Vladimir Jovanović: Kralj Nikola I u ogledalu austrijske karikature. Primjeri iz neđeljnika „Die Muskete“ (1908-1916)
Austrougarsku ratnu propagandu – uključujući priloge likovnih umjetnika – protiv Kraljevine Crne Gore istraživao sam prethodnih godina, te neke nalaze o tome publikovao.[1] Povodom vojnoga osvajanje Lovćena januara 1916. god, tj. kapitulacije Crnogorske vojske, nastale su slavodobitne slike ili karikature. Nemam podatke koliko je radova, konkretno tim povodom, naručena ratna propaganda, a koliko spontana inspiracija austrougarskih umjetnika. Kroz štampu i izložbe, ti radovi su dobili široki publicitet i veličali su slavu K. und K. (Kaiserlich und Königlich) armije i njenih zapovjednika, takođe nagrađenih činovima i ordenjima nakon okupacije crnogorske kraljevine. Oni su svjedočanstvo sa kolikom je euforijom austrougarska javnost dočekala osvajanje Lovćena i slom Kraljevine Crne Gore – jedine države koju je u tome ratu Austro-Ugarska samostalno uspjela okupirati.
No, bečka anticrnogorska propaganda, postojala je godinama prije početka Velikoga rata[2], a u njoj je perjanica humoristički neđeljnik Die Muskete[3], pokrenut 1905. god. Izlazio je u Beču, svakoga četvrtka, do 1941. godine.[4] Izvorni prilozi austrijskih likovnih umjetnika, ilustratora, karikaturista, prepoznatljivost su Die Muskete. Utemeljivač neđeljnika je Adolf Mozbek. Ciljna publika u početnome periodu, između ostalih, bili su austrougarski oficiri. Die Muskete je moderno dizajniran i luksuzno štampan. Neusmnjivo je uzor imao u njemačkome Simplicissimusu, satiričniku, koji je od 1896. izlazio u Minhenu.
U odnosu na vanjsku politiku Beča, uređivačka politika Die Muskete je na zvaničnoj liniji Habsburga, tj. Austro-Ugarske carevine. Iz te, K. und K. optike, karikiraju se, do početka Velikoga rata pretpostavljeni, a od tada i stvarni, ratni neprijatelji. Među njima su Crna Gora i Crnogorci, tj. personifikacija crnogorska – Nikola I Petrović Njegoš. Tome su svjedočanstvo desetine karikatura, od kojih veći broj na stranicama Die Muskete štampanih u koloru. Upravo neke od njih, na stranicama Arsa, premijerno predočavam savremenoj crnogorskoj javnosti…
Najprije, nešto o samoj karikaturi, te njenome mjestu i ulozi u osvitu 20. vijeka. Po formatu likovna umjetnost, karikatura je najčešće crtež i grafika objavljena u štampanim medijima; rjeđe je srijećemo u slikarstvu, a veoma rijetko u kiparstvu. Prenaglaskom osobina neke ličnosti, pojava ili događaja, njome se izobličava realnost radi postizanja utisaka smiješnoga, apsurda, ironije i poruge.5
Etimološki, caricatura ima porijeklo u italijanskoj riječi caricare, u značenju prećerivati, pretovarivati.6 Uglavnom ostaje efemerna, duhovita novinska ilustracija, a tek izuzetno doseže viši kvalitet likovnoga ostvarenja. Njeni su počeci u pradavnini. Ismijavanje ljudskoga lika baštine grčka, egipatska i rimska civilizacija. Karikaturisti su ponekad bili i tako znameniti slikari, ko što su Da Vinči, Direr ili Boš; a u 18. i 19. vijeku npr. Goja i Tuluz-Lotrek. Razvojem štampanih medija, karikatura će postati ubojito propagandno sredstvo, etc.7
Dostupno mi je nekoliko relevantnih studija o doprinosu Die Muskete demonizaciji vanjskih K. und K. neprijatelja.8 Na primjer, Neprijatelj. Nacionalni stereotipi u karikaturama iz Prvoga svjetskog rata na primjeru humorističkoga neđeljnika „Die Muskete“, disertacija Kristijana M. Kelera, odbranjena 2008. na Bečkome univerzitetu.8
Popis ratnih meta karikaturista Die Muskete, uključuje, liše Crne Gore, takođe Rusiju, Srbiju, Francusku, Veliku Britaniju, Belgiju, Japan, Italiju, Portugal, Rumuniju, SAD, Grčku.10
Međutim, Nikolu I, posljedično Crnogorce i Crnu Goru, rekoh, karikira Die Muskete i prije 1914. godine. Iz dostupne arhive ovoga neđeljnika, može se zaključiti da je karikaturâ, objavljenih na naslovnicama, sa crnogorskim temama i iz arsenala „crne propagande“, čak više prije Velikoga rata!
Nikola I je predstavljan kao pohlepni grandoman, ruski satelit. Imenuju ga rusifikovanim imenom Nikita. Uz sultana Abdula Hamida II11, bugarskoga cara Ferdinanda I12, grčkoga kralja Đorđa I13 i srpskoga kralja Petra I14, klasifikuju ga u monarhe ozloglašenih „balkanskih načela“.
Ismijavana je Nikitina finansijska zavisnost od Rusije, ali i intronizacija za kralja, kada ga porede sa reinkarnacijom dvorskih luda.
Preko njega, fiksira se, kroz pranje ruku u lavoru krvi, skupa sa ruskim carem Nikolajem II i kraljem Srbije, navodna umiješanost crnogorska u zločin u Sarajevu – ubistvâ 15/28. juna 1914. K. und K. prijestolonajednika, nadvojvode Franca Ferdinanda, i njegove supruge Sofije.15
Karikaturista Die Muskete vjeruje da bi se i Nikolina objava rata Austro-Ugarskoj osujetila da mu je K. und K. poštar donio dovoljno veliku količinu novca!16…
Većina karikatura je, dakle, objavljena u kontekstu veoma poznatih istorijskih događaja: austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine i aneksione krize (1908-1909)17, proglašenja Kraljevine Crne Gore (28. avgusta 1910), Balkanskih ratova (1912-1913)18, Prvoga svjetskog rata.
Izuzetak su, za laičku javnost, pretpostavljam manji broj karikatura, koje su za povod imale ne toliko poznate istorijske događaje.
Prva je s početka 1910. god.19 Ona prikazuje Nikolu I u čamcu, u moru ispred Bara, kako sokoli dvojicu Crnogoraca dok ponosno veslaju prema modernim, zastrašujuće velikim francuskim ratnim brodovima, jer su, veli Nikita, „lijevo krilo ruske armije“!
To je manje poznati događaj. Austro-Ugarska, na bazi čl. 29. Berlinskoga ugovora20, obavljala je sanitarno-policijsku kontrolu crnogorskih teritorijalnih voda, pa strani ratni brodovi, ni uz saglasnost crnogorskih vlasti, decenijama nijesu mogli da uplovljavaju u Luku Bar (Pristan). Krajem 1909, kada je pomenuta odredba prestala da važi – čitava divizija francuskoga ratnog brodovlja, zapovijedao joj je jedan admiral, usidriće se u barsku luku, „pozdravljajući Crnu Goru sa 21 topovskom salvom; na isti način odgovorila je baterija [Crnogorske vojske] na rtu Volujica; vijest je prenijela gotovo sva evropska štampa“; etc.21
Posljednja pośeta kralja Nikole Beču, sljedeća je karikatura inspirisana ne tako poznatim događajem. U pratnji ministra inostranih poslova Kraljevine Crne Gore Dušana Gregovića, generala Mitra Martinovića, maršala dvora Slava Ramadanovića, dvorskoga ljekara Božidara Perazića i kapetana Blaža Vrbice, za Beč je otputovao 24. maja 1912 god. Tamo ga je, na željezničkoj stanici, sačekao car Franc Jozef. Die Muskete, na naslovnici, objavljuje karikaturu đe, na osovini točkova kočije u kojoj se Nikola I, izgleda u pratnji nadvojvode F. Ferdinanda, vozi ulicama Beča — śedi kralj Srbije!22
Takođe, držim da nijesu suvišna pojašnjenja karikature Die Muskete od 14. novembra 1912. god, čiju sam egidu preveo kao „Kotrljači Lopoldovog bureta“.23 Riječ je o K. und K. ministru vanjskih poslova, Leopoldu von Berhtoldu.24 On je na udaru kritika bečke militarističke klike – a nju Die Muskete, kao „oficirsko glasilo“, reprezentuje – da ne preduzima djelotvorne mjere da bi zaštitio interese Austro-Ugarske pred naletom združenih napada balkanskih država na Otomansku carevinu.25 Karikturista ga je naslikao u buretu, upoređujući ga sa Diogenom.26 Četvorica balkanskih monarha – bugarski, crnogorski, grčki, srpski – kotrljaju to bure, uz potporu snažne osobe, očigledno „baćuške“.
Već u narednome broju, Die Muskete opet će iskarikirati L. Bertholda.27 Prikazaće ga, doduše kao anonimnoga K. und K. zvaničnika, kako kleči pred pobjednicima – balkanskim monarsima, koji su zaogrnuti turskim plaštom Proroka Muhameda.28
Karikatura koju Die Muskete donosi na naslovnici od 29. maja 1913, prikazuje nadvojvodu F. Ferdinanda, kao „dvorskoga konjušara“ u „balkanskome cirkusu“, tj. u društvu grabljivih kraljeva Crne Gore, Srbije i Bugarske.29 To je kritika oprezne politike, koju je nadvojvoda zagovarao, upozoravajući bečke militariste da će oštar pristup prema Srbiji dovesti Austro-Ugarsku u sukob sa carskom Rusijom, a što bi moglo rezultirati uništenjem obaju carstava30; to se uistinu i desilo.
Serijal zaključujem karikaturom iz izdanja Die Muskete od 23. marta 1916. god.31, đe je Nikola I nacrtan kao vlasnik radnje s polovnom robom u Lionu (Francuska), međustanicom njegove emigrantske kalvarije; iza njega, na tome buvljem „sajmu u Lionu“ – posprdno ga karikaturista upoređuje sa čuvenim sajmom u Lajpcigu – prikazan je Petar I, sa svojom emigrantskom „radnjom“, takođe tu je i izvjesna „radnja“ pod hrvatskim barjakom, a naspram je „radnja“ Esad-paše Toptanija.32
Nekoliko napomena i o autorima čije ću karikature, objavljene na stranicama Die Muskete, ovđe reprodukovati.
FRIC ŠENPLFUG (1873–1951), crtač, slikar, grafički dizajner i autor umjetničkih razglednica. Suosnivač Die muskete. Takođe radio i za Wiener fliegenden Blätter, Wiener Figaro, Bombe, te londonski Sketch.
KARL J. POLAK (1877–1954)33, studirao na bečkoj Akademiji likovnih umjetnosti. U početku radio kao slikar, da bi 1904. objavio crteže iz rusko-japanskoga rata, koji će ga lansirati u traženoga karikaturisu. Takođe dizajnirao brojne plakate. Postoji nekoliko antologija sa njegovim djelima.
JOZEF DANILOVAC (1877–1945), po očevom porijeklu Srbin, studirao na Akademiji likovnih umjetnosti u Beču. U Die Muskete radio i kao grafičar i karikaturista. Najveću popularnost dostigao izradom naslovnica kataloga za željezničku kompaniju Märklin.
KARL A. VILKE (1879–1937), njemačko-austrijski slikar i karikaturista, studirao u Lajpcigu. U Die Muskete od 1905. do 1918. god. Kasnije dizajnirao knjige i pozorišne predstave. Podržavao anšlus Austrije Njemačkoj i avanzovao funkciju u nacističkome establišmentu.
GEORG V. ŠTIBORSKI (1881– 1966), slikar i karikaturista, djela su mu i sada tražena na tržištu slika.34
[1] Up. Vladimir Jovanović, „Dokumenti iz crnogorske nacionalne istorije. Slavlje i cinizam”, http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_1_svj_ratu/slavlje_i_cinizam_v_jovanovic.html
[2] PRVI SVJETSKI RAT ili VELIKI RAT (eng. GREAT WAR), vođen od 28. jula 1914. do 11. novembra 1918. god. na prostorima Evrope, zatim Afrike, Bliskoga istoka, Kine i ostrvâ u Pacifiku, uz učešće i zemalja iz Ś. i J. Amerike. U njemu je, na svim stranama, angažovano oko 70 miliona vojnika, a od toga 60 miliona u Evropi. Poginulo oko 9 miliona vojnika i 7 miliona civila. Protiv združenih zemlja Antante, Austro-Ugarska je ratovala u okviru koalicije Centralnih sila, skupa sa Njemačkom, Otomanskom carevinom, Italijom (do 1915) i Bugarskom (od 1915).
[3] Izvorno: Humoristische Wochenschrift „Die Muskete“; prijevod na crnogorski: Humoristički neđeljnik „Puška“
[4] Up. Murray G. Hall, Die Muskete. Kultur-und Sozialgeschichte im Spiegel einer satirisch-humoristischen Zeitschrift 1905–1941, Beč 1983.
5 Oxford Dictionary of Art, Njujork 1988, str. 92. Na ovome mjestu je definišu karikature kao „umjetnički izraz, uglavnom portretni, u kojem su karakteristike subjekta predstavljene izobličeno ili prećerano, zbog utiska komičnosti”.
6 Riječ karikatura navodno je prvi upotrijebio Đovani Atanasio Mosini u djelu Diverse figure (Bolonja, 1646).
7 O ulozi karikature u važnijim događajima, od revolucionarne 1848. do početka Velikoga rata, inspirativan prikaz u knjizi Roja Daglasa (Roy Douglas), izvorno: Great Nations Still Enchained. The Cartoonists’ Vision of Empire 1848-1914, Njujork 1993.
8 NAPOMENA: Primjerke Die Muskete čuva bečki Oesterreichische Nationalbibliothek – Historische österreichische Zeitungen und Zeitschriften.
9 Christian Markus Köhler, Feindbilder. Nationale Stereotype in Karikaturen zur Zeit des Ersten Weltkrieges am Beispiel der humoristischen Wochenschrift „Die Muskete“. Diplomarbeit. Universität Wien, 2008.
10 U savremenim austrijskim interpretacijama karikaturâ u Die Muskete, na primjer na njemačkoj Wikipediji, Kraljevinu Crnu Goru opisuju kao „blisku ratnu saveznicu Srbije“, uz napomenu da se Crnogorci „bore samo po lijepome vremenu“! Kako onda objasniti otpor u trajanju od 18 mjeseci (u svim klimatskim uslovima), koji su Crnogorci pružali neuporedivo moćnojoj K. und K. armiji? Zar pobjeda u Mojkovačkoj bici nije ostvarena u gotovo polarnim uslovima? Na istome mjestu karikaturiste Die Muskete opravdavaju time da je, kako kažu, „kralj Nikola bježao od neprijatelja“, uz dodatak: „za razliku od svoga srpskog saveznika, Petra I [Karađorđevića]“! Netačno: Petar I, poznato je, sa svojom vladom i dobrim dijelom vojske, takođe će 1916. otići u egzil. Up. „Die Muskete. Nationale Stereotype während des Ersten Weltkriegs”. Izvor: https://de.wikipedia.org/wiki/Die_Muskete (Pristupljeno 24. maja 2016. god).
11 II. ABDÜLHAMID (21. septembar 1842, Istanbul – 10. februar 1918, Istanbul,), po redosljedu 34. sultan Otomanske carevine, vladao od 31. avgusta 1876. do 27. aprila 1909. god, kada je zbačen sa prijestola.
12 ФЕРДИНАНД I БЪЛГАРСКИ (26. februar 1861, Beč – 10. septembar 1848, Koburg, Njemačka), od 7. jula 1887. do 22. septembra 1908. Knez Bugarske, a od objave nezavisnosti Bugarske, 22. septembra 1908. do abdikacije 3. oktobra 1918. god. Car Bugara (Цар на българите).
13 ΓΕΏΡΓΙΟΣ Α΄ ΤΗΣ ΕΛΛΆΔΑΣ (24. decembar 1845, Kopenhagen – 18. mart 1913, Solun), Kralj Grčke od 30. marta 1863. do 18. marta 1913. god. Ubio ga Aleksandros Shinas, grčki anarhista.
14 PETAR I KARAĐORĐEVIĆ (11. jul 1844, Beograd – 16. avgust 1921, Beograd), Kralj Srbije od 15. juna 1903. do de facto 24. juna 1914. god, kada je prenio ovlašćenja na prijestolonasljednika, regenta Aleksandra I, ali je de iure ostao kralj i nakon stvaranja Kraljevine SHS, do smrti.
15 „Dvorske i diplomatske vijesti”; „Cetinje 21. juna”, Glas Crnogorca, br. 33, Cetinje 21. juna (po starome kalendaru) 1914. Kralj Nikola poslao je telegram sa izjavama saučešća austrougarskome caru Francu Jozefu. Crnogorski monarh je „naredio petnaestodnevnu dvorsku žalost“. Na Cetinju je službeno ocijenjeno da je sarajevski atentat „bezumni teroristički akt usmaljenih fantatsa, naišao i kod nas svuda na opšte žaljenje i na jednodušnu, najoštriju osudu“.
16 „Crna Gora i Habzburška monarhija”, Istorijski leksikon Crne Gore (A-Crn), grupa autora, Podgorica 2006, str. 233: „Iako je Austro-Ugarska obećavala kralju Nikoli da će, ukoliko zadrži neutralnost, dobiti političku i materijlanu podršku, Crna Gora joj je 6. avgusta 1914. god. objavila rat“.
17 ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE od strane Austro-Ugarske obavljena je 6-7. oktobra 1908. god, uključuje i vojno zaposijedanje Novopazarskoga sandžaka. Na Berlinskome kongresu K. und K. je dobila mandat da okupira BiH, dotad dio Otomanske carevine, kao naknadu za gubitke nastale odustajanjem od teritorijalnih zahtijeva prema Lombardiji, Furlaniji i Veneciji. Formalno, BiH ostaje pod otomanskim suverenitetom, ali je u stvarnosti pod austrougarskom upravom. Povod za aneksiju uslijedio je nakon mladoturske revolucije iz maja 1908, nakon koje muslimani i pravoslavci iz BiH objavljuju da će birati zastupnike da bi ih poslali u Istanbul – čime bi potvrdili pripadnost BiH Otomanskoj carevini. Aneksija BiH će izazvati proteste, najviše u Srbiji, jer se vjerovalo da K. und K. tako učvršćuje svoj položaj na Balkanu i time otežava stvaranje buduće velikosrpske države. Glasovi protesta čuli su se i u Crnoj Gori. Tzv. aneksiona kriza potrajala je narednih mjeseci. Međutim, Otomanska carevina, 26. februara 1909. potpisuje sporazum sa K. und K. o odšteti od 52 milona kruna, te o povlačenju austrougarske vojske iz Novopazarskoga sandžaka. U formi ultimatuma, Njemačka je 1. marta 1909. zatražila od Rusije priznanje aneksije BiH, što je par neđelja kasnije ona i uradila. Potom će austrogarsko pripajanje BiH 31. marta 1909. priznati i Srbija, uz izjavu da aneksijom nisu povrijeđena njena prava i interesi. Crnoj Gori je, kao kompenzaciju za aneksiju BiH, uklonjena K. und K. kontrola plovidbe u crnogorskim teritorijalnim vodama.
18 PRVI BALKANSKI RAT, vođen od strane saveznika, Bugarske, Crne Gore, Grčke i Srbije, protiv Otomanske carevine, od 8. maja 1912. do 30. maja 1913. god. Za manje od dva mjeseca Turci su izgubili gotovo sve teritorije u Evropi. Do kraja rata, kapitulirala su njihova preostala utvrđenja, Jedrene i Janjina, te Skadar, koji su opsijedale crnogorske trupe, ali su se, pod pritiskom međunarodne zajednice, potom morale povući. — DRUGI BALKASKI RAT, od 29. juna do 31. jula 1913. god, vođen oko podjele teritorija u Makedoniji, potom i Dobrudže. Srbiji su se pridružile Crna Gora, Grčka, potom Rumunija i Turska, i poraziće Bugarsku, koja gubi većinu teritorija osvojenih u Prvome balkanskome ratu.
19 Josef Danilowatz, „Antivari“, Die Muskete , Band – IX. – Nr. 225, Beč 20. januar 1910, str. 124.
20 BERLINSKI UGOVOR, konačan akt Berlinskoga kongresa koji je održan od 13. juna do 13. jula 1878. god.
21 Up. Željko Milović, „Pristan, prve decenije XX vijeka“, III dio, http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/dokumenti/pristan3_grupa_autora.htm (Pristupljeno 15. aprila 2016. god). U Bar su kasnije, uz sličnu proceduru, uplovljavali i italijanski, ruski, turski, ali i austrougarski ratni brodovi.
22 Fritz Schönpflug, „Wiener Balkaninodie”, Die Muskete, Band – XIV. – Nr. 351, Beč 20. jun 1912, str. 1.
23 Josef Danilowatz, „Leopoldi-fasselrutschen”, Muskete, Band – XV. – Nr. 372, Beč 14. novembar 1912, str. 1.
24 LEOPOLD (ANTON JOHANN SIGISMUND JOSEF KORSINUS FERDINAND) GRAF BERCHTOLD VON UND ZU UNGARSCHITZ, FRÄTTLING UND PÜLLÜTZ (18. april 1863. – 21. novembar 1942. god).
25 Vanjska K. und K. politika, koju je reprezentovao grof L. Berhtold bila je očuvanje postojećih granica i odnosa snaga. S početkom balkanskih ratova, prema tumačenju austrijske istoriografije, takva politika „pokazala se iluzijom, te će doživjeti brzi slom”. Reagujući na slijed događaja, L. Berhtold zauzima tvrdolinijaški kurs i koketira s idejom ratne intervencije na Balkanu. Iako je uspio spriječiti crnogorsku kraljevinu da zadrži osvojeni Skadar, a Srbe da imaju izlaz na more, te snažno podupro stvaranje države Albanije, neuspješno pokušao da drži ruski uticaj dalje od Balkana, što je, prema nekim mišljenjima, i dovelo do sarajevskoga atentata, tj. povoda za izbijanje Velikoga rata. Up. Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950, vol. 1, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Beč 1957, str. 71; George P. Blum, „Berchtold von und zu Ungarschitz, Fratting und Pullitz, Leopold Count von (1863–1942)”, Spencer C. Tucker (ed.), The European Powers in the First World War: An Encyclopedia, Njujork 1996, str. 123.
26 DIOGEN IZ SINOPE [ΔΙΟΓΈΝΗΣ] (oko 412–323. god. st. ere), antički filozof, živio u buretu.
27 Fritz Schönpflug, „K. u. k. Resignation”, Die Muskete, Band – XV. – Nr. 373, Beč 21. novembar 1912, str. 1.
28 U Islamu se vjeruje da je Prorokov plašt bio jedini odjevni predmet Muhameda a.s.
29 Fritz Schönpflug, „Vom Balkanzirkus“, Die Muskete, Band – XVI. – Nr. 400, Beč 29. maj 1913, str. 1.
30 Friedrich Weissensteiner, Franz Ferdinand: Der verhinderte Herrscher, Österr. Bundesverlag, Beč 1983, str. 214.
31 Willy Stieborsky, „Die Lyoner Messe“, Die Muskete, Band – XXI. – Nr. 547, Beč 23. mart 1916, str. 1.
32 ESAT PASHË TOPTANI, Albanac, 1912-1913. god. turski zapovjednik odbrane Skadra. Nakon što je kapitulirao pred crnogorskim trupama, odbija pokroviteljstvo K. und K. i postaje saradnik Srbije u potkopavanju vlasti u novoustrojenoj državi Albaniji. Tokom Velikoga rata odlazi u emigraciju, te održava veze sa srpskom vladom u nastojanju da preuzme vlast u Albaniji. U Parizu 1920. ubio ga je Avni Rustemi, albanski nacionalista.
33 Na karikaturi „Balkanfürften und ihre Wahlfprüche“, Die Muskete, 6. maj 1909, str. 46, i „Ersatz”, Die Muskete, 25. august 1910, str. 1, potpisan kao Karl Josef.
34 Zahvaljujem Nebojši Kruniću iz Podgorice na pomoći pri prijevodu egida, dijaloga i komentara karikatura sa njemačkoga na crnogorski jezik.
