Vladimir Jovanović: Dvije komitske sudbine
„Bilo je to 1980-ih, na predavanju razredu na Stanfordu[1] o otporu Turcima na Balkanu, kada sam govorio o hajducima, patriotima-banditima. Moji učenici su fascinirani ovim ‘robinhudovskim’ pričama i njihovim legendarnim podvizima. U raspravi, nakon časa, jedan od studenata reče mi s nekim ponosom da mu je rođak poznati hajduk i da pośeduje njegovu fotografiju nakon što je ubijen u borbi. Izrazio sam interes za tu fotografiju i zamolio ga da mi je donese; što je i uradio.
Bila je to slika koju nikad ne bih mogao zaboraviti: mrtvi Majo śedi na stolici!”
Ovo su prevedeni citati Vojislava-Vejna S. Vučinića[2], američkoga istoričara, objavljeni 2003. god.[3]
Informišući čitaoce na engleskome govornome području i kroz svoje lično, dječačko iskustvo odrastanja u jednome selu istočne Hercegovine, o crnogorskoj podjeli na Zelenaše („Greens”) i Bjelaše („Whites”), V. S. Vučinić piše:
„Zelenaši su htjeli ili potpunu nezavisnost pod dinastijom Petrović, ili neki oblik južnoslovenskoga saveza u kojem će biti priznata puna individualnost Crne Gore. Kralj Nikola, koji boravi u izgnanstvu, i Zelenaši teretili su Bjelaše da su ih Srbi na vlast instalirali nelegalno i pozvali su na savezničku intervenciju radi popravljanja stanja. Građanski sukob se proširio i van granica Crne Gore, na suśednu Hercegovinu. Śećam se živo kad je Majo Vujović, jedan od posljednjih lidera pobunjenika, koji se uglavnom nazivaju Komiti, ubijen u Baljcima, selu blizu Bileće”.[4]
Marko Vujović, zvani Majo, rođen 1893. u Ožegovici (Čevo), od oca Baja i majke Petrane, bio je poručnik Crnogorske narodne vojske.
I nakon prethodnih pogibija Antonija i Blaža Bojovića, Milije i Miloša Rakočevića, Boža Krivokapića, Vukosava Vlahovića, Milovana Bulatovića, Todora Dulovića, Jakova Mušikića, Milutina Muja Bašovića, Sava Raspopovića, Petra Zvicera, Draga Prelevića, Ilije Lakićevića, Marka Miljanića, Blagoja Vučića i ostalih – dotad ukupno njih oko 220 boraca Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore – te predajâ, hapšenjâ i suđenjâ komitskim grupama u kojima su bili Jovan Gardašević, Mlađen Knežević, Dragiša Grdinić, Grujica Čupić, Mitar Jakić, Veljo Đurđevac, Boško Boričić, Radojica Orović, Vaso i Srdan Šćepanović, Bogić, Mašan, Savo i Vučić Bulatović, Milutin Obradović, Miladin Mešter, Jole Marković, Radojica Nikčević, Đorđije Kustudić, Radoš i Miloš Vlahović, Savo i Miloš Grujić, Mijat Lakušić, Milovan Božović, Boško Agram, Pavle i Živko Vukićević, Nikola Vujinović, Stanko Sabak Ivanović, Ilija i Gavro Ašanin, Jokica Andrijević i hiljade drugih – i dalje je 1925. god. sa svojom grupom na slobodi u planinama.
Vlasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) saopštile su prethodno da je Majo Vujović ubijen 28. decembra 1923. god. u akciji srpske žandarmerije u Rubežama – Šćepan Dolu, kod Nikšića, kada je likvidirano 11 komita predvođenih S. Raspopovićem, M. Bašovićem i P. Zvicerom. Objavljena je fotografija na kojoj je, uz druge masakrirane komite, navedeno da je među njima i leš Maja (poneđe ga tadašnja štampa imenuje i kao „Mada“). Pa je taj podatak – o navodnome mjestu i vremenu pogibije Maja Vujovića – crnogorska istoriografija, bez provjere, uglavnom preuzimala.
Da li su vlasti Kraljevine SHS u stvarnome uvjerenju da je to on, ili je u pitanju namjerna greška? Možda „kombinacija” lokalnih vlasti da se uzme pozamašna novčana nagrada koja je za njegovo ubistvo iz Beograda raspisana (glava mu je tada bila ucijenjena na 30.000 dinara)? Ili je Majo Vujović uspio da se probije iz Rubeža – pa je režimu bilo nezgodno da to javno prizna – ili nešto sasvim drugo?
Sada nije toliko važno.
Uglavnom, Majo Vujović nije likvidiran kod Nikšića, 28. decembra 1923. god.
Čak i nakon ubistava u Rubežama, srpska štampa – koja komite proglašava „zlikovcima, odmetnicima, razbojnicima, banditima“ – iako njihovu brojnost tada procjenjuje svega „na oko stotinu“, piše da oni „potpuno gospodare crnogorskim selima”.[5]
Što se Maja Vujovića tiče, vlasti su najkasnije do 21. januara 1924. god. vjerovatno bile u saznanju da on nije među ubijenim komitima. Upravo u okolini Nikšića, on se, skupa sa komitom Vasom Stanojevićem, oglašava se na sljedeći naćin: „Noću između 20. i 21. januara 1924. god, izvršili su ubistvo s razbojništvom nad Veljkom Popovićem, aktivnim potporučnikom naše vojske u selu Kočane, opština kočanska, srez nikšićski”.[6]
Kako je sve manji broj Crnogoraca, uprkos novčanoj nagradi, u to vrijeme spreman da se, iz straha za život i moguće krvne osvete nad svojom rodbinom, angažuje u gonjenju komita, to se u Crnu Goru – nju u Beogradu nazivaju „pokrajinom“ – dovlače žandarmi i vojnici iz drugih krajeva. U uvodniku, beogradski vladin list „Politika”, početkom 1924. god, piše: „Što se tiče žandarma i vojnika upotrebljenih za obezbeđenje reda i mira u pokrajini, oni su se oprostili sa životom čim su stupili na crnogorsku granicu”![7]
Jedan veći broj njih su bili žandarmi Muslimani i Srbi dovedeni iz istočne Hercegovine, koji su učestvovali u nekim smaknućima i hapšenjima crnogorskih komita. Što iz razloga osvete nad njima, a što zbog blizine Crne Gore, zatim da bi izbjegli hajke ili represalije nad crnogorskim stanovništvom, koje im je davalo utočište, veći broj komita, kraće ili duže vrijeme, djelovao je na prostorima istočne Hercegovine.
U sudskim spisima iz 1920-ih nalaze se tvrdnje da su komiti Đorđije Radojičić i Damjan Adžić, između ostaloga, optuženi da su u jesen 1922. god. u Goliji – planini na granici prema Hercegovini – ubili dvojicu žandarma muslimanske vjeroispovijesti[8]; a da je, otprilike u isto vrijeme, u Tološima – tada selu kod Podgorice – grupa komite Vuka Radovića ubila narednika Davida Reljića i ranila žandarma Ćazima Omerovića.[9]
- Nikčević, B. Radojičić, D. Adžić i drugi, tvrdila je optužnica, kod hana Mehmeda Džubure u blizini Gackog su 1. maja 1923. god, žandarme – narednika Dragišu Janjića i Ćamila Hadžipašića, „zaklali, ostavivši na mrtvim žandarmima ceduljicu sa natpisom: OSVETA ZA NAŠEGA DRUGA TODORA DULOVIĆA”.[10]
- Dulović je, prethodno, 15. aprila 1923. god. ubijen u selu Prisoji kod Andrijevice.[11] Akcijom je rukovodio, kako je objavila srpska štampa, „žandarmerijski potporučnik Šabanović”[12], koji je za ubistvo čuvenoga crnogorskoga komite iz Beograda dobio novčanu nagradu i odlikovanje.
Mađutim, osvetničke akcije nad pripadnicima srpske žandarmerije i vojske na prostorima istočne Hercegovine, uz pojas crnogorske granice, nastavljene su i 1924. i 1925. god. Predvodio ih je upravo – „pokojni” Majo Vujović.
„Za mesec dana samo”, piše „Politika” avgusta 1925. god, „u jednom malom srezu – Gacku – palo je od razbojničke ruke devet ljudskih glava a istraga i potera za razbojnicima nije dala nikakve rezultate. Okrivljuje se za zločine četa Maje Vujovića iz Crne Gore”.[13]
List, dalje, izvještava da oni (komiti) kod žrtava – koje su mahom zaklane – ostavljaju pisma sa pečatom: KOMITET ZA NEZAVISNOST CRNE GORE”.
To nas opet dovodi do profesora Vejna S. Vučinića, koga su u SAD smatrali emeritusom slavističkih studija. U pomenutome članku on se priśeća svoga djetinjstva i straha od Maja Vujovića:
„Još uvijek mogu čuti ujaka Ivana koji mi jedne večeri kaže: ‘Mali, čuvaj se da te komiti ne ufate!’ (‘Little one, be on watch lest the Komiti get you!’). Śećam se i vremena da su lokalne vlasti dijelile puške ljudima iz Bileće da ojačaju žandarmeriju koju su komiti napadali”.[14]
Majo Vujović je u istočnoj Hercegovini zaveo režim osvetničkoga terora. „Posle pogibije one grupe crnogorskih razbojnika sa Mujom Bašovićem i Raspopovićem na čelu, odmetnička akcija u Crnoj Gori počela je naglo da malaksava”.[15] Međutim, „ostalo je bilo još nekoliko manjih bandi, među kojima i banda Vujovića; ali pošto joj je rad u Crnoj Gori bio onemogućen, ona je morala da se prebaci u Hercegovinu – tamo je Vujović ubrzo postao strah i trepet”.[16]
U stalnoj pratnji s Majom Vujovićem bila su najmanje trojica drugih poznatih crnogorskih komita: Dušan Roganović, Đorđije Drašković i Stevo Stevović.
Toj grupi vlasti su pripisivale ubistvâ žandarma, vojnika, predstavnika i aktivista vlasti, policijskih konfidenata i drugih , njih ukupno čak 59 (i slovima: PEDESET I DEVET)!
„Potere koje su gonile Vujovićevu bandu nisu nikako uspevale da dođu s njima u dodir, jer su se oni vrlo obazrivo kretali. Zato je Ministarstvo unutrašnjih dela povisio onomad ucenu njihovu i to za Vujovića na 50.000 dinara, a za njegove drugove na po 30.000 dinara”.[17]
Početkom septembra 1925. god, kada je bila već zakazana višednevna pośeta Aleksandra Karađorđevića Crnoj Gori, njegova prva i jedina u svojstvu kralja, pronijele su se, za vlasti užasne glasine, da – uprkos planiranim grandioznim mjerama bezbjednosti sa dovlačenjem cijelih pukova iz drugih oblasti i gardijske jedinice – Majo Vujović sa svojom grupom prekaljenih komita priprema njegovo ubistvo…
Naime, kasno je ljeto 1925. godine. Marko Majo Vujović je u svojoj 32-oj. Već 13 godina u oružanoj borbi! On je učesnik balkanskih ratova (1912–1913), Prvoga svjetskoga rata (1914–1916); potom je komita: i protiv austrougarske (1916–1918) i protiv srpske okupacije (od 1918).
Cijelu mladost ovaj Čevljanin ratuje za odbranu prava, časti i slobode Crne Gore.
„Čevo ravno, gnijezdo junačko, a krvavo ljudsko razbojište, / mnoge li si vojske zapamtilo, mnoge li si majke ojadilo!”
Prošao je Majo Vujović sve najvažnije faze, mjesta i datume oružanoga otpora Kraljevini SHS – Božićni ustanak, emigraciju u Italiji – đe je u 3. četi 1. bataljona Crnogorske vojske – zatim se sredinom 1919. u činu poručnika vraća u Crnu Goru sa velikom grupom drugih oficira crnogorskih. U Italiji je opet u prvoj polovini 1922, a od tada, neprestano, ponovo u šumama. Oglašen je hajdukom i ucijenjen da ga može ubiti bilo ko i za to od Kraljevine SHS biti bogato nagrađen. Apele vlasti iz druge polovine 1922. da se preda, tj. da će ga amnestirati, odbio je. I njegov rođeni brat, Jovan Vujović, oglašen je hajdukom; stričevi mu i rođaci – takođe su komiti…
Elem, tek posljednjih decenija, otkrivamo nepoznate strane istorije; utvrđujemo činjenice o paklu koji je nastao nasilnim uništenjem crnogorske države – jedine saveznice Antante koja 1918, nakon Prvoga svjetskoga rata, voljom velikih sila, nije obnovljena. Ni sedam godina nakon prisajedinjenja Srbiji – i četiri godine nakon smrti kralja Nikole u izgnanstvu – situacija se nije promijenila: vlasti Kraljevine SHS u Crnoj Gori su se održavale uz pomoć oružane sile, koristeći sistem nasilja i zastrašivanja.
Crnogorska (federalistička) stranka (CFS) – politički ogranak borbe za obnovu crnogorske države – iako je bila legalna, nije mogla održati niti jedan javni zbor, a njene su pristalice bile proganjane i ucjenjivane. No, svejedno, na izborima za parlament Kraljevine SHS – na kojima nije postojala tajnost glasanja, niti su svi punoljetni građani imali pravo glasa – CFS je početkom 1925. god. pojedinačno najjača partija. Od ukupno sedmorice koji su se birali u Crnoj Gori, imala je trojicu svojih poslanika: Mihailo Ivanović iz Kuča, Savo Vuletić iz Zete, Sekula Drljević iz Morače.
Na drugoj strani, đe god i kako god su mogli, komiti su nanosili osvetničke udarce organima vlasti Kraljevine SHS, osobito žandarmeriji i vojsci, čije su trupe izvršile nebrojena zvjerstva nad crnogorskim stanovništvom. Istoričar Ivo Banac će zapisati: „Zelenaški komite vraćali su milo za drago. I oni su palili i odvodili stoku, ubijali vodeće Bjelaše, uključujući i članove Velike narodne [tzv. Podgoričke] skupštine, i napadali javne zgrade. Prilike u Crnoj Gori od 1919. do sredine 1920-ih bile su zaista slične ratnome stanju, jer su ustanici zaustavljali vlakove, plijenili banke, i vodili žestoke borbe”.[18]
Dio tih akcija se, rekoh, odvijao i na prostoru istočne Hercegovine: blizina granice, želja da se osvete ubijeni komiti a da to ne izazove dodatne represalije nad crnogorskim stanovništvom – bili su, među ostalim, razlozi taktički zbog kojih su komiti, duže ili kraće vrijeme, boravili tamo. U prvim godinama nakon 1918, kako navodi istoričar Nusret Šehić, na neka područja „Hercegovine su stizali agitatori kralja Nikole, koji su tu nastojali da prošire krug pristalica svrgnutog crnogorskog monarha”, a „crnogorskim komitama išlo je naruku i to što su u tamošnjem hercegovačkom stanovništvu imali dosta jataka”.[19] Za različite grupe crnogorskih komita, uključujući i Maja Vujovića, „operacijske zone” su planinski srezovi i opštine od Čajniča, Foče, pa sve do Trebinja.
Prema srpskim istoričarima, skupa sa drugim crnogorskim komitom – Blagotom Vujovićem, Majo je dosezao i do Ljubinja, duboko u istočnu Hercegovinu, otprilike na pola puta između Trebinja i Mostara – radi osvete nad pripadnicima trupa Austro-Ugarske („šuckorima”) s kojima je ratovao komitujući u Prvome svjetskome ratu. Pravoslavni paroh Ljubinja, protojerej Šćepan Šarenac, tvrdilo se, „energično se suprotstavio svima onima koji su hteli da se svete za zlodela koja su ljubinjski šuckori počinili u minulom ratu; izašao je, sa najuglednijim ljubinjskim Srbima, pred Čevljane, koje su predvodili Blagota i Majo Vujović, odveo ih u crkvu i sa oltara zakleo da ne čine nikakvo zlo”.[20]
Poznati otorinolaringolog i antropogeograf, Branimir Gušić, u jednome članku iz 1966. se osvrnuo na svoju pośetu Tjentištu, malome muslimanskome selu u dolini rijeke Sutjeske, koje je obišao 40 godina ranije – dakle, godine 1926, kada su u tome kraju živa śećanja na Maja Vujovića. Opisujući Tjentište, on veli kako je selo „i žandarmerijsku stanicu dobilo tek zbog komita, koji se pojaviše poslije Prvoga rata i koji su se pod vodstvom silnoga hajduka Maje Vujovića iz ogromnih prašuma Sutjeskinih znali zalijetati i do ovih sela šireći strah i trepet”.[21]
„Napadi iz susjedne Crne Gore, najčešće su bili motivisani pljačkom i otimačinom, ali i određenim političkim ciljevima i interesima”, tvrdi N. Šehić, pa su „u graničnim kotarima [srezovima]bile stalno angažirane jedinice žandarmerije, specijalnih krstarećih odjeljenja i jedinice redovne vojne oružane sile”.[22]
„Vlasti su na tom području morale pribjeći i podjeli oružja ‘pouzdanijim’ i ‘sigurnijim’ seljacima, kako bi i na taj način suzbijali napade komita i naoružanih pljačkaških grupa. U pojedinim graničnim kotarima bilo je proglašavano i vanredno stanje, a u čajničkom kotaru i prijeki sud. Stalni napadi na pomenute granične kotare prema Crnoj Gori držali su stanovništvo u strahu. Iako je tamošnje muslimansko stanovništvo bilo najviše na udaru, žrtve tih napadača, ipak, nisu uvijek birane, jer su s muslimanskim porodicama, stradale i hrišćanske, posebno imućnije porodice. Pljačkaška aktivnost s područja Crne Gore se intenzivirala, a aktivnost žandarmerije se pokazala neefikasnom”.[23]
Na drugoj strani, upravo iz Hercegovine, odnosno BiH, pristizali su u Crnu Goru, radi uništenja komita i sprovođenja represalija nad stanovništvom, neki od najozloglašenijih pripadnika žandarmerije, i srpske i muslimanske nacionalnosti.
Kako stoji u jednome izvještaju, ubistvâ 11 crnogorskih komita kod Nikšića 28. decembra 1923. god. predvodio je „leteći odred koji je pre 20 dana došao iz sarajevske škole”. Premda su vlasti Kraljevine SHS prvobitno objavile da je među ubijenim komitima kod Nikšića i Majo Vujović, on je „vaskrsao”; i u ljeto 1925, zbog svojih akcija u Hercegovini, postaje tema udarnih naslova ondašnje štampe.
Pripisivali su mu da je „iz verskih i patriotskih razloga”, zaklao više lica muslimanske vjeroispovijesti i na leševima ostavljao „vlastito pismo” uz „pečat KOMITETA ZA NEZAVISNU CRNU GORU”.
„Politika” u avgustu 1925. god. navodi da je „stanovništvo Gornje Hercegovine vrlo ogorčeno ovim zločinstvima; negodovanje se proteže prvenstveno na vlasti, koje su otrpele da kroz šest godina od oslobođenja padne od razbojničke grupe preko 25 ispravnih građana naše države u srezu gatačkom”.[24]
„Na terenu istočne Hercegovine kretala se komitska grupa Maja Vujovića i, prema nepotpunim podacima, za to vreme ubila 25 ljudi, među kojima je bilo i Srba”.[25]
Vlasti Kraljevine SHS su Maju pripisivale ukupno 59 ubistava.
Međutim, savremenici tih događaja su izrazili sumnju da je on počinilac mnogih od tih ubistava. Ti glasovi čuli su se i iz uglavnom prorežimske Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), stranke koja je okupljala veliki broj Muslimana u BiH. Salih Baljić, narodni poslanik iz Hercegovine, oglasio se u vezi „pokolja muslimana u selu Borču, srez Gacko u Hercegovini”, koji je, tvrdi „Politika”, „izvršiila četa odmetnika Maje Vujovića”.[26] Poslanik Baljić je postavio 12. jula 1925. god. u Skupštini KSHS pitanje ministru unutrašnjih djela u kojem, između ostaloga, veli:
„Iz prijetećih pisama koja su nađena kod poginulih izlazi, da se istrebljenje vrši iz osvete što dotični nijesu glasovali za Radikalnu stranku.[27] Pisma nose štambilj BORCI ZA PRAVO, ČAST, SLOBODU I NEZAVISNOST CRNE GORE, što je vrlo čudnovato i zagonetno. Odmetnici imaju svoje jatake u Gacku”.[28]
Mehmed Spaho, šef JMO, 13. avgusta 1925. god. uputio je telegram potpredśedniku vlade KSHS Marku Đuričiću i ministru unutrašnjih djela Božu Markoviću, navodeći da su Muslimani u srezu gatačkome „u paničnom strahu od opšteg pokolja”. Iako piše o „poznatim razbojnicima”, M. Spaho, ipak, ne imenuje ni Maja Vujovića, ni bilo koga drugoga, da bi zaključio: „Javno mišljenje je načisto da domaći pravoslavci insceniraju pokolj muslimana sa namerom da muslimane isteraju iz ovih krajeva”.[29]
Istražujući te događaje, S. Skoko tvrdi da su, na primjer, ubistvâ „Zukanovića i Talovića na Vranjskom dolu i Lukavici i pogibija dvojice Bejatovića iz sela Mjedenik” desila „od ruku svojih komšija muslimana; jedan od njih je bio solunski dobrovoljac”.[30]
„Južna pošta”, sedmičnik koji je u Mostaru počeo da izlazi 1925. god, navodi motiv Majove osvete; da su „1924. god. navodno šestorica muslimana upali u kuću Maja Vujovića, njega svezali, oca mu ubili, majku posle sadističkog mučenja takođe ubili, a maloljetnu sestru na njegove oči više puta silovali”.[31] Savremena srpska istoričarka Draga Mastilović je s pravom oprezna prema ovakvim tvrdnjama: „Pošto je Majo Vujović bio sa Čeva u Crnoj Gori, nevjerovatna je teorija da se 1924. godine Crnom Gorom kretala neka muslimanska odmetnička družina, koja bi mogla izvršiti ovakvo djelo”.[32] Osim toga, Majo u tome periodu, sasvim sigurno, nije ni mogao biti kod svoje kuće na Čevu.
Više drugih izvora svjedoče da su pojedine žrtve, Muslimani – koje je Majo Vujović likvidirao ili mu se neosnovano pripisuje njihova likvidacija – bili aktivni ili rezervni žandarmi ili njihova „poverljiva lica”, te da su predvodili kontrakomitske seoske straže, patrole i zaśede sa puškama, podstaknuti novcem primljenim od vlasti Kraljevine SHS. „Politika” piše da je „poznato celoj Hercegovini da su muslimani sreza gatačkog, dali nekoliko odličnih nacionalnih radnika i dobrovoljaca – braća Kurtovići, Sarići, Hasanbegovići, Tanovići, Zvizdići, Čampare i drugi”.[33]
Na drugoj strani, čak i novinar vladinog glasila „Politika”, indirektno stavlja pod lupu tvrdnje da je sva ta ubistva moguće pripisati samo Maju Vujoviću, tj. njegovoj komitskoj četi: „Jer, postoji jedna teška sumnja, da toliko ljudi, na jedan isti način, ne može pobiti jedan čovek ili jedna četa, a da ne ostavi nikakvog traga za sobom”.
Istinu o svemu tome je, po svoj prilici, teško tačno utvrditi.
I ko zna kako i dokle bi četa Maja Vujovića djelovala na način da su čitave oblasti Hercegovine pri crnogorskoj granici de facto pod njegovom kontrolom ili izložene njegovim napadima[34], da sva ta situacija nije postala, ne samo neprijatna, već i opasna za Aleksandra Karađorđevića lično! „Njegovo veličanstvo” je za drugu polovinu septembra 1925. god. najavilo dolazak u Crnu Goru radi kapele, koju je izgradio na Jezerskome vrhu Lovćena – naredivši prethodno da sruše i uklone uglavnom očuvanu Njegoševu izvornu crkvu Sv. Petra Cetinjskoga. Jedna od planiranih ruta kojom je njegova povorka namjeravala da se kreće bila je cestom Danilovgrad – Čevo – Njeguši. Upravo na Čevu – rodnome mjestu Maja Vujovića – bio je zakazan „svečani ručak” za više stotina zvanica koji bi spremila kraljeva dvorska kuhinja.
Glasine nijesu kružile samo o tome da se Majo sprema da ubije Aleksandra, već, alternativno, Nikolu Pašića, drugoga na zelenaškoj listi krvnika Crne Gore. N. Pašić bi se kretao odvojeno od Karađorđevića – brodom do Kotora, a odatle automobilom do Cetinja. Iako su gotovo svi članovi Vlade Kraljevine SHS potvrdili da će doći u Crnu Goru, srpska štampa je spekulisala da li će se N. Pašić pojaviti na Cetinju? Na kraju, iako je ljetovao u Cavtatu, on nije bio na „cetinjskim svečanostima”.
U svakome slučaju, krajem avgusta 1925, Pašićeva vlada je povisila – skoro udvostručila – nagradu za ubistvo Maja Vujovića i njegove grupe; a prema tvrđenju S. Skoka, „kralj Aleksandar lično je izdao naređenje komandantu žandarmerije da po svaku cenu likvidira pomenutu grupu”[35], tj. Majo Vujović je „likvidiran po izričitoj naredbi kralja Aleksandra”[36]
Šef žandarmerije uz crnogorsku granicu bio je major Dragutin F. Mašek, sa iskustvom poćerâ za komitima još iz doba Austro-Ugarske; nota bene: za vrijeme NDH, postaće D. F. Mašek „oružnički pukovnik”.[37] Intenzivirajući rad doušničke mreže, on je dobio informaciju da se četa Maja Vujovića nalazi na samoj granici prema Crnoj Gori, u blizini Vučjega Dola – đe se 1876. god. odigrala čuvena bitka Crnogoraca i Turaka.
Prema objavljenim izvještajima, 1. septembra 1925. god, „upravo duboko u noć, žandarmerijski major Mašek, koji upravlja operacijama protiv odmetnika, izvešten je da se odmetnička četa Maje Vujovića nalazi kod nekog seljaka u Baljcima; onda je on odmah uputio tamo jedan vod žandarmerije sa Husom Kruševljaninom i podnarednikom Vukovićem na čelu; i žandarmi su pretresli odmah celo selo”…
„Jedan od policijskih poverenika”, kako stoji u izvještajima ondašnje srpske štampe, došao je kasno uveče 1. ili rano izjutra 2. septembra 1925. god. u Bileću, do nadležnih – žandarmerijskoga majora D. F. Mašeka, i-ili, prema drugoj verziji, poglavara sreskoga načelstva Jova Lazarevića – kako bi „sopštio da se Majo Vujović nalazi sa svojim drugovima u jednoj šumi udaljenoj četiri kilometra od Bileća”.
U selu Baljci śeveroistočno od Bileće – jedan izvor precizira uži lokalitet Dubrave, đe su poznate nekropole sa stećcima – te noći, skupa s Majom, trojica su crnogorskih komita: Dušan Roganović, Đorđije Drašković, Stevo Stevović.
Prema verziji koju je 3. septembra 1925. god. objavio beogradski vladin list „Politika”, nakon što je „policijski poverenik” dojavio đe se nalaze Majo i družina – naime, „odmarali su se posle noćnog krstarenja po obližnjim selima” – odigrala se „ogorčena borba” na sljedeći način:
„Odmah je o tome obavešten i žandarmerijski vod i jedno odelenje od devet žandarma pošlo je na mesto gde su se razbojnici nalazili. Posle pola sata napornog marša, žandarmi su stigli blizu šume i tek što su počeli da se raspoređuju, odmetnici su ih primetili i otvorili su puščanu vatru. Srećom, od tih prvih metaka, ni jedan od žandarma nije ranjen. Oni su na brzu ruku zauzeli zaklon i produžili da pucaju, prateći svaki pokret odmetnika, jer su se bojali da im ne pobegnu.
Posle dužeg puškaranja, žandarmi su primetili da je jedan od odmetnika teško ranjen, jer je jedna puška manje pucala iz šume. Oni su tada otvorili još žešću paljbu i pozvali su razbojnike na predaju. Kad su videli da je dalji otpor nemoguć, Vujovićev i drugovi počeli su da odstupaju.
Tada su žandarmi izašli iz svojih zaklona. Ali, čim su se približili odmetničkim zaklonima, Majo, koji je ležao teško ranjen, bacio je na njih dve bombe.
Jedna bomba, poreklom iz kragujevačke fabrike, eksplodirala je, a druga nije upalila. Žandarmi su polegali po zemlji i pozvali su Maju još jednom na predaju.
‘Predajem se!’, čuo se na to slab, prigušen glas iza zaklona.
Ali su žandarmi izašli iz zaklona tek onda kada je Majo pobacao sve oružje. Odmetničkog vođu našli su da leži porebarke na zemlji i previja se od bolova.
Jedan kuršum udario ga je bio u desnu stranu grudi i izašao na desnu plećku.
– Dakle, Majo, najzad – oslovio ga je žandarm koji je do njega prvi došao.
– Jest, eto, dođe i meni kraj – odgovorio je on hvatajući se za grudi.
– Samo, dok ne umrem, dajte mi malo vode!
To su bile njegove poslednje reči. Posle toga, on je pao u agoniju.
Jedan žandarm poslat je da nađe kola i Maju su odmah preveli u Bileće, u pratnji ogromne mase sveta, koji je čudnovato brzo bio obavešten o odmetničkoj pogibiji. U načelstvu su pokušali da ga saslušaju, ali se on nije više osvestio.
Posle dva sata, Majo je bio već mrtav. Dva druga odmetnika, koja su bila sa Vujovićem, Stevo Stevović i Dušan Roganović, ucenjeni sa 30.000 dinara, pobegli su u pravcu crnogorske granice. Za njima su poslate seljačke i žandarmske patrole. Ucena od 50.000 dinara, sa koliko je bio oglašen Majo Vujović, biće podeljena povereniku, koji je odmetnike prokazao i žandarmima koji su se najviše istakli u borbi”.[38]
List „Vreme” piše da je „prilikom pretresa njegovog [Maja Vujovića] odela nađen pečat BORACA ZA NEZAVISNOST CRNE GORE i jedan spisak svih onih lica sa kojima je Majo stajao u vezi; povodom toga, očekuju se hapšenja više lica”.[39]
Detaljnija i ponešto drukčija verzija Majove pogibije, datirana takođe na 2. septembar 1925, objavljena je nekoliko dana kasnije opet u „Politici”:
„Po pričanju samoga žandarma koji je ubio Vujovića, do te pogibije ovako je došlo: 1. ovog meseca [septembra – prim.a]upravo duboko u noć, žandarmerijski major Mašek, koji upravlja operacijama protiv odmetnika, izvešten je da se odmetnička četa Maje Vujovića nalazi kod nekog seljaka u Boljcima [treba Baljcima – prim.a].
Onda je on odmah uputio tamo jedan vod žandarmerije sa Husom Kruševljaninom i podnarednikom Vukovićem na čelu, i žandarmi su pretresli odmah celo selo Boljke [Baljke].
Jutros u 7,30 časova žandarmerijski kaplar Halil Muminović primetio je da se neko miče iza jedne ograde. Počeo se približavati ogradi, ali ga je Majo Vujović sa drugovima – jer su to iza ograde doista bili odmetnici – dočekao mecima iz pušaka. Žandarm je, kao čudom, ostao nepovređen, a tako isto nije eksplodirala ni bomba koju su odmetnici bacili na njega.
Tada je nastalo puškaranje između odmetnika i žandarma, ali su odmetnici bili tako dobro zaklonjeni, da su ostali nepovređeni. Druga bomba, koju su odmetnici bacili, eksplodirala je, ali nije ranila nikoga.
U tome je žandarm Muminović stigao do same ograde i legao u jedan grm prema zaklonu iza koga se bio namestio Majo Vujović. Tako su počeli jedan drugog vrebati da ugrabe, ko će se pre pomoliti.
Najzad se pomolio prvi Majo i u isti mah opalile su dve puške, Vujovićeva i Muminovićeva.
Vujović je klonuo odmah, pogođen u desnu stranu prsa, dokle je metak iz Majove puške pogodio Muminovića u desnu naramenicu bluze ne ranivši ga.
Videvši svoga vođu smrtno ranjenog, Majova tri druga – od kojih je jedan bio lakše ranjen – pobegli su u pravcu prema Vučjem Dolu.
Majo Vujović živeo je još jedan sat i po, ali nije mogao ili nije hteo govoriti ništa, osim što je zatražio vodu. Kod njega nije nađeno ništa, jer su njegovi drugovi ipak imali vremena da mu isprazne džepove.
Smrću ovoga zloglasnog razbojnika prestalo je strahovati 50.000 duša u ovim krajevima u kojima je on bio strah i trepet. Zato je razumljivo veselje, koje je zavladalo kad se čulo za njegovu smrt”.[40]
Dakle, Maja Vujovića je smrtno ranio „žandarmerijski kaplar Halil Muminović”.
Najmanje trojica komita, Majovih saboraca, koji su „videvši svoga vođu smrtno ranjenoga, pobegli u pravcu prema Vučjem Dolu”, nijesu ubijeni i uhvaćeni 2. septembra 1925. u Baljcima; niti su se, prema dostupnim podacima, kasnije predali. Oni su nastavili da se bore Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore, slično drugim preostalim komitima: Milivoju Kaleziću[41], ubijenom 1926. u Brijestovu – Bjelopavlići; Miku Vlahoviću, ubijenom 1927. na Štitovu – Rovci[42]; Radonji Anđeliću, iz Šaranaca, ubijenom 1928[43]; Radošu i Dragu Bulatoviću, ubijenim 1929. u Ravnima – Morača.[44]
Komita Pavle Vukićević izvršiće samoubistvo u zatvoru, nakon što je osuđen na vječitu robiju[45]; komite Radisav Stojović i Nikola Bulatović su 1931. odnosno 1933. godine umrli u zatvoru u Zenici, đe su bili osuđeni na vječite robije[46]; Đorđije Mijušković je umro 1934. od posljedica mučenja srpskih žandarma[47]; komita Milovan Božović je umro 1935. od posljedica torture u kazamatima Kraljevine SHS/Jugoslavije[48]…
Što je, dakle, bilo sa Majovim saborcima koji su se 2. septembra 1925. probili iz žandarmerijskoga obruča u Baljcima?
Đorđije Drašković je ubijen 1926. na Njegušima[49]; Dušan Roganović 1927. u Seocima – Piperi[50]; Stevo Stevović 1929. u okolini Podgorice.[51]
Komita Blagota Vujović, koji je jedno vrijeme bio zajedno sa Majom Vujovićem u istočnoj Hercegovini, ubijen je u Crnoj Gori 1926. godine.[52]
No, Đ. Drašković, P. Roganović, S. Stevović, B. Vujović i drugi – neki znani, neki još uvijek neznani komiti – i dalje su se nalazili skriveni u selima kod jataka i-ili u šumama u vrijeme kada je Aleksandar Karađorđević, kralj Srba, Hrvata i Slovenaca, u tome svojstvu bio prvi put u obilasku Crne Gore.
Zbog glasina da se, sa svojim komitima, Majo Vujović sprema za finalni, najveći poduhvat tokom svoga 13-ogodišnjega neprestanoga ratovanja Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore – za smaknuće prvoga na listi krvnika Crne Gore, A. Karađorđevića, uoči njegove pośete Crnoj Gori – prema već citiranome tvrđenju istoričara Sava Skoka, „lično je izdao naređenje komandantu žandarmerije da po svaku cenu likvidira pomenutu grupu”.
Srpskoj žandarmeriji je to 2. septembra 1925. i pošlo za rukom. Ali, ostali iz Majove komitske grupe su, dakle, još bili na slobodi.
Upravo 20. septembra te godine, kad je Karađorđević – uz neviđene vojne i policijske mjere bezbjednosti – pristigao na Cetinje, đe je boravio do 23. septembra, beogradska štampa je dobila vijest da je 21. septembra u selu Borču u Hercegovini, blizu crnogorske granice, „jedna žandarmerijska patrola uhvatila četiri sumnjiva čoveka; na prvom saslušanju oni su dali iskaze iz kojih se vidi da su nekad pripadali četi hajduka Maje Vujovića; imena hajduka čuvaju se u tajnosti, jer pomoću njih, maskiranjem svojih ljudi policija hvata jatake”.[53]
Nijesam, zasad, utvrdio identitete „četiri sumnjiva čoveka”.
U nekim izvorima, međutim, pronašao sam podatke da su Maju, kao i još jednome opasnome komiti – Vasu Stanojeviću, ubijenome 1924. u selu Macavare, Nikšić – jataci bili Miloš Vujović i Mihailo Lučić. O Maju i Vasu beogradski „stručni” časopis „Arhiv za pravne i društvene nauke” pisao je 1926. god. sa neskrivenom anticrnogorskim šovinizmom – nazivajući ih „najprljaviji crnogorski zlikovci“.[54]
Ostaje dilema da li se to što je čak sedam godina vlastima Kraljevine SHS Majo Vujović nanosio krvave udarce, a da je pritom ostao živ i slobodan, može pripisati jedino srećnoj „hajdučkoj zvijezdi“ i urođenim ratničkim instinktom ovoga gorskoga vuka, potomka Vuja Dragojeva sa Čeva?
Isključujem samo takve mogućnosti.
To zbog toga što neke činjenice upućuju da je 1925. god. Majo Vujović imao veoma, veoma kompleksnu podzemnu mrežu svojih povjerenika u selima i gradovima, uključujući i tajne izvore finansiranja; na primjer, postoji sudska izjava kasnije uhapšenoga jataka Miloša Vujovića, da mu je Majo ostavio 20.000 dinara, da bi ih on „davao trećim licima na dobit“[55], etc.
Takođe, Majo ne bi mogao toliko vremena opstati, da je, kako je spinovala ondašnja srpska štampa, besmisleno ubijao i zastrašivao „nevine žrtve”, zapravo pripadnike vlasti, plaćenike, „poverljiva lica” i podržavaoce Kraljevine SHS.
Žrtve, po svemu sudeći, nije birao nasumično i samo radi eventualne osvete iz nekih ličnih motiva.Da li je to radio i po izvjesnome „spisku”? Naime, neki srpski autori, baveći se drugim temama, uzgred su objavili za nas indikativne podatke: da je „članstvo organizacije i spisak lica ‘Crne ruke’[56] iz Stare Hercegovine, koji se nalazio u arhivskoj građi akademika Vladimira Dedijera“ – riječ je o izvještaju žandarmerijske ispostave Gacko-Bileća – kako tvrde, „pronađen u kući vojvode Maja Vujovića, komitskog vođe”![57]
Sve to upućuje na mogući zaključak da priča o Maju Vujović još nije do kraja ispričana…[58]
*
* *
Među ubijenima 28. decembra 1923. god. u akciji srpske žandarmerije u Rubežama – Šćepan Dolu, kod Nikšića, vlasti Kraljevine SHS nijesu samo netačno oglasile pogibiju Maja Vujovića, već i najmanje još jednoga komite – Marka Raspopovića.
U istoriografiji se on pominje u sijenci mnogo poznatijega, starijega brata, komitskoga vojvode Sava Raspopovića. No, život, rat i stvarna smrt Markova, interesantni su na svoj poseban način.
Nakon 28. decembra 1923. god, kada se ili probio iz obruča u Rubežama, ili tamo uopšte nije ni bio, njegovo ime sam pronašao vezano za dramatična unutrašnja previranja u Albaniji, đe se sklonio pred srpskim poćerama.
U to vrijeme nestabilna Albanija, đe se funkcionisanje vlasti jedva ośećalo, a njena nezavisnost od velikih sila i granice potvrđene su tek krajem 1921, poslužila je dobar niz godina kao placdarm, ili relativno bezbjedno skrovište, crnogorskim borcima Za Pravo, Čast i Slobodu.
Međutim, takvo stanje nije potrajalo, jer je sukob između albanskih lidera, s jedne strane premijera Ahmeta Zogua[59], te njegove opozicije s druge strane, Avni Rustemija i Stilijana Nolija (najprije arhimandrita Ruske pravoslavne crkve, a kasnije episkopa Albanske pravoslavna crkve Teofana – Fana)[60] – otvorio 1924. god. prostor i za miješanje Beograda.
Prema poznatoj hronologiji, Zogu je, preživjevši 23. februara 1924. god. atentat na ulazu u zdanje albanskoga parlamenta[61], zbog liječenja rana, dao ostavku. Međutim, unajmljeni ubica je 20. aprila 1924. god. u Tirani, na ulici, pucao na Zoguova konkurenta Rustemija, smrtno ga ranivši. To je, kao reakciju, izazvalo poziv Nolija na prevrat, a Zogu je, sa oko 500 pratilaca, pobjegao u Kraljevinu SHS.
Sredinom juna 1924. god, nakon „demokratske revolucije”, budući imenovan za regenta-premijera, Noli objavljuje naciji deklaraciju o slobodama i reformama. No, njegova vlada se našla u međunarodnoj izolaciji, koju su izlobirale Italija i Kraljevina SHS, saveznice po tome pitanju. Velike sile, liše Sovjetskoga Saveza, zahtijevaju povratak Zogua. Uspostavljanje diplomatskih odnosa sa Moskvom, značilo je od strane zapadnih sila presudu za Nolijevu vlast, te je dat zeleni signal Beogradu da djejstvuje.
Krajem decembra 1924. god. Zogu otpočinje vojni kontraudar, pripreman u Kraljevini SHS. Srbi su Zoguu obezbijedili dio svojih vojnih snaga i legiju „bijelih” Rusa, dakle onih koji su se na njihovoj teritoriji našli poslije Oktobarske revolucije i građanskoga rata. Taj ruski legion u Albaniji je predvodio pukovnik Ilja M. Miklaševski[62], a loše organizovane i nemotivisane albanske snage dale su slab otpor koji je skršen za dvije neđelje. Zogu je 24. decembra 1924. god. umarširao u Tiranu. Episkop Teofan-Fan Noli, kojem je Zogu izrekao smrtnu kaznu, emigrira u Italiju.
Glavna spona Zogua i Srba u ovome komplotu je Husein Ceno-beg[63]. On je 1895. god. rođen u Đakovici, kao najstariji sin Riza-bega. Pripadao je albanskim nacionalističkim organizacijama. Sarađujući sa istaknutim sunarodnicima u redovima turske vojske u Albaniji, uključujući i kasnijega zapovjednika odbrane Skadra Esad-pašu Toptanija, organizuje, od 1912. do 1914. god, oružane napade na Crnogorce u Metohiji.[64] Potom je izbjegao u Albaniju, đe ga Esad-paša imenuje za zamjenika gradonačelnika Krume, varošice na śeveru Albanije, u blizini tadašnje granice sa Kraljevinom Crnom Gorom.[65] Okupiravši Albaniju 1915. god, Austrijanci ga hapse.
Po svršetku Velikoga rata, Ceno-beg napravio je dil sa Srbima, koji su ga postavili za gradonačelnika Đakovice, zauzvrat ga angažujući za svoje obavještajne misije u Albaniji. Ceno-beg je, naime, oženio Nafiju, sestru Zoguovu.[66] Bio je u Tirani sa Zoguom tokom opisanih događaja u prvoj polovini 1924. god, pa ga je, nakon njihova bjekstva u Kraljevinu SHS, Nolijeva vlada osudila u odsustvu na smrt.[67]
Ne samo da je Ceno-beg bio režimski gradonačelnik i obavještajac Kraljevine SHS, nego i član Narodne radikalne stranke Nikole Pašića, takođe i lični prijatelj sa Ljubom Davidovićem, vođom Demokratske stranke, druge po snazi srpske partije.[68]
Nakon što se Zogu povratio na vlast u Albaniji, Ceno-beg je dobio čin pukovnika sa ingerencijama nad albanskim trupama: „U Skadru je pokazao izuzetnu revnost u progonu i eliminaciji pripadnika bivše demokratske opozicije i ljudi koji su u junu 1924. god. doprinijeli revoluciji“.[69] Krajem 1924. i početkom 1925. god, pobio je istaknute Nolijeve podržavaoce, poput Aslana Curija i Zija Dibre, ali i „crnogorskoga nacionalistu i anti-jugoslovena Marka Raspopovića”. „Ceno-beg će za beogradske novine izjaviti tih dana kako je imao puno posla: ‘Ubio sam vašega neprijatelja Marka Raspopovića’”.[70]
Marko nije u Albaniji tada bio sam; s njim su najmanje još dvojica sinarodnika – komita. Nema sumnje da su tokom 1924. god, uz najmanje jedan Markov upad u Crnu Goru, akteri u albanskim previranjima – na strani pravoslavnoga episkopa Nolija.
Albanski izvori navode izjavu jednoga svjedoka, Asima Koplijua, lokalnoga zvaničnika u Skadru. On je rekao: „U Skadru je bio uhapšen Crnogorac Marko Raspopović. Sa još dva druga Crnogorca, on je učestvovao u događajima od juna 1924. god. Ja sam pozvao jugoslovenskoga konzula u Skadru, predstavio mu situaciju, a on je tražio da mu se predaju Raspopović sa dva Crnogorca koja smo imali pod komandom. Konzul mi je rekao da su ta trojica Crnogoraca opasni neprijatelji i Jugoslavije i Albanije”.[71]
Međutim, taj Kopliju, tvrdi, nije bio raspoložen da izruči Raspopovića i drugove: „U kasarni sam razgovarao sa Markom Raspopovićem. On je dobro govorio albanski. Rekao sam mu za ozbiljnije prijetnje u pogledu njegove bezbjednosti i pristao sam da ga iz Skadra prevezem od Berdice[72] do Medove, a odatle da otputuje za Italiju. Međutim, trojica Crnogoraca su se predali Ceno-begu Kruziju, koji je Marka Raspopovića objesio u Krumi”.[73]
Srpska štampa, međutim, objavljuje 1925. god. sljedeću verziju: „Skadar, 6. januara, uveče. – U Skadar je stigla vest, da je u Malisorima ubijen crnogorski razbojnik Marko Raspopović, u času kad je pokušao da pobegne. Marko Raspopović, rođeni brat čuvenog odmetnika Sava Raspopovića, koji je pre godinu dana ubijen sa gotovo celom svojom družinom, prešao je u Albaniju sa još nekoliko crnogorskih razbojnika i stavio se ovde u službu Fan Nolija, baš u času kad su Ahmed-begovi ustanici počeli rušiti Fan Nolijev režim.
Posle pada Tirane i Skadra, Marko Raspopović je pokušao da se bekstvom spase iz Albanije. Ali, Ahmed-begovi ljudi uhvatili su ga između Skadra i San-Đovanija [Medove], gde se bio uputo, jamačno, da bi se dočepao koga italijanskoga broda.
Poveden da bude izdat našim vlastima, Marko Raspopović je ponovo pokušao da beži, ali je pri tome pokušaju platio glavom“.[74]
Nemam podatke što je bilo s drugom dvojicom Crnogoraca, koji su bili s Markom. Tokom 1924. god. u Albaniji je posigurno bio i komita Miko Vlahović, ali je on, kako smo viđeli, ubijen (na katunima u Rovcima) 1927. god.
K svemu ovome, pronađoh i fotografiju ubijenoga Marka Raspopovića, koja dokazuje da mu je presudio Ceno-beg i njegovi saradnici, među njima i komandant albanske žandarmerije, te begov ađutant – izvjesni Ferid. Upravo oni su potpisani na fotografiji koju je publikovala vlast Kraljevine SHS uz ciničan komentar: „Kratko pravosuđe”.
Na temelju fotografije, može se procijeniti da Marko Raspopović nije ubijen u bjekstvu, već da je pogubljen vješanjem.[75]
[1] STANFORD UNIVERSITY.
[2] Wayne S. Vucinich (1913–2005).
[3] Wayne S. Vucinich „Transhumance”, „Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s”, 2003, str. 327. (Notes to pages 66-71).
[4] Isto, str. 71.
[5] G. A., „Zločini i odmetnici u Crnoj Gori”, „Politika“, Beograd 1924, str. 1.
[6] „Arhiv za pravne i društvene nauke”, knj. XVI, sv. 1, Beograd 1926, str. 79; tu su citirani izvodi iz „akta poglavara sreza nikšićskoga Zetska Oblast br. 17796”.
[7] G. A., „Zločini i odmetnici u Crnoj Gori”, „Politika“, Beograd 1924, str. 1.
[8] Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori (1920-1940)“, Cetinje 2012, str. 227.
[9] Isto.
[10] Isto, str. 228.
[11] „Delo poručnika Šabanovića”, „Politika“, Beograd, 17. mart 1923, str.
[12] Isto.
[13] N. Č., „Četa Maje Vujovića”, „Politika”, Beograd, 15. avgust 1925, str. 4.
[14] W. S. Vucinich, n.d. str. 71.
[15] „Politika”, Beograd, 3. septembar 1925, str.6.
[16] Isto.
[17] Isto. – Radi poređenja, dnevni list „Politika” je koštao 1 dinar.
[18] Ivo Banac, „Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika”, Zagreb 1988, str. 269-270.
[19] Nusret Šehić, „Bosna i Hercegovina 1918–1928: privredni i politički razvoj”, Sarajevo 1991, str. 152.
[20] Up. Savo Skoko, „Pokolji hercegovačkih Srba ‘41”, Beograd, 1991. – Milan Bulajić, „Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine”, knj. 3, Beograd 1988, str. 19: „U ono isto doba, kad su se pred kapijama Trebinja pojavili osvetnici, došli su pred Ljubinje Blagota i Majo Vujovići sa Čevljanima. U susret im je izašao ljubinjski proto Stjepan Šarenac sa Srbima iz Ljubinja i okoline. Proto je poveo četovođe i njihovu družinu u crkvu i sa oltara zakleo ih svim svetinjama da ne čine osvetu i druge prljave stvari šuckorima, tj. muslimanima”.
[21] Branimir Gušić, „Omer Čampara”, „Naše planine”, br. 1-2, Zagreb 1966, str. 3.
[22] N. Šehić, n.d. str. 152.
[23] Isto.
[24] N. Č., „Četa Maje Vujovića”, „Politika”, Beograd, 15. avgust 1925, str. 3.
[25] Up. S. Skoko, n.d.
[26] „Poslednji trenuci stare vlade… Pitanje g. Baljića”, „Politika”, Beograd, 14. jul 1925, str.2.
[27] NARODNA RADIKALNA STRANKA – partija Nikole Pašića.
[28] „Poslednji trenuci stare vlade… Pitanje g. Baljića”, „Politika”, Beograd, 14. jul 1925, str.2.
[29] „’Istrebljenje muslimana’”, „Politika”, Beograd, 14. avgusta 1925, str.2.
[30] Up. S. Skoko, n.d.
[31] Draga Mastilović, „Hercegovina u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca”, Beograd 2009, str. 342.
[32] Isto.
[33] N. Č., „Četa Maje Vujovića”, „Politika”, Beograd, 15. avgust 1925, str. 4.
[34] „Odmetnička četa u Hercegovini“, „Politika”, Beograd, 22. avgust 1925, str. 5. Koliko sam uspio istražiti, u ovoj novinskoj vijesti nalaze se posljednje činjenice o oružanoj aktivnosti Majove grupe prije njegove pogibije: „Nevesinje, 21. avgusta. Odmetnička četa Maje Vujovića opet je pokušala da izvrši razbojništvo, koje joj, međutim, nije pošlo za rukom. Četa je napala na četiri kuće u neposrednoj blizini Nevesinja i u borbi je jedan seljak bio teško ranjen. Seljanima je pošlo za rukom da odmetnike rasteraju. Kako je u poslednje vreme u nevesinjskom i gatačkom srezu aktivnost razbojnika vrlo velika, to su drumovi sasvim opusteli. Žandarmerija traga za razbojnicima, ali bez uspeha”.
[35] Up. S. Skoko, n.d.
[36] D. Mastilović, n.d. str. 108.
[37] „Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihajlovića 1943. godine”, tom XIV, knj. 2, Vojnoistorijski institut, Beograd 1983, str. 386.
[38] „Kako je ubijen Majo Vujović”, „Politika”, Beograd, 4. septembar 1925, str. 3.
[39] „Pogibija Maja Vujovića”, „Vreme”, Beograd, 4. septemabr 1925, str.4.
[40] „Smrt Maja Vujovića”, „Politika”, Beograd, 9. septembar 1925, str. 5.
[41] N. Adžić, n.d. str. 392.
[42] Isto, str. 393.
[43] Isto.
[44] Isto.
[45] Isto.
[46] Isto.
[47] Isto.
[48] Isto.
[49] Isto, str. 392.
[50] Isto.
[51] Isto, str. 393.
[52] Isto.
[53] „Četvorica iz čete Vujovića”, „Politika”, Beograd, 22. septembar 1925, str. 5.
[54] „Arhiv za pravne i društvene nauke”, knj. XVI, sv. 1, Beograd 1926, str. 79. Tu još piše da su Majo i Vaso „oglašeni hajduci-razbojnici”, jer „po krivičnome kontrolniku, kod sreske vlasti odgovaraju za ova djela”; između ostalih im pripisuju: „Noću između 30. i 31. juna 1923. god. izvršili su ubistvo s razbojništvom sa drugovima nad Mijajlom Erakovićem na Tupanju, opština banjanska; Noću između 19. i 20. avgusta 1924. god, izvršili su ubistvo nad Ristom Koprivicom u Crni Kuk, opština banjanska, srez nikšićski; U godini 1923. izvršili su trostruko ubistvo s razbojništvom nad Kraljevićima u Crkvice, opština rudinska, ispostava Velimlje, srez Nikšić”. Dalje se tvrdi, sa pozivom na „dokaze u arhivu Cetinjskoga Okružnoga Suda”, sljedeće: „Ova dva odmetnika izvršili su blizu Čeva, srez cetinjski, 1922. god, ubistvo s razbojništvom, i tom prilikom, oteli 200.000 državnoga novca namijenjenog za isplatu invalida toga sreza. Đuro Đukanović, njihov jatak za ovo djelo, osuđen na 14 godina, danas slobodno šeta”.
[55] Isto, str. 73.
[56] CRNA RUKA, režimska teroristička organizacija utemeljena navodno 1911. god. sa štabom u Beogradu; preko nekih svojih kasnijih članova i simpatizera, ondašnjih pripadnika takođe tajnih organizacija „Narodna odbrana” i „Slovenski Jug”, između ostaloga, umiješana u planiranje i pokušaje ubistva kralja Nikole i crnogorskih zvaničnika („Bombaški afera”, 1907), te oružane pobune („Kolašinska afera”, 1909).
[57] Željko Zirojević, Miodrag Janković, „Tadićev deda bio zadužen za ubistvo Ferdinanda!”, „Press”, Beograd, 18. januar 2009.
[58] Ovaj tekst o Marku Maju Vujoviću prvobitno, 23, 25. i 27. novembra 2016. god. objavio sam na Portalu „Antena M“ pod naslovom: „Dvije smrti crnogorskoga komite: Đe i kada je ubijen Majo Vujović?“. Ovđe ga publikujem neznatno osvježenoga.
[59] Ahmet Muhtar Zogolli (1895–1961).
[60] Na krštenju: Stilian Mavromati (1882–1965).
[61] Na Zogua je pucao 17-ogodišnji Maki Beti Valter.
[62] Илья Михайлович Миклашевский (1877–1961).
[63] Izvorno, na albanskome: Hysen bej Kryeziu; ili: Ceno begu.
[64] Robert Elsiestr, „A Biographical Dictionary of Albanian History”, Njujork 2012, str. 260.
[65] Isto.
[66] Isto.
[67] Isto.
[68] Robert Clegg Austin, „Founding a Balkan State: Albania’s Experiment with Democracy, 1920-1925”, Toronto 2012, str. 82.
[69] Isto.
[70] Fatos Baxhaku, „Zija Dibra: Të fshehtat e një vrasjeje”, „Gazeta Shqip”, 13. oktobar 2012.
[71] Isto.
[72] Albanski: Bërdicë, drevno naselje i opština u blizini Skadra.
[73] Up. F. Baxhaku, n.d.
[74] B. Grahovac, „Smrt Marka Raspopovića“, „Politika“, Beograd, 9. januar 1925, str. 4.
[75] Što se Ceno-bega tiče, nije se još dugo nanosio glave. U avgustu 1925. god, kao od Zogua postavljeni ministar unutrašnjih poslova Albanije, bio je u Beogradu, a zatim u Dubrovniku, praćen lakim ženama i u luksuznim provodima. Međutim, napuštajući svoje veze sa Srbima, te okrećući se Italijanima, Zogu udaljuje Ceno-bega iz Albanije, šaljući ga za ambasadora u Beogradu. Potom ga 1927. god. imenuje za ambasadora u Čehoslovačkoj. U Pragu će Ceno-bega 14. oktobra 1927. god. ubiti Alkibijad Bebi, rodom iz Elbasna. On će, kako se ispostavilo, Ceno-bega vrebati još iz Beograda. Atentator Bebi je izjavio: „Ubio sam Ceno-bega, jer je srbofil koji pokušava prodati Albaniju Jugoslaviji”. Postoje tvrdnje da je Zogu angažovao Bebija da presudi Ceno-begu. Bebi će biti ubijen tokom procesa, usred sudnice u Pragu, od strane jugoslavenskoga agenta – Zija Vučitrnca, Albanca. Nakon hapšenja Vučitrnca, vlasti iz Beograda su preduzele snažan pritisak na zvanični Prag, koji je Vučitrnca oslobodio. Vučitrnac je prethodno bio saradnik četničkoga vojvode Koste Pećanca. Nakon što je oslobođen u Pragu, doputovao je Vučitrnac u Skoplje, đe je 2. marta 1929. god. śeo na voz za Kosovo. Navodno, zbog straha da će ga Srbi ubiti kao nezgodnog svjedoka, namjerava da sa Kosova tajno emigrira u Albaniju. Primjetivši da ga u vozu prati poznati srpski policajac, inspektor Ministarstva unutrašnjih dela u Beogradu Petar Zavišić, neđe ispred stanice Kačanik, Vučitrnac poteže pištolj i ubija ne samo Zavišića, već i šestoricu drugih putnika, a više njih ranjava; etc.
