Nedim Mušović: Homersko pitanje
Teško je naći pjesnika, autora, kulturnog barda, književnog stvaraoca, koji je, pojavivši se u osvit nadolazeće civilizacije, izvršio snažniji, prisutniji i konkretniji uticaj na predstojeće generacije, sve do današnjih dana kada ne jenjava književno-istorijski, kritičko-teorijski i sociološko-antropološki interes za tajnom literarnog izražavanja i umjetničkog oblikovanja koja toliko plijeni pažnju svih kulturnih i drugih entuzijasta koji se ne prestaju diviti toj starovremenoj riječi stvorene u jednom subjektivnom intimističkom spoznajnom procesu čovjekovog unutrašnjeg poimanja, njegovih neobjašnjivih poriva i nagona, afiniteta ka lijepom, želji da se estetici koja je još u istorijsko-periodnim povojima pokloni mali dio sopstvenog nadahnuća svojstvenom samo odabranima koji su na sebe uzeli nemalo breme prenošenja svoje umjetničke vizije i svog iskonskog poetskog prosedea, deklamovanog i zapisanog, artistički dotjeranog i strukturalno oblikovanog, ne bi li tako oplemenili izvornu misao još uvijek divljih plemena koji tek treba da ustoliče civilizacijski fundament na kojem će se postepeno, ciglu po ciglu poput vječnih trojanskih zidina, graditi etički model ponašanja izdignut na temeljima staroantičke kulturne baštine.
Savršena pjesnička tehnika, metrička simetrija, harmonijski sklad, raskošna umjetnička ekspresija, bujna deskripcija, okretan i prilagodljiv stih, vještački, ali skladan i plodan jezik, učinkovita dekoracija, efektni epiteti, istančana karakterizacija, stihovane formule koje se u istim ili komparativnim situacijama konstantno ponavljaju, što doslovno, što parafrazirano, žive i svježe poredbe u oslikavanju umjetničke misli, stilska zaokruženost i tematska obdarenost – sve su to tipizirane osobine sačuvanih pjesničkih oblika koje pokazuju da su u vrijeme Homera cvjetale književne forme, standandizirane i strukturalno upotpunjene, na kojima se razvijao kasniji umjetnički izraz i kasnija izražajna poetika, kanonski usvojena i dogmatski postulirana, i kao takva prihvaćena od strane nadolazeće formativne književnosti koja tek treba da se ocrta u svom sadržajnom sjaju i kulturološkoj relevantnosti. Sav mitski materijal, nesređen i u neredu, koji je stoljećima stvaran, razvijan i kristaliziran, a opjevan i priređen u ranijem usmenom pjesništvu, Homer je humanizirao, tehnički i hijerarhijski konstruisao i sjedinio ga sa stvarnošću svog vremena. Gledano sa istorijske, kritičko-teorijske i naučne distance, ono čime Homerovo djelo najviše osvaja je prvenstveno živost, neposrednost i čista umjetnost u pripovijedanju; ono jasno prikazivanje svega što je bitno i prirodno u poimanju unutrašnjeg i spoljnog života kako u njegovo vrijeme, tako i dvadeset pet vijekova otkako se zna da postoje njegove pjesme. Uzrok obožavanja homerovske poezije leži i u činjenici da su spjevovi blistavo i neuporedivo opjevali i ocrtali mitske junake tog doba od kojih su mnogi aristokrati i nositelji “plave krvi” kasnijih vremena izvodili svoju genealošku rodoslovnu lozu, što je od Ilijade i Odiseje napravilo gotovo sakralne knjige koje su važile kao primarno djelo helenske kulturne misli i prosvjetne misije. Značaj ove poezije, pored apsolutnog uticaja na čitavo umjetničko, sociološko i kulturološko stvaralaštvo antičkih i kasnijih umjetnika, kao i proučavatelja klasicističkih nauka, je i u tome što oslikava istinsku i izravnu sliku grčkog čovjeka onog doba i daje jedan bogati portret ljudskog života uopšte koji ima sopstvenu etičku snagu i imperativnu društvenu neprolaznost koja je, bez obzira na vremensku distancu i povremeni periodni diskontinuitet, primjenljiva i upotrebna i danas, pa je tako normativni uticaj Homerovih junačko-etičkih paradigmi jedan od mnogobrojnih razloga njegove permanentne prisutnosti u kulturnom životu Helena, kao i nadolazećih generacija. U Homerovo doba nije bilo striktno kodifikovanih zakona i ni sistematskog etičkog mišljenja. Pored neposrednog uticaja okoline (odgoj i formativna edukacija), nemjerljivi moralno-pedagoški podstrek u sociološkom poimanju osnovnih ljudskih zadataka, normi ponašanja i mjerila estetske značajnosti, vršilo je izobilje mitskih obrazaca i konvencija nastalih upravo Homerovom riječju. U njegovom božanskom daru da stvara koncentrisanu duhovnu stvarnost, da plastičnom razgovjetnošću deskribira sve strane ljudskog života, da ponire u duboke slojeve čovjekove nutrine i otkriva umna ljudska osjećanja i njihovu moralnu ljepotu koja svojom cjelokupnom vrijednošću nadmašuje ne samo život sam po sebi, nego i specifičnu filozofsku refleksiju, kao i u nepobitnoj činjenici da je on donošenjem karakterističnih snaga i smjerova helenskog bića bio osnovna “hrana” ukupnom helenskom duhovnom i društvenom životu – pokazuje ono rašireno shvatanje po kojem se Homer smatra neminovnim i neprolaznim vaspitačem Helade.
Umjetnost pjesnika starih vremena je poziv koji zahtjeva specifično znanje, tehniku, memoriju, iskustvo i talent. Oni ne obrađuju samo svoje pjesme o bogovima, herojima, mitovima i legendama, već i pjesme i spjevove koje su čuli iz drugih višestrukih i raznorodnih, prvenstveno, narodnih izvora. U tom smislu važnost aeda (putujućih pjesnika) za razvoj usmene poezije je neprocjenjiva jer su oni svojim ekspresivnim nastupom, dramaturškim konceptom i tematskim odabirom, nerijetko uz upotrebu muzičkih instrumenata poput kitare i lire, prenosili poeziju iz pokoljenja u pokoljenje i širili je cijelim sveobuhvatnim helenskim svijetom kojim su hodili. Kad su usmene forme postajale veće, kompleksnije i oblikovanije njih više ne pjevaju aedi, nego ih recituju rapsodi (profesionalni pjesnički izvođači) koji sa znatno širim dijapazonom i opsegom usmene poezije putuju grčkim regijama i polisima prezentujući svoj oblik i formu, svoju poetsku interpretaciju i estetsku sliku, bilo da je citirana ili parafrazirana, nastupajući u urbanim sredinama, među seljaštvom i građanstvom, na dvorovima ili na javnim svetkovinama, na kojima su se međusobno nadmetali za nagradu i prestiž. Vremenom, nakon što je Homerova poezija uzela primat nad ostalom pjesničkom formom, rapsodi koji su se počeli baviti samo izvođenjem i recitovanjem njegovih pjesama počeli su se nazivati “Homeridi” kao specijalizirano usmjereni pjesnici sa zadatkom da pronose riječ i značaj Homerov.
U vezi sa Ilijadom i Odisejom nameće se konkretno pitanje šta sve znamo o pjesniku koga naslovi oba spjeva pominju kao svog autora? Uprkos svestranom i istrajnom izučavanju njegovog života i djela i svih detalja o njegovom životnom putu koji su nam ostali sačuvani iz starine, pouzdanih biografskih informacija gotovo da i nema. Još u antici je napisan veliki broj njegovih životopisa, ali njihova autentičnost i podaci u njima su često problematični i nerijetko kontradiktorni. Homera su zamišljali kao starog, siromašnog i slijepog pjevača, koji je, potucajući se iz jednog grada u drugi, živio od recitovanja svojih pjesama. Takav tip predstavljaju i mnoga njegova sačuvana poprsja od kojih neki pripadaju najljepšim idealima antičkog kiparstva u smislu fizionomijskog ocrtavanja individualnih likova. Ipak, taj pomalo mitologizirani opis je zasigurno izmišljen i uobličen u prenesenom smislu, u svrhu stvaranja legendarnih i kultnih motiva o njemu, jer takva poetska deskripcija nema u sebi ništa osobno i pojedinačno, već odgovara idealiziranoj pojavi recitatora-rapsoda koji su obilazeći grčke gradove i sela prezentovali svoje i tuđe pjesničke kompozicije. Osim toga, fiziološki i psihološki gledano, mnogi helenisti smatraju da je teško vjerovati da bi hendikepiran zbog svoje slijepoće pjesnik mogao tako živo, slikovito, racionalno i u čvrste detalje opisati jednu opsežnu formalističku umjetničku pojavu i njenu mnogostruku heterogenu složenost i perceptivnu kompleksnost. Nejasnoći biografskih podataka pridružuju se i druge sumnjive okolnosti koje se tiču strukture, ustroja i autorstva Homerove poezije, odnosno, nejedinstva integriteta radnje, određenih praznina u pripovijednom toku, ritmičke neujednačenosti, stilskog debalansa i dr. Naime, već se i u antici raspravljalo o tome ko je Homer i šta od opusa pripada njemu. Treba li mu, pored Ilijade i Odiseje, pripisati i druge pjesme tzv. usmenog kikličkog, tebanskog i trojanskog ciklusa Tebaidu, Epigone, Kuprije, Etiopide i druge, sačuvane samo u fragmentima i zapisima, u kojima se navodno opisuju događaji koji su se odigrali prije onih u Ilijadi, zatim između Ilijade i Odiseje, i na kraju, oni koju su se desili nakon Odiseje. Sve ovo govori da su se određena pitanja otvarala i postavljala još u drevno doba sa namjerom da se osvijetle određene nejasnoće i nedorečenosti u formalnom i sveukupnom smislu.
Hronološki homerovski period treba se povezati sa samim pojmovnim smislom. Naime, da li pojam “Homer” pripada jednoj pojedinačnoj osobi, da li pripada homogenoj grupi pjesnika ili se odnosi na imaginarnu autorsku tradiciju mitsko-epskih oralnih pripovijedača? Ako je “Homer” jedan pjesnik, autor velikih junačkih spjevova, onda možemo govoriti o određenom istorijsko-sociološkom periodu u kojem se pjesnik zadesio i u okviru kojeg je djelovao. Ako se “Homer” odnosi na mitološku skupinu pjevača-rapsoda, na svojevrstan esnaf pjesnika i usmenih naratora, onda se možemo referirati na određeni ceh mnogobrojnih pjesnika-stvaraoca koji su Ilijadu i Odiseju (možda i neka druga djela) stvarali u dužem periodnom procesu koji se može rastegnuti od par decenija do par vijekova djelovanja. Treća i posljednja autorska interpretacija bi se mogla povezati ne sa određenim pjesnikom ili pjesnicima, već sa integralnim univerzumom tadašnje regionalne, kulturne i civilizacijske paradigme Mikenske Grčke, ponekad deskribirane kao “Homerov svijet” u poimanju helenističke kulturološke, tradicionalne i nacionalne svijesti u okviru kojih je ova usmena književnost, pukim narodnim poimanjem i intimnom jačinom bitka i nastala.
Mnogi istraživači uzimaju u obzir i hronološko-vremenski okvir, kao veoma važan detalj u proučavanju problematike. Uvriježeno je mišljenje da su epovi najvećim dijelom oblikovani i strukturalno ujedinjeni krajem VIII i početkom VII vijeka pr. n. e. pisane na tzv. Homerovom grčkom jeziku koji je bio u upotrebi sve do III vijeka pr. n. e. sa mnoštvom Jonskih i Eolskih dijalekata i formi, kao i nešto malo jezičkih oblika iz Arkadokiparskog grčkog ili južno-ahejskog narječja, uz nekoliko varvarizama posuđenih iz negrčkih jezika; pisani u daktilskom heksametru (poznat i kao herojski ili epski heksametar), ritmičko-metričkoj poetskoj shemi, stihu od šest stopa, tzv. daktila. U svakoj stopi daktil se može zamijeniti spondejem, a kad se to dogodi u petoj stopi, čitav stih se zove spondijak ili spondejski heksamtar. Poslednja stopa može biti spondej ili trohej, ali nikada daktil. Heksametar se, posebno pod uticajem Homerovih spjevova, vrlo rano ustalio kao glavna metrička shema grčke i kasnije rimske epske i didaktične poezije, a koristio se i u nekim himnama, bukolskom pjesništvu i satirama. Generalno, kroz epohe, heksametar nastao na Homerovim versifikacijskim principima i načelima se smatrao Velikim uzvišenim stilom klasične poezije.
Razlike u kompoziciji i Ilijade i Odiseje se često pripisuju različitim istorijskim, kulturološkim i sociološkim periodima, kao i razdobljima u kojima su morali nastati. Uobičajeno je mišljenje da je Ilijada nastala znatno ranije od Odiseje, ukazujući na neke detalje poput onih prilikom opisa Ahilejevog štita ili nekih istorijskih i topografskih pojedinosti koje su naknadno rastumačene. Shodno tome, postavlja se pitanje o prvim egzaktnim zapisima Homerovih epova. U vremenima nakon otkrića Gutembergove štamparske tehnike primjetno je da su tekstovi Homerovih pjesama neznatno različiti od izdanja do izdanja. Razlog tome su bili raznoliki tekstovi i manuskripti, posebno njihovi prevodi, do kojih su štampari i priređivači dolazili. Mišljenja se slažu da integralni tekstovi datiraju u 10 ili 11 stoljeće naše ere i na njihovoj osnovi nastaje uglavnom sva kasnija standardizacija i istančanost Homerovih tekstova koji su prevođeni, štampani, izdavani i uređivani kroz različite edicije i tipografska izdanja.
Prvi koji pominje Homera u zapisima koji su došli do nas je grčki pjesnik Kalinos (sredina VI vijeka pr. n. e.) u posveti nekih svojih pjesama. Herodot (V vijek pr. n. e.) pominje Ilijadu u jednom svom spisu, ali bez deskripcije o tome šta ona predstavlja. Neimenovani pjesnik sa ostrva Hiosa identifikuje sebe kao slijepog autora Apolonovih himni. Atinskom državniku i tiraninu Pizistratu (V vijek pr. n. e.) mnogi izvori pripisuju cjelokupnu redakciju Homerovih epova, koja se dugo vremena smatrala nepobitnim autoritetom u proučavanju cjelovitosti i zaokruženosti ovih djela. Njegov sin i nasljednik Hiparh (V vijek pr. n. e.) je bio poznat kao veliki ljubitelj i pokrovitelj umjetnosti, a u zasluge mu se pripisuje zakonsko uvođenje recitala homerske poezije u Panatenejske igre u čast boginje Atine koje su se održavale svake četiri godine. Inače, interesantno je kako skoro svi antički izvori bez sumnje pominju upravo Homera kao autora Ilijade i Odiseje, a potvrda tome dolazi čak i iz arheoloških izvora koji uz epove pominju samo njegovo ime. Homerova slava je bila toliko bezuslovna i aksiomska da je samo pominjanje njegovog imena predstavljalo sinonim za cjelokupnu književnost perioda koji je nerijetko obuhvatao i po nekoliko stoljeća. Tako je čitav niz literarnih djela, pored Ilijade i Odiseje, bez ikakvog naučnog pokrića pripisivan njemu. Usmena književnost kikličkog, tebanskog i trojanskog ciklusa, Homerske himne, komični mini ep Boj žaba i miševa, podrugljiva epska pjesma Margit, pjesme Zauzeće Ehalije i Fokejida su također vijekovima pripisivane njemu kao autoru a da nikakva kritičko-teorijska aksiologijska inicijativa u tom smislu nije poduzimana. Broj pronađenih i očuvanih originalnih tekstova sa homerovskom tematikom danas broji i do 2000, a većina ih se donekle razlikuje jedan od drugog. Bez obzira na poneka istupanja pojedinih bibliofila, mislilaca, erudita, filologa i profesora antičke književnosti, do pojave klasike pitanje autorstva nije postojalo. Homer je bio autor Ilijade i Odiseje i tu nije bilo mjesta bilo kakvim polemikama i raspravama. Postojanje mnogobrojnih i raznolikih rukopisnih varijanti nije predstavljalo predmet pretjeranog zanimanja i proučavanja generacija naučnika-helenista i entuzijasta svih vrsta. Štaviše, jedina pitanja koja su se postavljala su koja još djela pored ova dva besmrtna spjeva pripadaju Homerovom geniju.
Aristotel (384-322 pr. n. e.), koji je Homera smatrao nenadmašnim idealom i patronom pjesništva, hvalio je Ilijadu u svojoj Poetici, tvrdeći kako Homer ne pripovijeda čitavu istoriju rata, nego izdvaja jedno parcijalno zbivanje i oživljava ga brojnim epizodama. Ilijada je, za njega, jednostavna i puna trpnji. Za Odiseju, s druge strane, govori kako je kompleksna i prepletena. Teagen (VI vijek pr. n. e.) iz Regije je spajao dvije vrste alegorijskih tumačenja Homerovih epova: moralnu i fizikalnu, a ovo shvatanje nastavio je produbljivati Anaksagora (VI-V vijek pr. n. e.) koji je bio na glasu kao vrstan Homerov komentator. Od rimskih književnika, političar, orator i pravnik Marcus Tullius Ciceron (106-43 pr. n. e.) hvalio je određenost, osobenost i podstrek kojim obiluju Homerove pjesame. Upravo on pripisuje Pizistratu cjelokupnu redakciju Homerovih epova, te pominje da je on uredio ono što je bilo pomiješano (primus Homeri libros confusos antea sic disposuisse dicitur, ut nunc habemus). Lirski pjesnik Horacije (65-8 pr. n. e.) hvali Homerovu in medias res tehniku te ga naziva učiteljem vrline. No, bilo je i protivnika Homerove poetske vizije uobličene u djelima Pitagore i Ksenofana koji su smatrali da je njegovo prikazivanje bogova suviše trivijalno i bez vrline, ili Platonovim koji je u svojoj Državi smatrao da se Homerova i sva druga poezija mora staviti van zakona jer vrši negativan uticaj posebno na mlađe naraštaje koji, zaneseni pjesničkim umijećem, teško mogu napraviti razliku između poetske i realne vizije, iako mu ne poriče kulturološke i sociološke zasluge. Sokrat (470-399 pr. n. e.) je, s druge strane, mislio da poezija nije i ne može biti racionalna, već je božanski inspirisana i može obezbijediti moralni normativ, ali pod uslovom da je pravilno usmjerena i promišljeno interpretirana; u tom smislu je cijenio Homera i njegovu ostavštinu. Istoričar Tukidid (460-395 pr. n. e.) nudi racionalističko tumačenje motiva u epovima ističući da Homer mitske i pjesničke povode svodi na istoriografske činjenice. Demokrit (oko 460-370 pr. n. e.) je svoja ontološka shvatanja i estetsko-moralna promatranja u zasebnoj studiji O Homeru ili O pravilnosti govora i nejasnim riječima zasnivao upravo na Homerovom pjesništvu. Od njega potiče i sistematska materijalističko-monistička teorija koja vjeru u antropomorfne bogove tumači strahom ljudi od prirodnih pojava koje su primitivnog i neukog čovjeka natjerale da strepi pred njima i da im pripisuje čudotvornu moć, ne postavljajući pitanje razloga ili svrhe njihovog djelovanja i njihove hirovite volje, upravo onako kako je predstavljeno u Ilijadi i Odiseji. Zoilo (IV vijek pr. n. e.) iz Amfipolisa je žestoko kudio Homera zamjerajući mu banalnost i neke osnovne nelogičnosti u pripovijedanju, pa je od savremenika prozvan “bič Homerov”. Neki kritičari smatraju da se Homer previše oslanjao na istorijske fakte u pripovjedanju, dok su pobornici njegove poezije isticali estetsko-etički model i alegorijska tumačenja kao posebno bitna. Sve ovo govori da su i u najranija doba otvarane raznolike epistemiološke i fenomenološke polemike o Homeru, pitanja i tumačenja, shvatanja i profiliranja, koja se sa nemalim žarom i predmetnom istrajnošću vode i danas.
Naročito opširno proučavanje Homerovog djela počelo je i odvijalo se u aleksandrijsko zlatno doba. Pored prikupljanja tekstova, rukopisa i zapisa raznolike sadržine, aleksandrijski su filolozi uz djela objavljivali i izuzetno značajne sholije, odnosno bilješke-tumače uz grčke i latinske tekstove, koji su se zapisivali na marginalijama knjiga i tekstualnih zapisa koje su okupljali oko velikih biblioteka, posebno pergamske i aleksandrijske. Neke od tih sholija su bile od neprocjenjivog značaja za proučavanje homerske poezije jer su, pored osnovnih podataka, pružili izvorni uvid u naučnu obradu, pa i polemiku, vezanu za studije antičkog doba. Najpoznatiji rukopis Ilijade iz tog perioda tzv. Codex Venetus A koji se danas čuva u biblioteci sv. Marka u Veneciji govori o Ksenonu i Helaniku iz II vijeka pr. n. e. koji su postavili radikalnu hipotezu, odričući Homeru autorstvo nad dijelovima Ilijade i čak nad čitavom Odisejom. Ova tvrdnja se opet protivila mišljenju najznačajnijeg aleksandrijskog filologa, gramatičara, bibliotekara i kritičara Aristarha sa Samotrake (oko 220-143 pr. n. e.) poznatog kao jednog od najvećih antičkih proučavatelja i redaktora Homerove poezije. Njemu, odnosno Zenodotu (330-260 pr. n. e.), jednom od njegovih prethodnika, pripusuje se podjela Ilijade i Odiseje na po 24 knjige – prema broju slova grčkog alfabeta, pri čemu se dijelovi Ilijade označavaju velikim, a Odiseje malim slovima, dok svako pjevanje nema više od 1000 stihova. Treba napomenuti da su i Aristarh i Zenodot radili sasvim intuitivno, dakle bez originalnih rukopisa na koje bi se referisali, praveći tako proizvoljnu selekciju i redakciju djela koristeći tzv. stari vulgarni tekst, izbacujući sve ono što su smatrali za podmetnuto i neprikladno, što je dodatno pojačalo kasniju sumnju u originalnost i autorstvo Homerovo. Postoje i sporedni zapisi po kojima su Zenodot i Aristrah kao stručnjaci pisane riječi, napisali niz kritičko-teorijskih traktata o Homeru i njegovom djelu (danas izgubljeni) čime bi postali prvi i najuticajniji proučavatelji homerskog djela u Antici. Potrebno je naglasiti da su upravo Aristarhova edicija i njegovo reformsko uredništvo postali standardni obrazac za čitav antički i, velikim dijelom, kasniji period sa nemjerljvom relevantnošću u svrhu proučavanja cjelokupne grčke antičke književnosti, mitologije, istorije, leksikologije, sociologije, antropologije i dr. Treba istaknuti da se aleksandrijska izdanja Homerovih epova poznaju po priređivačima, pa tako imamo Antimahovo, Zenodotovo, Rijanovo, Sosigenovo, Filemonovo, Aristofanovo, Aristarhovo i Aristotelovo izdanje; druga izdanja poznata su po gradovima i mjestima u kojima su nastali, kao što su masalijsko, hijsko, argodsko, sinopsko, kiparsko, kretsko i atičko (atinsko) izdanje. Pored ovih izvora treba pomenuti još i filologa, kritičara, gramatičara i bibliotekara Aristofana Bizantskog (257-185/180 pr. n. e.) koji se, pod mentorstvom Zenodota i Kalimaha, bavio proučavanjem Homerove poezije, a u zasluge mu se pripisuje proučavanje prvobitnog značenja riječi i pojmova, uvođenje dijalektologije u naučni sustav, kao i prozodija i standardiziranih znakova za interpunkciju koji su tako dobili postojan sistem. Aristofan je također poznat i kao tvorac sistema sklonidba i deklinacija u jezikoslovnim promjenama koji su trebali pomoći da se starogrčki tekstovi pravilno izgovaraju u vrijeme kada su se Istočnim Sredozemljem počeli koristiti koine kao nova lingua franca, zamijenivši dotadašnje semitske jezike, u čemu je znatnu pomoć imao upravo izučavanjem Homerovih pjesama.
Aleksandrijska filološka škola izazvala je relativno brzo i reakciju suparničke grupacije. Pergamska linija okupljena oko znamenite biblioteke, koja u svom značaju i obimu nije zaostajala za aleksandrijskom, odmah je po osnivanju počela sa proučavanjem homerskih studija uspostavljanjem sopstvenih teza i originalnih ideja. Najznačajniji predstavnik ove škole bio je bibliotekar Kratet (II vijek pr. n. e.), vršnjak i naučni antagonista Aristarhov. Razlika između dvije škole ogledala se u dvije osnovne linije. Prva bitna razlika isticala se u tome što je aleksandrijska linija naglašavala važnost gramatičkih i leksikografskih objašnjenja, sa posebnim zanimanjem za određivanjem morfoloških pravila za deklinaciju i konjugaciju. Kratet je, s druge strane, smatrao da su aleksandrinci previše kruto i jednolinijski usmjereni na određivanje i izmišljanje normativa, ne dozvoljavajući određena odstupanja i izuzetke, tj. određenu slobodu i otvorenost u promišljanju. Zato se često ističe da je Aristarh isticao analogije, a Kratet anomalije. Druga razlika je u činjenici da se, po Aristarhu, ne smiju zanemarivati stvarna pitanja što ih nameću Homerove pjesme, poput onih o topografiji, nasljeđu i starinama. Kratet je išao dalje; on je smatrao da proučavanje Homera mora obuhvatati mnoštvo filozofskih, istorijskih i fizikalnih pitanja. On kod Homera nalazi i astronomske i kosmološke teorije koje se podudaraju sa stoičkim, tako da je za njega Homer i njegovo djelo praizvor svih umjetnosti i nauka, smatrajući ga čak matematičarem i geografom. Lekcije Kratetove se često spominju u proučavanjima narednih generacija, ali njegova škola je srazmjerno malo uticala na sam Homerov tekst i njegovu stručnu analizu. Obje škole bile su, dakle, jednostrane i isključive, sa sopstvenim postulatima i aksiomima, ali vrijednost im je u tome što su jedna drugu poticale i nadopunjavale. Poseban značaj je u tome što je, po mišljenju mnogih lingvista i filologa, iz ovog prijepora proizašla izvorna gramatika grčkog jezika.
Srednji vijek nije dao značajnijih imena koji su se naučnim promišljanjem bavili pitanjem Homerovog autorstva, možda i zbog toga što je interes za Homera i grčku književnost vremenom jenjavao, s obzirom da je poetsko i estetsko savršenstvo Vegilijeve Eneide predstavljalo novi ideal epskog pjesništva koji je uziman kao paradigmatski u odnosu na druga djela iz klasične starine. Tek možemo izdvojiti kritičke osvrte i komentare solunskog arhiepiskopa Evstatija (?-poslije 1195) u kojima postavlja pitanje gramatike, etimologije, mitologije, geografije i istorije u Homerovim djelima. Ovi tekstovi nisu previše originalni s obzirom da predstavljaju ekstrakte ranijih komentara i u tome je posebna vrijednost njegovih zanimanja Homerom jer je pomenuo neka imena relevantna za pručavanje Homerove poezije koja do tada nisu bila poznata. On se vjerovatno koristio građom čuvene i bogate biblioteke u Konstatntinopolju, danas najvećim dijelom izgubljene. Skolastika i srednjovijekovna teologija sa svojim dogmatskim shvatanjima i nametnutim mjerilima nisu pokazivali naročiti interes za staroantičkom baštinom i tek se ranom renesansom i pojavom humanizma počela usmjeravati pažnja i zanimanje za ovim zaboravljenim tekovinama ranije civilizacije – sada smatranim primjerom i vrhuncem čovjekovih stvaralačkih snaga. Tako je 1354. godine zabilježeno da je pjesnik Francesco Petrarca (1304-1374) iz nekog izvora dobio rukopise Homerovih djela i na svoj trošak potaknuo njihov prevod na latinski jezik. To je učinio kalabrijski erudit i jedan od prvih promovitelja antičke književnosti u Zapadnoj Evropi Leontius Pilatus (?-1366) i to, po predaji, u domu književnika Giovannia Boccaccia (1313–1375) u Firenci. Djela je preveo doslovno, u obliku latinskog proznog teksta, zaobilazeći stihovanu formu i oblik, čime se donekle izgubila strukturološka i sastavna originalnost, ali značaj je prvenstveno u tematskoj predloženosti i ponovnom oživljavanju interesa za velikim djelima iz perioda antike, a koji znatnim dijelom nisu bili poznati novim pokoljenjima. Prvo štampano inkunabula-izdanje Ilijade i Odiseje u redakciji urednika, prevodioca i jednog od pionira štamparstva Lorenza de Alope (rođen u 15-16 vijeku) je izdato u Firenci 1488. godine, a odlikuje se kvalitetom papira, elegancijom izdanja, ljepotom izgleda i modelom formalnog publikacijskog uređenja. Homerova je djela na grčkom, a kasnije i na italijanskom jeziku u Veneciji štampao humanist i edukator Aldo Manuzio (1452-1515) te ih tako učinio dostupnim italijanskom narodu odakle su preneseni dalje u druge jezike. Dolazak baroka i rokoka, kao i prosvjetiteljsko-enciklopedijskog doba, daju, nakon mnogo vremena, nove konkretnije proučavatelje klasične ostavštine antičkog svijeta koji pokušavaju radikalnim originalnim konceptima i slobodnim autoritativnim teorijama baciti više svjetla na problematiku autorske odrednice.
Filozof, istoričar, prosvjetitelj i retoričar Giambattista Vico (1668-1744) je poznat po kritici ekspanzije i razvoja modernog racionalizma, kartezijanističke analize i ostalih tipova redukcionizma, pozivajući na vraćanje humanističkim idealima, vrijednostima antičke starine i semiotičkog načina naučnog promišljanja, postavši tako apologetom klasične antike i njezine ukupne poetike. U svom djelu Principi di Scienza Nuova d’intorno alla Comune Natura delle Nazioni iz 1725. godine, između ostalog, dolazi do zaključka na osnovi principa konstruktivističke epistemologije i cikličke istorijske filozofije da je “Homer” kolektivno ime mnogobrojnih pjesnika koji su se pojavljivali jedan za drugim i koji su spjevali pjesme koje su pizistratovci složili u konačnu epsku cjelovitost. No, uticaj i prisutnost Homera kao pjesnika je bilo toliko da su Vicove ideje velikim dijelom odbačene i zanemarene. Putopisac i političar Robert Wood (1717-1771) u djelu An essay on the original genius of Homer iz 1769. godine iznosi tvrdnju da Homer nije mogao biti zapisivač svojih pjesama, pa shodno tome, ne može biti markiran kao eksplicitni autor. Klerik i pisac François Hédelin abbé d’Aubignac (1604-1676) u svom izuzetnom djelu Conjectures académiques ou dissertation sur l’Iliade d’Homère iz 1664. godine negira postojanje Homera kao pjesnika s obzirom da Ilijada nema ni jedinstvene radnje ni glavnog junaka; po njemu, Ilijada i njena ljepota nije u cjelovitom sklopu, nego u digresivnim dijelovima iz kojih ju je sastavila neka nepoznata ličnost sporedne važnosti. Vremenom je ova teorijska analiza dobila ime Analitička (pluralistička) teorija koja i danas ima mnogo pobornika, a zagovornici ove teze smatraju kako su Ilijada i Odiseja djela više autora, a ne samo Homera. S druge strane, istoričar Thomas Blackwell (1701-1757) sa svojim idealiziranim postavkama opisanih u uticajnom djelu An Enquiry into the Life and Writings of Homer iz 1735. godine iznosi ideje po kojima je Homer jedini autor, vrhunski pjesnik i umjetnik koji svoj dar duguje sociološkim okolnostima i prirodnom nadahnuću. Dubrovčanin Ignjat Đurđević (1675-1737), pjesnik, astronom, biograf, istoričar i prevodilac napisao je dvije smjele rasprave Homerum nunquam fuisse suscipio i Bellum Troianum fabula koje su ostale sačuvane u rukopisu. U prvoj, komparirajući stare vijesti i podatke o Homerovom i Pitagorinom životu, on iznosi tezu po kojoj je Ilijadu spjevao Pitagora. U drugoj postulira teoriju po kojoj su Trojanski rat i priče o njemu izmislili neki nepoznati pjesnici mitskog doba koje su tek naknadno ujedinjene u jedno cjelovito pjesničko djelo.
Tako dolazimo do vremena klasicizma i osnivača moderne filologije Friedricha Augusta Wolfa (1759-1824) i njegovog epohalnog djela Prolegomena ad Homerum iz 1795. godine u kojem obnavlja d’Aubignacovu tezu o tome da se Homerovi epovi sastoje od više tematski srodnih, ali ipak originalnih pjesama, mada svejednako iznosi tvrdnju da je veći dio Ilijade vjerojatno ispjevao samo jedan pjesnik, ostavši u uvjerenju kako Homer uopšte nije znao pisati te da su rapsodi bili ti koji su prenosili stihove usmenim putem, s koljena na koljeno, individualno tumačeći i postepeno oblikujući spjev kroz periode i naraštaje. Zbog toga Wolf, na osnovama antičkih izvora i kroz prizmu analitičkog poetskog promatranja, iznosi tezu kako je moralo postojati niz pjesama i rapsodija koje nisu bile integralno povezane sljedećih petstotinjak godina, sve do pojave jednog pjesnika koji je snagom svog umjetničkog oblikovanja dao najjači i najprisutniji poetski integritet koji se, shodno tome, zadržao do današnjih dana. Također, Wolf izlaže i teoriju o spomenutoj Pizistratovoj redakciji i njegovoj integraciji forme i strukture, tvrdeći da je Homer samo razradio postojeće manje epove davši im, tako, izgled i ustroj i zaključuje kako Ilijada i Odiseja nisu mogle dobiti konačan oblik, a da nisu naknadno i s vremenske distance zapisane i u tom obliku prenošene kroz vrijeme. U svom djelu on razlaže istoriju od 950. godine pr. n. e. pa sve do Pizistratovog doba pokušavajući dokazati četiri osnovne ideje:
1. Homerove pjesme spjevane su bez pisma, jer Heleni u X-IX vijeku pr. n. e. nisu poznavali pismo, gramatiku i alfabet, niti su imali materijale za pisanje, pa su pjesme shodno tome prenošene u tradiciji usmene recitacije i deklamovanja, što je neminovno uslovilo da ih aedi i rapsodi svjesno ili nesvjesno modifikuju i adaptiraju.
2. Kad su bile konačno zapisane i uređene Pizistratovom redakcijom opet su mijenjane u stilu i izrazu koje su vršili redaktori u težnji da djelo iskite i ukrase u skladu sa jezičkom prilagodbom i umjetničkom predajom onog doba.
3. U Ilijadi je ostvareno umjetničko jedinstvo, a tako i u Odiseji i to u većoj mjeri nego u Ilijadi, ali to jedinstvo ne dolazi u tolikoj mjeri od prvobitnih pjesama, koliko od činjenice da su pjesme u potonje doba umjetnički i estetski obrađene.
4. Pjesme od kojih su sačinjene Ilijada i Odiseja nije u cjelini spjevao jedan pjesnik.
Ipak, kasnija istorijsko-arheološka istraživanja potvrdila su postojanje pisma u starih Helena, dokazavši da je jonski alfabet kojim su se narodi stare Grčke služili postojao već oko X vijeka pr. n. e. Iznesena teza o Pizistratovoj redakciji i umjetničkom jedinstvu može biti s osnovom, iako je, s obzirom na vremensku distancu i nedostatak značajnijih književnih, istorijskih i arheoloških dokaza, relativna.
Wolfova je zasluga, između ostalog, u tome što je više pitanja podstakao nego što ih je riješio i upravo od njega kreće naučna polemika poznata po nazivu Homersko pitanje koja s predanom istrajnošću traje do današnjih dana.
Sam Wolf se donekle referirao na teorije svog učitelja Christiana Gottloba Heynea (1729-1812) koji naglašava zrelu i jasnu misao da je Ilijadu od kraćih jonskih pjesama i himni mogao stvoriti pjesnik snažnog umjetničkog i književnog dara, a ne neki redaktor ili urednik čime se obračunava sa aleksandrijskim i pizistratovskim tvrdnjama. Po njemu, taj umjetnik je s primarnim motivom o Ahilejevoj srdžbi unio u radnju relativno jedinstvo i njen cjelokupan razvitak stavio u zavisnost od odluka i uticaja grčkih bogova.
Pored Wolfa, filolog i kritičar Karl Lachmann (1793-1851) bitan, između ostalog, za razvoj tekstologije jer je 1842. godine ustanovio čuvenu metodu za klasifikaciju rukopisa na temelju uspoređivanja sadržaja teksta, koja polazi od traženja tzv. zajedničke pogreške u kodeksima; naime, po toj teoriji istoj porodici pripadaju kodeksi koji sadrže istu značajnu pogrešku. On polazi od shvatanja da se narodno epsko pjesništvo javlja samo u kratkim pjesmama, pa je, proučavajući unutrašnju povezanost Ilijade, našao mnoge prekide i praznine u njenom pripovijedanju, logičke kontradiktornosti između pojedinih dijelova, razlike u ukrasima i obilježjima i dr. Taj nesklad on objašnjava time da je Ilijada komponovana od više kraćih, u početku samostalnih pjesama, od kojih je svaka potpuna cjelina, a ispjevali su ih različiti pjesnici u različita doba, nezavisno jedan od drugog, čime je postao glavnim predvodnikom i pobornikom tzv. teorije o samostalnim pjesmama. Lachmann je smatrao da se pitanje postanka pjesama ne može rješavati na osnovu podataka i izvora iz starine, kao što je mislio Wolf, već na formalističkoj i dubinskoj analizi samih pjesama. U svom djelu Betrachtungen über Homer’s Iliad iz 1847. godine on je ustvrdio da se Ilijada sastoji od 18 nezavisnih slojeva različito interpretiranih i višestruko interpoliranih, iako bez navođenja izvora i timološke formule za svoje osvrte, pa je ova teza danas većinom odbačena.
S druge strane, profesor antičke književnosti Gregor Wilhelm Nitzsch (1790-1861) smatrao je da su oba epa autorsko djelo jednog pjesnika s obzirom na jedinstven plan i centralnu dramsku ideju, te da je, shodno tome, teorija o ukupnosti tematskih srodnih pjesama objedinjenih u jedan strukturološki oblik – pogrešna. U svojim djelima Metetemata (1830) i Sagenpoesie der Griechen (1852) Nitzsch istražuje strukturu Homerovih pjesama i njihov odnos prema ostalim spjevovima iz različitih ciklusa. On ustaje protiv mehaničkog i prikladnog kasapljenja integriteta Homerovih pjesama vršenih bez umjetničkog takta i kulturnog razumijevanja. Tako se stvara tzv. unitaristička teorija ili teorija o prvobitnom jedinstvu, a pobornici ove teorije smatraju da je Ilijada od početaka jedinstveno djelo s generalnim jedinstvom radnje u samome epu, dok se razlike u stilu, strukturi, kompoziciji i hijerarhiji između pojedinih dijelova Ilijade i Odiseje objašnjavaju time da je Ilijada nastala u pjesnikovim mlađim, a Odiseja u poznijim godinama. Krupnije protivrječnosti objašnjavaju naknadnim interpolacijama tj, umetcima koja su u djelo unosili kasniji rapsodi, pjesnici, prevodioci i redaktori. U djelima De historia Homeri maximeque de scriptorum carminum aetate meletemata nastalom u periodu 1834-1839, Die Sagenpoesie der Griechen kritisch dargestellt iz 1852. i Betrachtung zur Geschichte der epischen Poesie der Griechen iz 1862. godine Nitzsch obara Wolfovu lakomislenu teoriju o nepostojanju grčkog pisma u X vijeku pr. n. e. trudeći se da dokaže osnovne etičke ideje u Homerovim epopejama. Za organsko jedinstvo Ilijade glavni dokaz mu je srdžba i udes glavnog junaka Ahileja, a za organsko jedinstvo Odiseje kažnjavanje Odiseja od strane Posejdona pa sve do obijesnih prosaca Penelopinih. Filolog Engelbert Drerup (1871-1942) je jedan od načelnih pobornika unitarističke teorije koji u publikacijama Homer iz 1915. i Homerische Poetik I iz 1921. godine jedinstvo Homerovih pjesama dokazuje na osnovu proučavanja usmenog pjesništva ostalih naroda. Međutim, njegova razmišljanja su bila teško održiva jer se zasnivaju na idealističkoj i formalističkoj estetici. Sama postavka je izrodila novu tzv. neounitarističku teoriju koja smatra kako je Ilijada Homerova, a Odiseja nije, što otvara neka nova pitanja i polemike.
Filolog, istoričar i arheolog Friedrich Gottlieb Welcker (1784-1868) bio je jedan od onih koji su novim naučnim konceptom ponovo formulisali staru teoriju o neminovnom uticaju Homerove poetike na ukupnu Grčku mitološku svijest, smatrajući da je upravo on oblikovao cjelokupnu grčku kulturološku poetiku stvorivši mitologiju, teogoniju, istoriografiju i leksikologiju drevnih Helena, te posmatra Homera u ukupnosti antičke civilizacije i sveobuhvatnog uticaja koji je on izvršio na nadolazeće generacije. Welcker se nije mnogo bavio teorijskom analizom Homerovog djela, već se oslanjao na književno-historijske i prvenstveno antičke izvore i detalje posebno onih iz aleksandrijske i pergamske škole koje je smatrao neminovnim u ukupnom komparativnom proučavanju antičke književnosti.
Pjesnik Johann Ludwig Wilhelm Müller (1794-1827) sa djelom Homerische Vorschule iz 1824. godine i filolog Johann Gottfried Jakob Hermann (1772-1848) sa tezama Dissertatio de interpolationibus Homeri iz 1832. i De iteratis apud Homerum iz 1840. godine su glavni zastupnici tzv. teorije o proširenju, o jezgri, o razvitku ili o kristalizaciji koja smatra da je Homer autor dvije manje pjesme: o srdžbi Ahijelevoj i o povratku Odisejevom koje su naknadno, kroz dugi vremenski period dotjerivali, proširivali i kristalizirali mnogi drugi nepoznati pjesnici. Po tome, Homer je razradio svojevrsnu Prailijadu manjeg opsega koja je kasnijim obradama narasla u veliki spjev. Hermann iznosi i tezu da su neki dijelovi Ilijade stariji od drugih, odričući tako pravo Homeru na kompletno autorstvo. Po njemu, jezgra Ilijade i Odiseje, tj. “Prailijade” i “Praodiseje” se više ne mogu izdvojiti i definisati, te tako razlikuje tri bazična elementa u analitičkom promatranju: 1. antehomerica, ono što je Homer prihvatio od drugih pjesnika njegovog ili ranijeg doba; 2. homerica, ono što pripada samom Homeru; 3. posthomerica, ono što su umetnuli i dodali kasniji pjesnici, rapsodi, pjevači, priređivači i dr. Svojim teorijama, po kojima pored Homerskog i post-Homerskog uspostavlja i element pred-Homerskog razvoja pojedinih dijelova Ilijade i Odiseje, Müller i Hermann su izvršili znatan uticaj na razmišljanja narednih generacija proučavatelja helenističkih nauka, proširivši dijapazon teorijsko-kritičke misli. Na te osnove naslanja se i klasicistički istoričar George Grote (1794-1871) koji u svojoj znamenitoj publikaciji History of Greece iz 1846. godine postavlja teoriju po kojoj je Homer ispjevao pjesmu o Ahilejevoj srdžbi koju on naziva Ahilejida i koja tematski ide sve do smrti Hektorove, da bi kasniji pjesnici spjevali i dodali druge pjesme i tematske cjeline kreirajući tako definitivnu epopeju o Trojanskom ratu. Za knjige kojima je Ahilejida proširena Grote misli da su nastale uglavnom u isto vrijeme, te da tako pripadaju istom naraštaju, a nju je napisao drugi pjesnik ili pjesnici u odnosu na Odiseju koji, tako, imaju različite autore. Ova teza će pedesetak godina kasnije u uporednom književnom proučavanju i teorijskom analiziranju biti ponovo obnovljena i aktualizirana.
Johann Wilhelm Adolf Kirchhoff (1826-1908), istraživač klasične starine i epigrafista, pokretač je tzv. teorije o kompilaciji ili o malim epopejama koju je detaljno obrazložio u djelu Die Homerische Odyssee izdate 1859. godine i isprva je vrijedila za Odiseju, a kasnije je primijenjena i na Ilijadu. On polazi od shvatanja da se od svakog teksta mora tražiti misaona cjelina i da je osnovni zadatak nauke da pokaže ne samo da i u rukopisima ima nepodudaranja, nego i kako su ta protivrječja nastala. Primjenjujući to shvatanje na proučavanje Odiseje, on dolazi do zaključka da taj spjev u obliku u kojem je došao do nas nije ni jedinstvena tvorevina jednog pjesnika, niti zbornik isprva samostalnih i kasnije tehnički i strukturalno nanizanih pjesama iz različitih vremena i od različitih pjesnika, nego je to po stalnoj osnovi srazmjerno u kasnije vrijeme raširena i obrađena starija i prvobitno prostija tematska jezgra. Po tom shvatanju to nije bila nikakva “Praodiseja”, već mala epopeja sastavljena od dva dijela, starijeg i mlađeg, koja su naknadno međusobno isprepletena. Prvi se odnosi na povratak Odisejev koji obuhvata odlazak od Kalipse i povratak na Itaku, a drugi na proširenje, koji opisuje osvetu Odisejevu i pokolj Penelopinih prosaca. Vremenom se Odiseja dopunjavala dodatnim pjesmama i himnama sve dok je Pizistratova komisija nije uzela za podlogu svog rada i komponovala potpun i definitivan primjerak spjeva koji je do tada u Grčkoj bio poznat samo po usmenom predanju i recitacijama jonskih rapsoda. Ovu tezu zastupali su još i Eduard Schwartz u djelu Die Odyssee (1924), Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff u publikaciji Homerische untersuchungen (1884), Erich Julius Adolf Bethe u svojim spisima Homer iz 1914. i Odyssee iz 1922. godine i mnogi drugi.
U srodstvu sa unitarističkom teorijom i teorijom o kristalizaciji stoji tzv. teorija o jedinstvenoj pjesničkoj obradi koja polazi od stava da su spjevove napisali jedan ili više nadarenih pjesnika koji su svojom umjetničkom obradom zahvatili niz starijih pjesničkih predložaka koji su do tada stajali neovisno jedno od drugog. Tu se ponovo aktivira teza o “Prailijadi”, “Praodiseji” i Ahilejidi kao Homerovom prvobitnom originalnom djelu koji su prema novim umjetničkim i pjesničkim potrebama nadograđivani i modifikovani vremenom do svog konačnog oblika. Georg August Finsler sa knjigom Die olympischen Szenen der Ilias (1906), Dietrich Mulder sa djelom Die llias und ihre Quellen (1910) i Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff sa publikacijom Die Ilias und Homer (1920) su najznačajniji predstavnici ove teorije koji su svoje poglede i teorijska shvatanja zasnivali na osnovama koje su naslijedili iz prethodnih studijskih koncepcija i naučnih poimanja.
Milman Parry (1902-1935) je književni istraživač koji je radikalno restrukturirao Homerske studije postavivši nove hipoteze i poglede kojima je omogućen novi uvid u analizu poetskog djela. U svojim disertacijama i studijama (donekle na osnovama proučavanja usmenog narodnog pjesništva koje je prije njega provodio Engelbert Drerup) demonstrirao je teze po kojima su Homerov stil i poetika tipični po upotrebi fiksne ekspresije ili specifičnih formula adaptiranih za tipizirane izraze unutar specijaliziranog metričkog sistema, iznoseći ideje i pretpostavke po kojima se formulistička struktura Homerovih spjevova obilježava pjesničkim oralnim komponovanjem (tzv. Oralna formulistička hipoteza). U tom smislu njegov asistent i saradnik Albert Lord (1912-1991) u svom djelu The Singer of Tales iz 1960. godine nastavlja i nadograđuje ideju o oralnom pjesništvu, kao i o oralnom komponovanju poetskih komada po kojoj ne postoji jedan originalan tekst kompozicije, već je svako usmeno izlaganje podložno interpretativnoj tehnici pjevača-recitatora velikog broja varijanti i pjesničkih varijabli od kojih je svaka svojstvena individualnom tumačenju i deklamatorskom oblikovanju na osnovu tradicionalne, mentalne i memorijske zalihe verbalnih formula, tematskih konstrukcija, pjesničkih ukrasa i narativnih tehnika, posebno značajnih i prijeko potrebnih za pamćenje golemih pasaža, slika i oblika, likova i događaja, zapleta i raspleta koji nekada u poetskoj formi broje i po nekoliko hiljada stihova. Sam Lord postavlja pitanje nivoa kontrole koji rapsodi i narodni pjevači imaju nad obrađenim materijalom i zaključuje da je ipak nemoguće doslovno zapamtiti dugački tekst u svom totalu i cjelokupnom integritetu, predlažući teoriju o fleksibilnosti izraza i poetske slobode u svrhu stilskih, gramatičkih, ekspresivnih i drugih potreba, što dovodi čak do poetske improvizacije. Shodno tome, tu se postavljaju tri osnovna koncepta stvaranja usmene kompozicije, od svojih početnih inicijalnih koraka do konačnog finalnog oblikovanja. Prvi koncept postulira tezu po kojoj mladi recitator od ranog doba uči bazičnu tematiku i generalnu strukturu usmenog pjesništva; drugi koncept naglašava stavljanje naučenih pripovijednih obrazaca u jedan cjelovit versifikatorski kontekst po svim kanonima i propisima pjesničke nauke koje narodni pjevač usvaja intuitivno i paradigmatski; i treći koncept po kojem pjesnik-recitator po prvi put interpretira svoju prvu kompletnu poemu. Treba napomenuti da su i Parry i Lord svoje interesovanje prema usmenoj književnosti crpili iz srednjovjekovnih spjevova nepoznatih autora kao što su Beowulf, Gilgameš, Pjesma o Rolandu, skandinavske sage, starogermanska usmena književnost, 305 anglo-saksonskih balada pod uredništvom Francisa Jamesa Childa (1825-1896) okupljenih u zborniku Engleske i Škotske popularne balade iz 1860. godine i dr. Naročit značaj je u tome što su u svojim istraživanjima pronašli u njima određene sličnosti, podudarnosti, uzročno-posljedične simetrije i ponavljajuće elemente, bez obzira na raznolika kulturna razdoblja, periode, nacionalne i tradicionalne, poetske i istoriografske razlike. Poseban predmet njihovih interesovanja bila je usmena poezija slavenskih naroda iz Bosne i Hercegovine gdje su zabilježene (naknadno zapisane ili snimljene na prenosne uređaje) junačke pjesme, sevdalinke, romanse, legende, lirske pjesme i balade (izvođene ponekad uz pomoć gusli, šargije ili saza), pogotovo iz muslimanskog kulturološkog miljea gdje je oralna tradicija usmenog prenošenja poezije bila veoma prisutna. Po tom mišljenju pismenost je u tim područjima bila veoma niska, pa je shodno tome usmena predaja (uz bogato nasljeđe usmene književnosti) bila i najčistija i najizvornija, dakle, najprisutnija u narodnom govoru.
Geoffrey Kirk (1931-2003) se u svome djelu The songs of Homer iz 1962. godine donekle suprotstavio teoriji oralnog komponovanja smatrajući da se Homerovi spjevovi razlikuju od tradicionalne usmene poezije po svojoj metričkoj striktnosti, formularnom sistemu i načinu umjetničke obrade. Kirk polemizira sa Lordovim i Parryjevim postulatima tvrdeći da se Homerove pjesme recituju unutar određenog sistema pjesničkih vrijednosti koji rapsodu daju mnogo više slobode u odabiru verbalnih fraza i sintaksičkih varijanti kako bi postigao identično efektivno finale, za razliku od slavenskih narodnih pjevača čija je pjesnička interpretacija, po Kirku, čista pripovijedna reprodukcija.
William Bedell Stanford (1910-1984) je smatrao da su stilske i tematske sličnosti suviše konsistentne da bi se podržala teorija o višestrukom autorstvu, zastupajući teoriju o jedinstvu epova i Homeru kao jedinom pjesniku. S druge strane, profesor Gregory Nagy (rođ. 1942) potvrdio je tezu Parryja i Lorda o oralnom pjesništvu, tvrdeći da Homerovi spjevovi u svom definitivnom obliku nisu ni postojali do uredništva i okupljanja raznorodnih pjesama sa tematikom Trojanskog rata od strane aleksandrijskih priređivača Helenističkog perioda (III-I vijek pr. n. e.). Eric Alfred Havelock (1903-1988) u djelu Preface to Plato iz 1963. godine naglasio je važnost prelazne tranzicije sa usmene na pisanu književnost, akcentirajući filologiju kao primarni predmet svojih istraživanja, postavljajući pitanje da li je usmena književnost bila dostatna da se očuvaju tekovine grčke kulture u cjelini u onoj formi u kojoj su došli do nas. Adam Parry (sin Milmanov) je u svojoj disertaciji Have We Homer’s Iliad? iz 1966. godine teoretisao ulogu rapsoda-recitatora i uopšte pitanje egzistiranja usmene poezije Homerovog doba, smatrajući da je zbog stepena civilizacijskog razvitka bilo malo vjerovatno postojanje takvih pojedinaca koji bi umjetnički, strukturalno, literarno i intelektualno bili u stanju oblikovati pjesme i spjevove do tog vrhunskog nivoa. Priređivač i profesor Martin Litchfield West (1937-2015) je svojim studijama Studies in the Text and Transmission of the Iliad (2001), The Making of the Iliad (2011) i The Making of the Odyssey (2014) smatrao malo vjerovatnim da je epove napisala jedna osoba ukazujući na neobjašnjive razlike u narativnoj osnovi, teologiji, etici, vokabularu i geografskoj perspektivi, kao i na očite ponavljajuće obrasce nekih likova u uporednom gledištu u odnosu na oba epa.
U mnoštvu diferentnih i intrigantnih teorija, iskustvenih empirija i sistematskih doktrina postoje i one koje polaze od samog jezikoslovlja i relevantnosti samostalnih morfoloških pojmova, podvlačeći važnost grčke riječi Homēros. Tako se nametnula pretpostavka da sam pojam “Homer” dolazi od odrednice “Homeridi” u smislu grupe pjesnika-pronositelja ideja i tematskih odrednica iz kikličkog, tebanskog i trojanskog ciklusa što bi u doslovnom prijevodu značilo “sinovi talaca”, odnosno, potomke ratnih zarobljenika, nerijetko robovi ili zarobljenici. Po toj teoriji njihov zadatak je bio očuvanje kulturnog i drugog nasljeđa, posebno putem pamćenja i njihovog kasnijeg oralnog pripovijedanja u vrijeme kad je pismenost bila na niskom nivou. U sličnom maniru riječ “Homer” bi mogla označavati preneseni i iskrivljeni smisao leksičke osnove koja u slobodnom prijevodu označava imperative “reci” ili “kaži” provedena kroz neujednačeni vokabular mediteranskih ribara i mornara tog doba, označavajući tadašnju bliskoistočnu verziju izvedene riječi “saga”. Filolog Tadeusz Sinko (1877-1966) u svojim naučnim spisima pokazuje da je termin “Homer” sasvim usamljen u helenskom imeniku, bez sličnih primjera u očuvanim tekstovima. U apokrifnim Pseudo-Plutarhovim zapisima ovaj izraz označava “sastavljača”, “onoga koji prati” ili čak “slijepog čovjeka” što je dodatno produbilo legendu o Homeru kao slijepom pjesniku. Filolog i filozof Milan Budimir (1891-1975) smatra da to nije nikakvo privatno ime, već imenica srodna po svom značenju po kome se označava konotacija pojma “sastavljač”, pa je tako od apelativa koji označava profesiju nastalo lično ime.
Vremena koja nadolaze donose niz novih teorija, premisa i određenih pretpostavki od koji neka prevazilaze naučne okvire i vrijednosnu referencu, te miješaju realnu osnovu, fikciju, senzacionalnost i komercijalni trenutak vremena. Tako je književnik Samuel Butler (1835-1902), inače prozni prevodilac Ilijade i Odiseje čiji je prevod ostao validan do danas, šokirao javnost tvrdeći da je Odiseju napisala žena. Kasnije je u djelu Authoress of the Odyssey (1897) i studiji The Humour of Homer (1892) dalje razvio gledište kako je Odiseju napisala sicilijanska žena nepoznatog porijekla, te da scene iz epa reflektiraju sicilijanske obale nedaleko od oblasti Trapani i obližnja ostrva. Ove svoje teze Butler je iznio u fusnotama i predgovoru Ilijade i Odiseje prilikom prevoda i mahom su odbačene kao neozbiljne i besmislene od strane savremenika. Ideje o “ženskom autorstvu” su kasnije razradili književnik Robert Graves (1895-1985) sa svojim romanom Homer’s Daughter objavljenom 1955. godine u kojem se oslanja na Butlerovu ideju o ženi (princezi u Gravesovoj fikcionalnoj obradi) iz grčke naseobine na Siciliji sa potpuno spekulativnom rekonstrukcijom fabulativnog toka, te lingvista, prevodilac i istoričar Andrew Dalby (rođ. 1947) koji u svojoj naučnoj raspravi Rediscovering Homer (2006) razrađuje tu teoriju iznoseći mogućnost kako je i Ilijadu i Odiseju napisala žena, ističuću suptilnost, kompleksnost i univerzalnost kao moguće dokaze u prilog toj tvrdnji. Međutim, da ova teza nije nova svjedoči nam i jedna fiktivna teorija ranije pomenutog Evstatija Solunskog koji je zabilježio priču iz nepoznatog izvora o tome kako je izvjesna egipatska pjesnikinja imenom Fantazija, kćerka Nikarha iz Memfisa, pisala pjesme o Trojanskom ratu i lutanjima Odisejevim. Navodno, njeni tekstovi su pohranjeni u hramu boga Hefesta u Memfisu koji je u nekom periodu posjetio sam Homer i koji je tom prilikom izmolio hramske sveštenike da naprave kopije njezinih rukopisa na osnovu kojih je kasnije napisao Ilijadu i Odiseju. Evstatije dalje navodi izvore po kojima je i sam Homer bio Egipćanin, kao i neke druge po kojima je on samo posjetio Egipat u potrazi za znanjem koje su mu tamošnji učenjaci pružili.
Posebno je zanimljiva pojava istoričara i arheologa-amatera Roberta Salinasa Pricea (1938-2012) koji u knjizi Homer’s Blind Audience: An Essay on the Iliad’s Geographical Prerequisites for the Site of Ilios iz 1985. godine navodi kako se područje južne Hercegovine sa svojim zemljopisnim značajkama sasvim uklapa u drevnu Homerovu priču o Troji. Svoju teoriju dodatno pojašnjava u knjizi Atlas of Homeric Geography iz 1992. godine u kojoj navodi da je Troja geografski i prostorno obuhvatala Hercegovinu, posebno ušće rijeke Neretve i dio Dalmacije, te da je glavni grad zapravo drevni Daorson (gradina kod Stoca), a kao njezin sveti grad Ilios navodi Gabelu. Po tome, ostrvo Brač postaje Lésbos, Vis Lēmnos, Mljet Zákynthos, Korčula Ténedos, a Neretva Skámandros; Ahejci i njihovi saveznici su smješteni u Italiju, na Baleare i Korziku, Sparta je blizu Venecije, Tračani i Mikenci su u srednjoj Italiji, oko rijeke Tiber nalazi se Kreta, Rim je Górtyn, zapadno je Knós, a blizu Ravene Píl. Iako su svojevremeno izazvale nemalu pažnju i inspirisale mnoštvo sličnih pojedinaca koji su po Priceovom uzoru krenuli u otkrivanje kvazinaučnih detalja i fantazijskih pojedinosti, danas su ove postavke mahom odbačene i proglašene pseudonaukom.
Mnogi drugi samozvani istraživači, homerolozi i entuziasti su pokušali drevnu Troju iz regije Egejskog mora, Male Azije i Dardanela gdje se, po mišljnju većine helenista, arheologa i istoričara nalazio drevni Ilij, smjestiti u neke druge egzotične geografske lokacije. Tako ekonomista i književnik Iman Jacob Wilkens (rođ. 1936) u knjizi Where Troy Once Stood iz 1990. godine decidno tvrdi da je Troja smještena u Englesku, a Trojanski rat je zapravo sukob Keltskih plemena koji se desio u oblasti Kembridžeširea. Ilijada i Odiseja su, po tome, u maniru usmene poezije, sa zapada kontinenta preneseni u staru Grčku postavši tako, adaptacijama i prilagodbama, produktom drevne Grčke kulture. Međutim, još i ranije tvrdnje takve vrste nisu bile usamljene. Belgijski pravnik Théophile Cailleux (1816-1890) u djelu Pays atlantiques décrits par Homère: Ibérie, Gaule, Bretagne, Archipels, Amériques. Théorie nouvelle? iz 1878. godine iznosi neobičnu tvrdnju da su geografska podneblja opisana u Homerovim pjesmama zapravo obale Atlantskog okeana, locirajući Troju u Istočnu Angliju nedaleko od Kembridža, dok drevnu Itaku smješta na Pirenejsko poluostrvo, negdje između gradova Hereza i Kadiza. Flandrijski pisac, pravnik i političar Karel Jozef de Graeve (1731-1805) smatrao je da istorijski i mitološki okvir Homerovih pjesama treba tražiti na Zapadu Evrope. Nuklearni inžinjer i istoričar-amater Felice Vinci (rođ. 1946) u intrigantnoj knjizi Omero nel Baltico, saggio sulla geografia omerica iz 1995. godine postavio je Homerovu Troju u Skandinaviju, dok je Mediteransko i Egejsko more zamijenio Baltičkim. Po toj teoriji stari Ahejci su sa sjevera na jug došli zbog naglih klimatskih promjena, prilagodivši se regionu današnje Grčke i Turske koji su naselili, postavljajući temelje Mikenske kulture (kojoj arheolozi do danas nisu saznali porijeklo), donoseći sa sobom i usmeno pjesništvo i oralne sage. Vinci tako Trojanski rat stavlja u XVIII vijek pr. n. e. a pjesme o njemu kakve znamo su tako nastale nakon nekih 800 ili 900 godina usmenog prenošenja. Navodi se i niz tematskih analogija između Homerovih stihova s jedne i kulturoloških, antropoloških, vojnih, običajnih, teoloških, mitoloških, klimatskih, geografskih i arheoloških opisa s druge strane. Ova stajališta su izazvala, pored protivljenja, i niz pobornika koji smatraju da ove ideje ne treba apriorno odbaciti prije definitivne naučne potvrde ili negacije. Istoričar i arheolog Eric H. Cline (rođ. 1960) u studijama Digging for Troy: From Homer to Hisarlik objavljene 2011. (u koautorstvu sa Jill Rubalcabom) i The Trojan War: A Very Short Introduction iz 2013. godine smatra da ako se događaj koji je izazvao rat, razaranje i uništenje grada datira oko 1180. pr. n. e. onda se može povezati s invazijom naroda s mora u vrijeme faraona Ramzesa III (oko 1217-1155 pr. n. e.) ili s vojnim pohodima i osvajanjima tajnovitih Mikenaca. Po njemu, grčke predaje, hetitski i luvijski spomenici, kulturološki i arheološki ostaci pružaju dokaz ne jednog trojanskog rata nego više sukoba koji su se zbivali u širem periodnom rasponu na području koji smo identifikovali kao Troja i Troada, mada ta regija može obuhvatati znatno veći opseg od samo jednog lokaliteta. Arheolog i istoričar Gennady Zdanovich (rođ. 1938) ruševine legendarne Troje nalazi na južnom Uralu u oblasti Čeljabinska na predjelu nekadašnje misteriozne naseobine Arkaim koja je bila obavijena sa dva cirkularna zida, sa trgom, hramom, solarnim opservatorijem, ulicama, kućama, kanalima, zdanjima i za koju se smatra da je bila naseljena još u XVII vijeku pr. n. e. iznoseći niz pretpostavki u prilog toj tvrdnji, poput arheoloških nalaza u iskopinama pored velikih rijeka koji pokazuju da su se koristile kao sredstvo putovanja putnika, ratnika i trgovaca. Inženjer Ljuben Stojanovski 2015. godine predstavlja knjigu Iliaina i Ilios u kojoj sa sigurnošću tvrdi da je Troja smještena u Makedoniji, u vardarskoj dolini… Iako ove teorije i postavke akademska zajednica nikada nije prihvatila i naučno potvrdila one pokazuju da sklonost i afinitet ka raznolikim tumačenjima Homera u sveobuhvatnoj cjelini nikada ne prestaju.
Homersko pitanje je vremenom postalo sinonim za kontinuiranu raspravu o autorstvu i vjerodostojnosti pjesničkoj u globalnim crtama, primjenljivu i u svijetu bez Homera. Nove metode i naučna sredstva koja su na raspolaganju pokušavaju dodatno razjasniti ovo saznanje, kombinujući stilsku frekventnost, informatičku tehnologiju i statistiku sa stilometrijskim načinom obrade teksta kojima se izučava dubinska studija lingvističkog stila i koji omogućavaju konkretniji uvid u osnovne filološke jedinice poput riječi, dijelova pisanja i izražavanja misli, leksičkih zvukova i boja, glasovnih signala, dijalektoloških normi, novootkrivenih jezičkih anomalija, primanja i dekodiranja govora, metričko-ritmičkog sistema, standardnog perceptivnog razlaganja cjeline na dijelove i dr. Forenzičkom lingvističkom analizom i karbonskom metodologijom pokušavaju se otkriti detalji i otkloniti ili potvrditi sumnje iz prošlosti koji će sa manje ili više uspjeha baciti novo svjetlo na višemilenijske rasprave u nadi da će vremenom pretpostavke zasnovane na nauci, opažanju i modernom objektivnom shvatanju približiti stavove i različita tumačenja, bez obzira što će, kako se čini, Homersko pitanje uvijek ostati samo nagađanje.
