Tamara Jovović
POSTMODERNO SHVATANJE FIKCIJE U STUDIJI POETIKA POSTMODERNIZMA LINDE HAČION
Pitanje fikcionalne prirode književnog djela od davnina je bilo predmet interesovanja teoretičara, kniževnika i filozofa. I Platon i Aristotel su polemisali o istinitosti pjesničkog djela; Platon oštro razdvajajući kategorije istine i izmišljene priče, dok je Aristotel pak poistovjećivao pjesništvo sa istinom – za njega je pjesnička istina svijet nastao u pjesnikovoj mašti. Ova Aristotelova teorija kasnije će naći svoje uporište i sljedbenike u renesansnim i romantičarskim pjesnicima.
Takav specifičan odnos književnosti i života je i veoma kompleksan: književnost ne simulira prosto stvarnost već je oblikuje i rekonstruiše. Rene Velek ističe slučaj velikih romansijera Konrada, Džejmsa, Hardija, koji su: „naduvali velike obuhvatne mjehurove od sapunice koji se prelivaju u duginim bojama i u tom svetu, jedino, opisana ljudska bića – mada, naravno, imaju prepoznatljive sličnosti sa stvarnim ljudima – dostižu svoju punu stvarnost“ ( Velek 1991: 249).
Međutim, za tumačenje književnosti kao mimeze, kategorije istinitosti i laži vremenom su postale nedovoljne te se u teoriji pojavljuje pojam fikcije kao nova kategorija. Pojavom ovog termina, karakter književnosti se definiše kao „odričan“od istine, kao nesaglasan sa stvarnošću. Samim tim „ književno djelo nije ni istinito ni lažno, ono u sebi sadrži odlike fikcije, omogućavajući nam da nestvarno prihvatimo kao stvarno“(Kvas 2011: 25).
Ovakvo shvatanje književnosti posebno se ukorijenilo u postmodernizmu, pravcu koji je označio prekid sa prošlošću i početak novog senzibiliteta po riječima Suzan Zontag. Oslobođena stega istorije i tradicije, brišući granice između visoke i pop kulture, postmoderna je izmijenila i sam način recepcije književnog djela kao i kritičko tumačenje.
Postmoderna (meta)fikcija
U postmodernizmu termini kao što su centar, dubina, cjelina, zamijenjeni su postmodernim surogatima mnoštvo, površina, fragmenti.Svi ovi termini označavaju jedinstven pojam – diskontinuitet; skepsu u postojanje samo jedne istine i istorije.Postmoderni pisci tako počinju da gaje prezriv odnos prema realističkoj naraciji i sklonost ka nonšalantnom miješanju istorije i fikcije.
Jedan od najvatrenijih kritičara humanističke tradicije i pobornik novih promijena u refleksiji o književnosti bio je Rolan Bart: „ Glavna meta njegovih napada postali su statično shvatanje književnog djela, mimetička ideja interpretacije, restriktivno shvatanje kategorije autora kao i kategorija istine razumevana kao jedna od dogmi književne kritike“(Bužinjska 2009: 370).
Ovaj otpor prema mimezisu, mitskoj istini koja dominira u modernizmu, uticaće na pisce da počnu da eksperimentišu, da se poigravaju, i to sa onim domenom kulture koji je najfleksibilniji – jezikom. Ironija, metafikcija, parodija, intertekstualnost, neke su od elemenata i tehnika koje pisci od šezdesetih godina prošlog vijeka koriste da bi opisali svoju viziju stvarnosti i istorije.
Pored opšteprihvaćenog naziva metafikcijaili metaproza, kanadska teoretičarka Linda Hačion ovaj vid proze naziva i narcisoidnim pripovijedanjem, dok Rejmond Federman koristi naziv nadfikcija (surfiction). U svom eseju „ Nadfikcija: pisanje bez granica“ on kaže da se prozna djela postmodernih pisaca ističu po svojoj originalnosti i da su to djela koja „ funkcionišu pod njihovim uslovima, radije nego pod nizom već utvrđenih pravila“ (Federman 2001: 67).
Istoriografska metafikcija Linde Hačion
Linda Hačion, jedna od najznačajnijih teoretičara postmodernizma, svoju studiju Poetika postmodernizmapočinje tvrdnjom da je on fundamentalno kontradiktoran i “ protivrečan fenomen koji upotrebljava i zloupotrebljava, gradi i ruši same pojave koje izaziva – svejedno da li u arhitekturi, književnosti, slikarstvu, vajarstvu, filmu, videu, plesu, televiziji, muzici, filozofiji, estetičkoj teoriji, psihoanalizi ili istoriografiji” (Hačion 1996: 16-17).
Hačionova ipak pravi razliku između pojmova osporiti i poreći u odnosu na uniformizaciju masovne kulture tvrdeći da postmodernizam ustvari samo osporava dominantnu liberalno-humanističku kulturu. Na prvi pogled njena studija izgleda kao konstantna polemika protiv modernizma. Dok neki kritičari shvataju postmodernizam kao produbljeni modernizam, drugi ga pak doživljavaju kao koncept koji odlučno odbacuje sve tradicionalne vrijednosti (istorija, fikcija, mit…). Hačionova međutim, smatra da je jedna od glavnih karakteristika postmodernizma težnja da uspostavi, naglasi razliku:
Postmodernizam, ipak, ne poriče modernizam.On to ne može.On ga slobodno interpretira, ‘kritički razmatra i njegove uspehe i njegove greške’ (Poroghesi).Postmodernizam pokušava da bude istorijski svestan, hibridan i sveobuhvatan. Kako se čini, neiscrpna istorijska i društvena radoznalost, provizoran i paradoksalan stav (nešto ironijski, a ipak sveobuhvatan) zamjenjuje profetski, propisujući stav velikih majstora modernizma (Hačion 1996: 62).
Sledeće pitanje koje Hačionova postavlja i koje dublje određuje postmodernizam je: “Mogu li jezik i književnost ikada biti nemimetički, nereferencijalni, a ipak ostati razumljivi kao književnost? “ (Hačion 1996: 97). Da bi dala odgovor na ovo pitanje, Hačion odbacuje Novi roman i američku nadfikciju kao primjere postmoderne fikcije i za njih određuje termin književnost kasnomodernističkog ekstermizma. Za nju je postmodernizam obilježen epitetima kao što su: istorijski, metafikcionalan, kontekstualan, samorefleksivan i “uvijek svjestan svog statusa kao diskursa, kao ljudske konstrukcije” (Hačion 1996: 98).
Samim tim ona u svojoj studiji ograničava izbor pripovijedanja kao postmodernističkog isključivo na istoriografsku metafikciju. Za postmoderni kanon, prema tome, ključni su romani Žena francuskog poručnika, Djeca ponoći, Klanica pet, Regtajm, Čuvene poslednje riječi. Ono što je zajedničko ovim romanima jeste problematizovanje istorijske reprezentacije kao ljudske tvorevine.Na primjer, čuveni roman Kurta Vonegata Klanica petiz 1969.god. ispituje i transformiše tradicionalne ideje vremena i prostora kao predstave psihološke traume prouzrokovane užasima Drugog svjetskog rata. “Vonegat se okreće rekonstruisanju stvarnosti, ljudskoj mašti, umjetnosti” (Klinkowitz 2001: 101) i na taj način stvara fiktivni, ali bolji svijet za svog junaka koji se u potpunosti razlikuje od stvarnog svijeta u kome vladaju strah i teror.
Tako Hačionova primjećuje da postmoderna fikcija teži da u centar stavi igre realnosti i iluzije:
Istoriografska metafikcija nas samosvjesno podeseća da, iako se događaji odigravaju u realnoj empirijskoj prošlosti, mi imenujemo i ustanovljavamo te događaje kao istorijske činjenice selekcijom i narativnim postavljanjem.I što je još važnije, prošle događaje poznajemo samo putem njihovih diskurzivnih zapisa, putem njihovih tragova u sadašnjosti (Hačion 1996: 170).
U ovim metafikcijskim igrama prošlost onda ne možemo prihvatiti kao istinsku istoričnost, ona to ne dopušta, već usvaja ironiju i parodijsku rekonstrukciju kao instance naracije. Umberto Eko, pisac jedne od najpoznatijih istoriografskih metafikcija, Ime ruže, smatra da se prošlost “ne može uništiti, jer uništenje dovodi do tišine, prošlost mora biti ponovo posjećena, ali sa ironijom, nikako nevino” (Eko 2001: 45-46).
Hačion prihvata ovakvo tumačenje po kome je prošlost neizbrisiva, već „inkorporisana i modifikovana“ i „većina samosvjesnih i parodijskih savremenih djela pokušavaju ne da izbegnu, već zapravo da stave u prvi plan, istorijske, društvene, ideološke kontekste u kojima postoje i nastavljaju da postoje“(Hačion 1996: 52). Prošlost tako nastavlja da egzistira, ali kao tekst, kao ljudska konstrukcija: “Postmoderna fikcija ispituje odnose i istorije prema realnosti i realnosti prema jeziku“(Hačion 1996: 37). Dakle, Hačionova negira tvrdnje da postmodernizam tretira prošlost i istoriju na sentimentalno – nostalgičan način, već se trudi da otvori dijalog sa njima u sadašnjosti. Tako se stiče utisak da prošlost jedino možemo spoznati kroz njenu tekstualnu zaostavštinu.
Na sličan način i istoriografska metafikcija tretira mimetičku vezu sa svijetom: “ona neopozivo mijenja svaku jednostranu predstavu o realizmu ili referenci, direktno suprotstavljajući diskurs umetnosti diskursu istorije” (Hačion 1996: 45). Specifično, postmoderna u prvi plan stavlja kontekst i ljudsku sposobnost da iz njega proizvede značenje, dok s druge strane problematizuje cijelu predstavu o istorijskom znanju. Hačionova tako pobija postojanje Džejmisonovog pojma istinske istoričnosti:
Postmoderna djela osporavaju pravo umjetnosti da zahteva upisivanje vanvremenskih, univerzalnih vrednosti, i to pomoću tematizacije i čak formalnog predstavljanja od konteksta zavisne prirode svih vrednosti. Ona takođe izazivaju narativnu pojedinačnost i jedinstvo u ime višestrukosti i različitosti. Putem naracije ona nude fiktivnu opipljivost umesto apstrakcije, ali istovremeno teže da fragmentiraju ili da bar izraze nestabilnost tradicionalnog jedinstvenog identiteta i subjektivnost ličnosti (Hačion 1996: 158-9).
Iz toga proizilazi još jedna težnja postmodernizma – antitotalizacija. Hačionova primjećuje da sam naziv istoriografska metafikcija sugeriše protivrječnost postmodernizma; njegovu sklonost da samo postavlja pitanja, a nikad ne da konačne odgovore na njih. U fikciji, prema tome, dolazi do miješanja argumenta poetike (metafikcija) saargumentom istoricizma (istoriografija) koji se međusobno ispituju unutar samih tekstova.
Sinteza ovih karakteristika postmoderne fikcije neumitno nas dovodi do postavljanja jednog ključnog pitanja: da li fikcija uopšte pokušava da oslika stvarnost i istine o njoj? Da bi dala odgovor na ovo pitanje Hačionova se poziva na romane kao što su Regtajm, Magot, Stari gringo i kaže da ovakav vid fikcije u principu ne poriče već osporava “istine” realnosti i fikcije. Pošto su to sve ljudske konstrukcije, naglašen je kontekst u kome su nastale:
Fikcija ne odražava realnost niti je reprodukuje.Ona to ne može.U istoriografskoj metafikciji ne postoji težnja za pojednostavljenim mimezisom. Umesto toga fikcija je ponuđena kao još jedan od diskursa pomoću kojih konstruišemo našu viziju realnosti. I konstukcije i naša potreba za njima su ono što je u postmodernističkom romanu stavljeno u prvi plan (Hačion1996: 777- 778).
Aristotel je još odvajajući pjesništvo od istorije prvom dao superiornost i nepregledne horizonte. Pjesnikova mašta ovaploćuje i dozvoljava prelaženje granica mogućeg.U Poetici Aristotel naglašava da dok se istorija bavi činjenicama i ukazuje na ono što je pojedinačno, pjesništvo, prikazujući ono što je opšte, upućuje na šire istine o životu i stvarnosti. U postmoderni ovaj rascjep postaje očigledniji samim tim što istoriografska metafikcija ne priznaje prirodne načine razlikovanja istorijske činjenice i stvarnosti. Ona pruža mogućnost fikciji da kao ravnopravan član traga za istinom kao i istorija.Štaviše, romani kao što su Floberov papagaj, Magot,Čuvene poslednje riječi pružaju primjer postojanja ne samo jedne istine već mnoštva istina. Pored toga, istoriografska metafikcija se poigrava sa istinitošću istorijskih činjenica, a sami pisci često i namjerno falsifikuju poznate istorijske detalje.
To Hačionovu dovodi do zaključka das u “fikcija i istorija naracije razdvojene svojim okvirima, okvirima koje je istoriografska metafikcija prva ustanovila, a potom ih prekoračila, postavljajući žanrovske ugovore između fikcije i istorije” (Hačion 1996: 185).
Labilnost istorijske referencijalnosti i neautentičnost kao karakteristike istoriografske metafikcije, kako je pokazano ne dovode u pitanje “ prisustvo prošlosti”, jer kako Hačionova zaključuje: “ Postmoderna fikcija sugeriše da preispitati ili predstaviti prošlost u fikciji ili u istoriji znači, u oba slučaja, otvoriti je prema sadašnjosti, zaštititi je od toga da bude konačna i teološla” (Hačion 1996: 186).
Ironija, parodija i intertekstualnost kao elementi postmoderne fikcije
U poglavlju Ograničavanje postmodrnog Linda Hačion primjećuje da postmoderno nije u potpunosti avangardno ni radikalno, kao što je to možda bio modernizam, ali u postmodernizmu samorefleksivno pripovjedanje, ironija, parodija, intertekstualnost, fragmentarnost, postupci su koji su izmijenili prirodu savremenog književnog iskaza. Međutim, i ironija i parodija kao metalingvističke igre ne označavaju nužno neozbiljnost književnog djela. Umberto Eko u svom eseju „ Ironija kao određujući princip postmodernizma“ kaže da „ uvijek postoji neko ko ozbiljno shvata ironični diskurs“ (Eko 2001: 46), tj. da ako postoji pokušaj razumijevanja ironije postoji i rizik od neuspjeha što je na kraju i jedan od kvaliteta ironije.
Ovakvu proznu tehniku možemo primijetiti kod Tomasa Pinčona u romanu Objava broja 49 u kome se čitalac gubi u dvosmislenim metaigrama i teorijama, možda stvarne, a možda i fiktivne zavjere. Hačion primjećuje da Pinčonovi junaci „ otkrivaju (ili stvaraju) sopstvene istorije u pokušaju da se zaštite od uloge pasivne žrtve u komercijalnim ili političkim zapletima drugih“ (Hačion 1996: 203). Ovaj roman takođe parodira i klasični detektivski žanr; umjesto iskusnog detektiva glavna junakinja je kalifornijska domaćica, a radnja se razvija od izvjesnog ka neizvjesnom.
Način na koji postmoderna fikcija koristi ironiju i parodijuje inovativan u odnosu na njihovu tradicionalnu ulogu. I ironija i parodija bacaju novo svjetlo na prošlost destabilišući stare konvencije i način čitanja teksta. Apsolutno ništa nije pošteđeno parodijske prerade: „ parodiraju se istorijske konvencije i zbivanja, geografske uslovnosti, kodovi psiholoških reakcija ili mentaliteta – ali i mehanizmi popularnih niskih žanrova“(Jovanov 1999: 107).
U istoriografskoj metafikciji bi ovo značilo, kao što je već istaknuto, otvaranje prema istoriji, ali ne neposredno i naivno, već se „ paradoksalne istoriografske metafikcije smještaju unutar istorijskog diskursa, u isti mah odbijajući da se odreknu svoje autonomije kao fikcije“(Hačion 1996: 208).U ovakvoj konfrotaciji istorije i fikcije obe su podložne parodijskoj preradi. Tako istoriografska metafikcija osporava svaki realističan pojam predstavljanja podvrgavajući ga parodiji. Međutim, kako kaže Hačion „ parodirati ne znači uništiti prošlost; u stvari znači učiniti prošlost svetom, ali i osporiti je“(Hačion 1996: 211).
Još jedan način prepoznavanja tekstualnih tragova književno – istorijske prošlosti jeste putem intertekstualnosti.Brišući granice između visoke i niske umjetnosti, u postmodernizmu se čitav svijet tumači kao tekst. Samim tim u književnost se inkorporiraju i neliterarni žanrovi i forme kao što su novinski članci, reklame, grafiti itd. Kako se problematizuje granica između realnosti i fikcije, tako se problematizuje i granica između književnosti i nefikcije. Roman Ime ruže Umberta Eka kombinuje književnost i istoriju, a kako Hačion primjećuje „to je parodijski podvostručen diskurs postmodernističke intertekstualnosti “ (Hačion 1996: 215). Ovaj roman, kao i drugi romani koji pripadaju istoriografskoj metafikciji, podvostručeni su zbog upotrebe i književnih i istorijskih intertekstova. Prema tome Hačion zaključuje da ovakva vrsta fikcije itekako očvršćuje veze između istorijske prošlosti i književnosti kroz njihovu tekstualizaciju:
Istoriografska metafikcija je […] očigledno i odlučno istorijska – iako po opštem mišljenju, na ironijski i problematičan način koji priznaje da istorija nije proziran zapis ma kakve „istine“. Umesto toga, takva fikcija potvrđuje poglede istoričara kao što je Dominik Lakapra koji dokazuje da „prošlost stiže u obliku tekstova i tekstualizovanih ostataka- sećanja, dopisa, objavljenih dela, arhiva, spomenika, i tako dalje“i da ti tekstovi utiču jedni na druge na složene načine (Hačion 1996: 216).
Recepcija postmoderne fikcije
Samom pojavom metafikcije u književnosti demistifikovan je process pisanja i uzdrmana uloga autora.To je označilo prekretnicu u klasičnom shvatanju uloge autora i čitaoca.Čitalac, naime postaje saučesnik u pisanju književnog djela, sam interpretirajući i ponekad završavajući djelo.
Rolan Bart u eseju Smrt autora vidi književno djelo kao kompleksnu mrežu, kontekst, sastavljen od citata i aluzija; a sam naziv eseja sugeriše da je autor izgubio primat nad književnim djelom, jer, kako kaže Bart “autor zalazi u sopstvenu smrt, a pisanje počinje” (Barthes 1968: 2). Do tada je autorska figura bila središte pripovijedanja i garant istine u tekstu. Po Bartu autor je s lingvističke tačke gledišta “ništa više do čovjek koji piše”, a njegovom smrću nestaje i težnja da se tekst dešifruje: “Tako književnost […] odbijajući da pripiše tekstu tajnu: odnosno konačno značenje, oslobađa aktivnost koju mi možemo zvati kontra- teološkom, prikladno revolucionarnom, jer odbiti da se značenje zarobi je konačno odbiti Boga i njegove hipostaze, razum, nauku, zakon“(Barthes 1968: 5). Ovim se u centar značenja stavlja čitalac, koji se zahvaljujući izokrenutom mitu „rađa“ dok sam autor „umire“.
Dok Bart autora zamjenjuje idejom o tekstualnom skriptoru, Hačion pak novu vrstu autora naziva proizvođačem koji postoji samo u vremenu čitanja teksta. Ovo dovodi do “ogoljavanja” teksta, dekodiranja od strane čitaoca što, kako Hačion kaže, upućuje na to da smo “svedoci obnovljenog estetskog i teorijskog interesovanja za interaktivne moći iskazivanja koje su uključene i u proizvodnju i u recepciju tekstova” (Hačion 1996: 138).
Međutim, za čitaoca postmoderni tekstovi mogu djelovati prilično kriptični i nepristupačni. Na primjer Tomas Pinčon u Objavi broja 49 pred čitaoce stavlja težak zadatak: da interpretiraju tekst pomoću znakova i simbola koji su često neshvatljivi. Još veću konfuziju stvara i jezik nauke koji Pinčon koristi opisujući haotičnu svakodnevnicu postkenedijevske Amerike. Ipak, smatram da postmoderni tekstovi nalaze put do šire čitalačke publike. Iako nije lako uhvatiti se u koštac sa neukrotivim haosom Pinčonove proze, ili bilo kojim drugim postmodernim tekstom, čitalac, na kraju, nalazi satisfakciju u rješavanju misterija, jezičkih igara, u alternativnim istorijama i svjetovima.
Hačion se ne slaže sa tvrdnjom da je postmoderna fikcija ograničena samo na akademske čitaoce jer je pokazano da su se istoriografske metafikcije kao Ime ruže, Floberov papagaj, regtajm, Djeca ponoćinašle na listama bestselera širom Evrope i Sjeverne Amerike.Ovu činjenicu po Hačion opravdava sposobnost postmodernizma da popuni prazninu između visokih i niskih umjetničkih formi, i to putem ironizovanja, parodiranja itd. Kao primjer ona navodi miješavina religiozne i detektivske priče u Imenu ružeili kombinovanje ratnog dokumentarca i naučne fantastike u Klanici pet, koji omogućavaju da postmodernizam postane “i akademski i popularan, i elitistički i pristupačan” (Hačion 1996: 84).
Iako je studija Poetika postmodernizma sveobuhvatna i uključuje analizu različitih kulturoloških diskursa, Linda Hačion ipak akcenat stavlja na postmodernu književnost. Savremena fikcija, po njoj, zbog svojih jezičkih, narativnih i istorijskih karakteristika, problematičnija je od ostalih umjetničkih formi.
U ovoj studiji Hačion se hrabro suprotstavlja opšteprihvaćenoj Bodrijarovoj teoriji o simulakrumu.Time pokazuje da njen postmodernizam nije apsolutističan. Iako su granice u postmodernoj fikciji osporene, ipak granice su tu ili nam se bar tako čini. Ona ne odbacuje stvarnost kao Bodrijar, već sugeriše da je predstava o predstavljanju stvarnosti postala kompleksija i problematičnija. Hačion kaže da postmodernizam i dalje „ fukcioniše u carstvu predstavljanja, ne simulacije, i pored toga što neprestano dovodi u pitanje zakone tog carstva“(Hačion 1996: 378).
U intervjuu koji je Hačion dala 2009.godine, naglašava kako je za nju teorija „ nešto što ne bi trebalo da bude odvojeno od kulture i nametnuto pri čitanju književnosti“ . Na taj način njena studija polazi od spoljnih kulturnih formi ka teoriji, odnosno ona teoretiše iz „srca umjetnosti“.
Poetika postmodernizma, kako sama autorka naglašava, ponekad je više problematika nego poetika jer postavlja pitanja o odnosu između fikcije i nefikcije, umjetnosti i života, ali iako uspješno ispituje granice postmodernizma, tjera nas da i sami postavljamo ista pitanja koja do sada nisu bila problematična.
Literatura :
Barthes, R. 1968. The Death of the Author. Dostupno na :http://www.tbook.constantvzw.org/wp-content/death_authorbarthes.pdf. (25.06.2013.)
Bužinjska,A.i Markovski, M.P.2009.Književne teorije XX veka.Beograd:
Službeni glasnik.
Eco, U. 2001. „Irony as the Defining Principle of Postmodernism“(iz Postmodernism, ed. Derek Maus) San Diego: Greenhaven Press, Inc.
Federman, R. 2001. “Surfiction: Writing with no Restraints” (iz Postmodernism, ed. Derek Maus) San Diego: Greenhaven Press, Inc.
Hačion, L. 1996. Poetika postmodernizma: istorija, teorija, fikcija.Prevod Vladimir Gvozden i Ljubica Stanković.Novi Sad: Svetovi.
Jovanov, S.1999. Rečnik postmoderne.Beograd: Geopoetika.
Klikowitz, J. 2001. “Slaugterhouse- Five: Reconstructing Time and Space”. (izPostmodernism, ed. Derek Maus) San Diego: Greenhaven Press, Inc.
Kvas, K. 2011. Istina i poetika. Novi Sad: Akademska knjiga.
Velek, R. i Voren,O. 1991. Teorija književnosti.Prevod Aleksandar I.Spasići i Slobodan Đorđević. Beograd: Nolit.