelovanje umjetnosti temelji na moći da neshvatljivo učini shvatljivim, osigura estetski doživljaj miljama udaljen od uobičajene čulnosti. Umjetnost nam otkriva pravu prirodu pjesnikove personalnosti kojoj se jezik ne može tako podrobno približiti, i koja za našu misaonost ostaje neshvatljiva. Upravo,veličina umjetnosti je moć simbolizovanja koja prevazilazi jednostranost racionalnog diskurzivnog mišljenja.
Umjetničke prikaze Njegoševe, stvarane u prethodna dva vijeka, možemo smatrati neponovljivim opitom njegove ličnosti, modus u kome se svestranije raz–otkriva tajna njegovog bića kroz likovni eksperiment i vizionarstvo.
Kada posmatramo Njegoševe slike, nastale tokom proteklih decenija plodonosnog stvaralaštva umjetnika, u procesu vizuelne komunikacije dobijamo naročiti vid razumljivosti koji je svojstven samo umjetnosti. Glavna intencija dotiče se poimanja pjesnikove psihologije, karakternog sklopa ličnosti. U prilici smo da putem moći koju nam nudi umjetnost spoznajemo ona neuhvatljiva obilježja ličnosti, i vizuelizujemo lik u svijesti prema uputstvima umjetnika. To osvješćenje u vezi sa pjesnikom, nezamislivo je bez svjedočanstva stvaranih u vizuelnoj kulturi, kreiranih rukom darovitih umjetnika. Na taj način umjetnost je postala medijator između naše i pjesnikove sadašnjosti, između nas i njegove istorijske pojavnosti, pa bez obzira na istoriografske momente u njegovoj biografiji, tek sa umjetničkom obradom dobijamo cjelovitu sliku koja je relevantna za smisao Njegoševog života. Vizuelna umjetnost jeste vrsta spoznaje. Estetskim iskustvom posredstvom umjetničkog djela, omogućeno nam je pjesnikovo realno prisustvo u horizontu slike. Umjetnički prikazi, od onih nastalih u Trstu i Beču, Jozefa Tominca, Anastasa Jovanovića, Johana Besa, Jovana Zonjića, Petra Lubarde, Rista Stijovića, Tome Rosandića, Ivana Meštrovića, Dimitrija Popovića, Olje Ivanjicki, Novosela, Šobajića, Vujovića, suočavaju nas sa pjesnikovim bićem svestranije nego istorijska nauka, tako da u zamišljenom spoju realnog i idealnog, možemo vjerodostojno pro–suđivati pjesnikovu neponovljivost i originalnost.
Umjetnost je još od antičkih filozofa bila metafizički utemeljena, ontološka funkcija umjetničkog iskustva ponovo se oživljava u vremenu moderne, idejom da umjetnost prekoračuje granice realnog svijeta. Na osnovama umjetničkog djela dospijevamo do shvatanja prvobitne stvarnosti. Umjetnost nas podučava praiskonskoj objektivnosti, ona opredmećuje suštinu, otkriva nemoć racionalne misli pred slikom. Ovo produbljeno shvatanje vizuelnosti u kojoj se nalazi ključ za razumijevanje smisla djela, prisutno je u teorijskim pristupima moderne u kojima se govori o primatu slikovnog nad pojmovnim, umjetnosti nad ostalim duhovnim djelatnostima.
Čini se da sagledavanje pjesnikove veličine iz horizonta slikarstva može temeljnije objasniti njegovu čudesnu pojavu, od hladnog istorijskog prikaza, dobijenog na osnovu faktografije i dokumenata. Svaki od umjetnika je na svoj način vizuelizovao pjesnika, tako da mozaik nastalih djela jeste sinteza koja sadrži po svemu uravnoteženu kompoziciju, čiji je smisao univerzalan. Sve to nas upućuje na beskrajni proces tumačenja kao nerazlučivi dio kompleksnog estetskog doživljaja. Likovnost je jedna od sjajnih mogućnosti ulaska u njegoševski svijet, tamo gdje se prozire novi odnos sa realnošću njegovog duhovnog sklopa, ličnost posmatra kao svojevrsno čudo, izdignuta do mitskih visina.
Slikovno razumijevanje nerasvijetljenih tamnina pjesnikove suštine daleko je iznad moći našeg pojmovnog mišljenja. Umjetnici su stvarali predstave unoseći u svoje subjektivne vizije poimanje nečeg nepoznatog, mističnog. U hronologiji Njegoševih portreta kreiranje vizuelne slike u svijesti ima značenje simbola, obogaćeno je mnoštvom značenja. Slika istorijskog Njegoša, preklapa se sa njegovim duhovnim zvanjem i pjesničkim umijećem. U prilici smo da osjetimo neponovljivost njegove ličnosti, vidimo njegovo unutrašnje biće potpunije, uživajući na estetski način u polivalentnoj prirodi umjetničkog prikaza.
Plejada slikara koji su se bavili prekrasnim likom pjesnikovim govori u prilog važnosti umjetničkog za cjelovito antropološko istraživanje. Istorijski lik misaonog mitropolita, nadasve pjesnika, prošavši kroz medijum slikarstva postao je umjetničko djelo, lik pretočen u umjetnost postao je mikrokosmos, zaseban univerzum sa autentičnim kanonima estetskog djelovanja. Znamo da umjetnik od renesanse prestaje biti zanatlija, on je izumitelj i kreator vlastitih umjetničkih vizija, slobodan od pritiska realnosti. Ova promjena je poziv publici na drukčiju percepciju, otkrivanje novih horizontata gledanja, da bi se (sa)gledavala suština viđenog na pravi način. Istovremeno, umjetničke ideje služe da se na fonu kreativne radionice u slikarevoj svijesti, začne jedan po svemu drukčiji oblik svijeta prožet aurom umjetničkog.
Vidimo da su brojni umjetnici bili snažno podstaknuti Njegoševom impresivnom ličnošću, i to interesovanje ne prestaje do naše savremenosti. U svojim prikazima slijede dominantni stil vremena, nalazeći uporište u najboljim slikarskim praksama svoga doba, u nastojanju da svojim likovnim poetikama trajnije zabilježe jednu neponovljivu originalnost.
Očito, najuspjeliji portreti nas navode na misao da je pjesnikova svestrana ličnost bila višestruko plodna za umjetnike, od kojih je svaki ponaosob gradio svoju vlastitu umjetničku viziju. Kao rezultat likovnog istraživanja nastaju djela koja današnjem posmatraču nameću sliku pjesnika u njenim različitim aspektima, nudeći stalno preispitivanje originala i nove perspektive tumačenja. Svojim vizuelnim prilozima umjetnici otvaraju prostor za razumijevanje na drukčijim osnovama, oni stvaraju mozaik različitih predstava, od kojih svaka pruža obilje dragocjenih informacija, važnih za formiranje slike o Njegoševom jedinstvenom identitetu. Portreti sadrže rezervoar značenja, na osnovu njih je moguće dobiti potpuniji doživljaj prikazane ličnosti nego što je to u stanju da učini apstraktni jezik istoriografije. Portretisani se oživljava u aktu recepcije, njegova personalnost tako je jasno predočena da stičemo uvjerenje da stojimo pred licem živog pjesnika.
Da sumiramo, umjetnička djela posvećena pjesniku, visoke estetske vijednosti, bilo da nastaju kao vladarski portreti ili ga prikazuju kao duhovnika, pjesnika, filozofa, ukazuju na izuzetno interesovanje umjetnika za likovni prikaz njegovog lika. U velikom vremenskom rasponu imamo zanimanje umjetnika, počev od XIX vijeka do doba naše savremenosti. Njegoševa stvaralačka ličnost uticala je na umjetnike različitih usmjerenja i stilova, njegovi stihovi su tematska inspiracija umjetnicima od romantizma i klasičnog oblikovanja do modernijeg pjesničkog izraza. Umjetnici, na virtouzan način zalaze u temu herojskog patosa i rodoljublja Gorskog vijenca, refleksivne slojeve Luče, samostalno razvijaju likovnu kompoziciju epskih razmjera. Osim toga, to vizuelno kreiranje pjesnikovog bića, sadrži težnju da se prodre u prostor drugačijeg viđenja, sredstvima koje na raspolaganju stavlja likovnost, i jedan novi način uspostavljanja relacije sa crnogorskim vladikom. Istaknuti umjetnici su se bavili Njegošem ne samo prigodno, već i nošeni željom da se stvori temeljnija podloga za otkrivanje njegove rafinirane ličnosti, inventivnije čitanje njegovog izuzetnog književnog djela. Sve to govori u prilog nerazlučive veze života s umjetnošću, budući da je Njegoš bio i sam stvaralačka ličnost, ali i predmet umjetničke obrade. Niz značajnih autora je stvarao impresivna djela, iznoseći na vidjelo najfinije treptaje njegove duše u kojima se nalazi ključ za shvatanje smisla njegovog poetskog kazivanja. Budući mitropolit, državnik, vladar, pjesnik, svojom figurom podstakao je plejadu znamenitih slikara, dok je svojom poezijom uticao na razvitak umjetničkih djela u kojima se uspostavlja komunikacija među različitim epohama i kulturama.
U hronologiji likovnih djela vezanih za Petra II Petrovića, izdvojili smo različite periode, djela nastala tokom devetnaestog i dvadesetog vijeka. Umjetnici su tokom više decenija uspijevali da izraze čitavu skalu različitih ideja i osjećanja, vizuelnih doživljaja, umjetničkog odnosa prema velikom pjesniku, da se odrede prema najređem misaonom sklopu koji se javio na našem prostoru, čija je poetska riječ decenijama nadahnjivala stvaraoce različitih orijentacija.
O vladičinom izgledu ostala su brojna svjedočanstva slikara, posvećenih njegovoj nespornoj fizičkoj i duhovnoj ljepoti, inspirisanih žarkom čežnjom da se na umjetnički način doprinose razumjevanju njegove ličnosti. Njegoš je bio vladar i mitropolit, političar i diplomata, genijalni pjesnik i filozof, oličavajući antičku ideju da upravljanje državom treba povjeriti najumnijima među nama. U tom smislu, vizuelizacija njegovog lika kroz vrijeme pruža bogati repertoar informacija, polazište za raznovrsna tumačenja, nit vodilju na putu otkrivanja jedne po svim osobinama duha tako rijetke darovitosti.
