Stavrula Mavrogeni – Paralelne naracije u istorijskom slikarstvu balkanskih naroda
Rezime
Narodi koji su početkom devetnaestog veka živeli na teritorijama Balkana, današnje Grčke, Srbije, Crne Gore i Rumunje, imali su mnogo zajedničkog u svojoj istoriji. Živeli su nekoliko vekova pod Osmanskim carstvom. Ideje prosvetiteljstva uticale su na ova naroda otprilike u isto vreme i pripremile teren za njihovo nacionalno buđenje. Njihove nacionalne revolucije počele su početkom 19. veka. Ovi narodi su počeli paralelno da grade svoje nacionalne države.
Istorijski tok balkanskih naroda, pored nacionalnih istoriografija, odrazilo se i u umetničkim delima tog vremena. Pod uticajem evropskog pokreta solidarnosti i temama istorijskog slikarstva na Zapadu, nacionalni umetnici stvaraju teme sličnog istorijskog sadržaja.
Slikarstvo je kroz slike i emocije nastojalo da utiče na javno mnjenje novih nacija i drugih evropskih zemalja. Ovaj aspekt slikarstva bio je od velikog značaja i za konstukciju nacionalne svesti.
Cilj ove rasprave je sistematizacija dela istorijskog slikarstva koja su nastala u ove nekolike države pod uticajem romantizma i kasnijih umetničkih struja. Istovremeno, cilj je da se utvrdi način na koji su balkanski umetnici preneli smisao borbe za nacionalnu emancipaciju, dugu nacionalnu istoriju, ali i patnje koje su pretrpeli tokom osmanske vladavine.
Abstract
Peoples who at the beginning of the nineteenth century lived on the Balkans – where the present states of Greece, Serbia, Montenegro and Romania are – had much in common during their respective histories. They lived for several centuries under the Ottoman Empire. The ideas of the Enlightenment influenced those peoples around the same time and prepared the ground for their national awakening. Their national revolutions began in the early 19th century. These peoples began to build their nation-states in parallel.
The historical course of the Balkan nations, in addition to the national historiographies, was reflected in the works of art and the artists of the time. Influenced by the European movement in support of the national liberation struggle and the themes of historical painting in the West, Balkan artists created themes of a similar historical content.
Through images and emotional charge, painting sought to influence public opinion not only in the emerging nations, but also in other European countries. This aspect of painting was of major importance for the development and shaping of the national consciousness.
In this article I will try to group the works of historical painting created in these three states under the influence of Romanticism and later artistic currents. My goal is to highlight the great historical moments of the three states and to study the way in which they passed on to the general public of their countries the meaning of the struggles for national sovereignty, their long history, but also the sufferings they suffered during the period of Ottoman rule.
U istoriji balkanskih naroda ima mnogo zajedničkog. Nekoliko vekova bili su u sastavu Osmanskog carstva. U istom periodu bili su pod uticajem prosvetieljskih ideja i upravo te ideje utrle su put nacionalnom buđenju. Početkom devetnaestog veka kod ovih su izbile nacionalne revolucije. Konačno, u isto vreme počeli da grade sopstvene nacionalne države.
Pored zvanične istoriografije, hroničari vremena bili su i umetnici iz raznih sfera umetnosti od vizuelnih do pisanih. Njihova dela imala su dvostruku ulogu: pre svega, služila su izgradnji stavova među pripadnicima društvenih zajednica i ostalim stvarnim ili imaginarnim činiocima javnog mnenja. Ovo je bilo od velikog značaja za stvaranje i jačanje nacionalne svesti. Drugi cilj bio je da se pošalje poruka raznim evropskim državama. Ovu praksu započeli su helenofili za vreme grčke revolucije. Napoznatiji primer je dramatična slika Erija Šefera (Ary Scheffer) The Souliot Women (Slika 1), koja je bila namenjena buđenju jakih emocija kod evropske publike živim opisom patnje civilnog stanovništva. Slika prikazuje grupu žena koje su zarobljene na strmini u pokušaju da se spase od silovitog osmanskog napada. U prvom planu je mrtva žena koja još drži dete u rukama – potresna scena koja iziskuje empatiju kod posmatrača. U središtu slike nalazi se nekoliko žena koje upućuju molitve nebu trazeći zaštitu, dok se ostale aktivno bore crpeći ono malo snage što im je ostalo. Ova dinamična scena na kojoj je prikazana mešavina napetosti i bola prenela je evropskoj publici poruku o nejednakosti borbe između civila i osmanske vojske.
Pod uticajem evropskog pokreta podrške njihovoj borbi za nacionalno oslobođenje, kao i istorijskim temama u slikarstvu zapadnoevropskih majstora slikari na balkanskom poluostrvu stvarali su takođe dela sa istorijskom tematikom. Ova dela prikazivala su evropskoj publici idealizovane predstave pobunjenih balkanskih naroda, opisujući njihov karakter, istoriju i nadasve borbu za slobodu. U suštini kroz vizuelnu reprezentaciju i putem emotivnog naboja koji su iziskivale ove slike predstavljaju polkušaj uticaja na javno mnenje nacija koje su nastajale i evropskih naroda.
Dela tih umetnika, koja spadaju u ovaj korpus, mogu se podeliti na:
(a) slike koje prikazuju idealizovanu predstavu ,,domovine“.
(b) scene koje simbolišu početak stvaranja nove države;
(c) slike koje prikazuju ratne epizode koje su povezane s revolucionarnim pokretima, i
(d) portreti ratnika.
Radovi prve kategorije imali su kao cilj da definišu na simpoličan način pojam ,,domovine“.
Kad je reč o Grčkoj, izdvaja se rad Teodorosa Vrizakisa Grčka izražava zahvalnost (Theodoros Vryzakis, Greece Expressing Gratitude, 1858) (vidi: Slika 2). U kompoziciju slike uključeni su likovi boraca grčkog rata za nezavisnost koje je naslikao Karl Krazajsen (Karl Krazeisen) i koji su bili dobno poznati s obzirom na to da su prikazani na serijama litografija koje su izrađene u Minhenu 1831.
Ova slika ima poseban simbolički značaj. Slikarski manir podseća na post-vizantijsko delo Bogorodica sa moćnim velom (The Virgin of the Powerful Mantle), na kojoj je prikazano kako vernici nalaze zaštitu pod močnim bogorodičinim velom. Na Vrizakisovoj slici umesto Bogorodice alegorično je prikazana oslobođena Grčka personifikovana u liku devojke iz antičkog doba koja stoji na oblaku u središnjem delu slike i dominira čitavom kompozicijom. Na glavi joj je venac od lovorovog lišća nad raspuštenom kosom, a pod nogama smrskani lanci: isti oni lanci koji su je nekad porobili. Okružena je vođama revolucije i drugim dobro poznatim nacionalnim radnicima.
U svoju sliku Vrizakis je utkao osećanja dužosti i ponosa koja su Grci gajili prema palim borcim za slobodu. Ovom alegorijskom kompozicijom mitski univerzum heroja se približavao posmatračima slike. Podsetio ih je na vreme u kome su se odvijale borbene aktivnosti čije su posledice obeležile njihove živote. Pored emotivnog doživljaja, slika postavlja etička pitanja, slaveći vrlinu junaštva i časti. Slika pre svega poziva posmatrača da prihvati obavezu da uči od junaštva boraca grčke revolucije 1821. i da nastavi njihovu borbu. Primarni efekat ove slike je snažnan vizuelni doživljaj i izražajnost figura, kao i asocijacije i aluzije. Ne čudi stoga, kao što mnogi kritičari naglašavaju upravo na ovu sliku, da je slikar aludirao na misli Riga od Fere, naračeni na čuvenoj pesmi ,,O deco, siročići moji…“
Razni naslovi koji se ovoj slici pripisuju, kao na primer Grčka izražava zahvalnost, Odbrana zemlje iznad svega, Grčka okružena svojom decom, kao i upečatljiva prezentacija u formi litografije, pokazuju do koje mere je narod bio zadivljen predstavljanjem svoje zemlje kao antičke boginje (maiden), budući da upravo ovaj način predstavljanja pogoduje ,,grčkom postrevolucionarnom društvu i potrebi da putem umetnosti ,,razumeju“ velike događaje iz istorije stvaranja grčke nacije, da ih pamte kao prelomne istorijske momente i da ih idealizuju, kako bi im to odvratilo pažnju od surove svakodnevice“. S obzirom na to nije slučajno da je upravo ova kompozicija bila izrađena i kao litografija, odnosno se umnožavala.
Na sličan način nailazimo na personifikacija domovine kao boginje-devojke na slikama rumunskih slikara. Radi se o delima dvojice rumunskih slikara – Georgiju Tatareskuau (Gheorghe Tattarescu) i Konstantinu Danijelu Rosentalu (Constantin Daniel Rosenthal). Na prvoj slici iz 1850. godine Rumunsko buđenje (Romanian Awakening) ili Domovina (The or Our Homeland) (slika 3), Rumunija je predstavljena kao devojka u lancima koju je probudio anđeo. Anđela je poslala Bogorodica koja je budno pratila događaje u Rumuniji. Slika sadrži hrišćanske i tektonske simbole koji prenose božansku poruku: pravo na oslobođenje zemlje od ne-hrišćana Osmana, uz upotrebu nauke i razuma. Slavna rumunska prošlost nagoveštena je figurama ruševina koje su u prvom planu, a kompoziciju upotpunjuje porodica seljaka koja predstavlja njeno sadašnje stanje. Ovom slikom Georgi Tataresku ukazuje na činjenicu da je rumunska revolucija 1848. godine izraz ,,božje volje“ u skladu sa pravoslavno-hrišćanskom verom. Godine 1867. Rumunsko buđenje predstavljeno je na Svetskoj izložbi u Parizu pod naslovom Rumunski san (Romania’s Dream). Slika je takođe predstavljena i na svetskoj izložbi u Beču 1873. godine.
Na drugoj slici Revolucionarna Rumunija (Revolutionary Romania) iz 1850. godine (slika 4), slikar je ,,Rumuniji“ dao lice, zamenivši apstraktnu ideju ,,domovine“ u figurom koja predstavlja ceo narod. Radi se, zapravo, o portretu žene umetnika, Marije, koju je naslikao kao seljanku, obučenu u tradicionalnu rumunsku nošnju sa ogrlicom na kojoj visi kraljevski zlatnici. Tradicionalna marama delimično skriva sjajnu crnu kosu žene. Jednom rukom ,,Rumunija“ brani trobojnu zastavu, a drugom čvrsto drži nož. Bitka, najverovatnije se radi o bici na brdu Spirea, 13. septembra 1848. godine, prikazana je u pozadini kompozicije. Kasnije je slika izražena u formi litografije i korišćena u propagandi.
Kad je reč o Srbiji i Crnoj Gori treba reći da nije poznato da je domovina predstavljana u ženskom liku. Po mom mišljenju uzroci su dvojaki: prvo, u procesu potrage za nacionalnim identitetom za vreme nastanka istorijskog slikarstva nije bila iskristalirana ideja ,,domovine“, odnosno, da li će biti domovina samo za pravoslavaca, ili ce uključiti i katolike i muslimane (koji su se smatrali kao islamizovane hrišćane), odnosno da li će se u domovini služiti jednim ili više južnoslovenskih jezika. Drugo, zbog ideje da slavna srednjevekovna prošlost mogla poslužiti kao amalgam za okupljanje Južnih Slovena, kako što se mislilo u to vreme. Iz istih razloga jedine scene na kojima je,,domovina“ predstavljena kao devojka bile su one koje se odnose na Kosovsku bitku (1389). Najznačajniji hrvatski skulptor, Ivan Meštrović, koji je zastupao jugoslovensku ideju, nameravao je da taj motiv iskoristi na Vidovdanski hram na Kosovu, koji nažalost nikad nije podignut. Ovaj motiv je takođe iskoristio hrvatski umetnik frančuskog porekla Ferdo Kikerec na slici Sestra na Vučijem Dolu, da bi prikazao na simboličan način mesto na kome se odigrala velika bitka u crnogorsko-osmanskom ratu 8. jula 1876. godine.
Značajno delo istorijskog slikarstva je slika Uroša Predića Kosovka devojka (Slika 5). Počeo je da je slika za vreme Prvog svetskog rata, a završio ju je 1919. godine. Slika prikazuje scenu opevanu u jednoj od najpoznatijih narodnih pesama iz kosovskog ciklusa. Glavni lik je lepa mlada devojka koja dolazi na bojno polje da traži verenika. Na slici je vidimo kako pomaže ranjenim borcima, odnosno kako poji vodom i hrani hlebom legendarnog srpskog junaka Pavla Orlovića koji joj saopštava da je njen voljeni poginuo.
Kontrast između blagosti letnjeg krajolika u kome se odvija događaj i surove realističnosti scene koja je raskošno predstavljena stvara tenziju koja čitavoj slici daje monumentalnost. Slika je bogata simbolima. Ranjeni junak predstavlja simbolično sve ratnike koji su svoje živote dali za domovinu, a kosovka devojka je takođe simbol domovine čija je čast odbranjena na bojnom polju. Kao u slučaju drugih istorijskih slika, ova kompozicija štampana je na razglednicama kako bi se prikupio novac u humanitarne svrhe za vreme Prvog svetskog rata, a izrežena je i u formi litografija.
Dela druge kategorije opisuju na simboličan način početke borbe za ostvarenje nacionalnih težnji. Vrizakisova slika koja prikazuje Vladike iz Stare Patre Germanosa kako blagosilja zastavu revolucije (The Bishop of Old Patras Germanos blessing the flag of the Revolution) (Slika 6) zauzima značajno mesto u grčkom istorijskom slikarstvu. Prikazuje unutrašnjost crkve, a u središtu kompozicije je naslikana figura vladike iz Stare Patre Germanosa kako blagosilja zastavu grčke revolucije. Oko njega su sveštenici i revolucionari koji posmatraju taj događaj pobožno i pokorno, klanjajući se u znak poštovanja. Mnogi podižu ruke prema nebu – gest koji ukazuje na činjenicu da je revolucija ,,božje delo“. Slika budi strahopoštovanje; sliku obavija snažni duhovni naboj.
Početak borbe u Srbiji je naslikan od Paje Jovanovića u slici Ustanak u Takovu (1895) (Slika 7). Kompoziciju čini skup srpskih vođa i seoskih starešina koje je predvodio Miloš Obrenović u Takovu gde je odlučeno da se digne Drugi srpski ustanak iz 1815. godine. Za razliku od Vrizakisove slike, ovaj skup prikazan je u prirodi. Na obe slike, međutim, dominantna je zastava sa krstom, kao i prisustvo crkvenih lica.
Rumunsko slikarstvo kao početak rumunske države uzima ustanak iz 1848. godine. Značajan primer predstavlja slika Teodora Amana (Theodor Aman) 1861. godine Proglašenje ujedinjenja Moldavije i Vlaške (Proclamation of the Moldo-Wallachian union, 1861) (Slika 8). Događaj se odvija u palati kada je Aleksandar Kuza izabran za dominitora (vladajući princ) obiju kneževina. Na slici su predstavljena 62 čoveka obučena u zapadnjačku odeću. Neki od njih stoje oko tri stola presvučena crvenom tkaninom dok su ostali zaokupljeni razgovorom i žustro gestikuliraju. Jedan od njih stoji leđima okrenut ostatku grupe i izgleda kao da govori publici koja je okupljena na ulici. U središtu kompozicije je vladika s podignutom desnom rukom u kojoj je krst. Iza njega stoje još dva sveštenika. Na ovoj slici nije prikazana zastava revolucije; nekoliko godina kasnije, slika 11 februar 1966. godine. Moderna Rumunija (11 February 1866, The Modern Romania) (Slika 9) ,,ispraviće“ ovaj ,,propust“ izražavajući simbolima ideale nacionalne borbe, odnosno slobodu i izgradnju moderne Rumunije. Slikom dominira personifikacija domovine. Figura je ovenčana lovorovim vencem i podseća više na anđela nego na čoveka. Odevena je u belu odoru i prikazana iz poluprofila. Junak je rastrgao lance kojima je bio zarobljen i sada drži zastavu revolucije iz 1848. godine na kojoj je naslikan rumunski grb. Drugom rukom na kojoj se još nalaze prekinuti lanci pokazuje u pravcu neba. Leva strana slike iza figure čoveka ili anđela je mračna i simboliše muke ropstva, dok je suprotna strana svetlija i simbolično prikazuje srećnije dane u budućnosti. Od ostalih simbola treba pomenuti orla koji drži krst u kljunu a u kandžama skiptar i mač, simbole vlasti. Zastava je trobojna (crveno, žuto, plava), a svaka boja predstavlja jednu od tri provincije – Moldaviju, Vlašku i Transilvaniju.
U trećoj grupi, koja opisuje scene iz borbe za slobodu, izdvaja se nekoliko značajnih dela. Slika Teodorosa Vrizakisa Bitka kod Dervenakije (The Battle at the Straits of Dervenakia) (Slika 10) zauzima značajno mesto u grčkom slikarstvu. Vrizakis posebno naglašava pejzaž. Najverovatnije je posetio mesto na kome se bitka odigrala kako bi što vernije naslikao pejzaž. Struktura zasužuje posebnu pažnju: grči borci se nalaze na levoj strani slike i postavljeni su bliže posmatraču, dok se osmanska armija nazire u daljini kao juriša između dve planine kroz prašinu koja se diže s bojnog polja. Na ovaj način umetnik navodi posmatrača da saoseća sa hrabrim grčkim borcima koji se bore za slobodu; neki se zaklanjaju iza stena, neki su pali u bitci, a ostali se spremaju za napad. ,,Umirući borac“, čovek koji je pao, smrtno ranjen u naručje žene, unosi najsnažniji emotivni naboj. Slika je pod jakim utičajem antičke grčke tradicije, kao i dugotrajne ikonografije hrišćanstva, odnosno način na koji su opisane Hristove muke, posebno skidanje sa krsta i oplakivanje. Ipak, romantizam stavlja u centar pažnje čoveka-junaka koji daje svoj život u borbi za slobodu domovine. Na taj način su heroizam i vrhunsko žrtvovanje za domovinu predstavljeni su kao moralni uzor.
U srpsko-crnogorskom slikarstvu značajan primer u ovoj kategoriji je slika Đure Jakšića Ustanak u Crnoj Gori (Slika 11). Ova veoma dirljiva slika prenosi posmatraču značenja velikog emotivnog naboja i ratnih događaja. Prikazani su borci koji se nadljudskom snagom bore i izgleda kao da vise s nepristupačnih crnogorskih stena. U središtu kompozicije je čovek koji je oslonjen na stenu dok drugom rukom puca na neprijatelja. Očigledno je da je položaj u kome on stoji je neprirodan i teško je zamisliti kako neko uopšte može iz tog položaja da puca. Poznato je, međutim, da je slikar, u prethodnoj verziji ove slike umesto borca naslikao motiv ,,junaka na umoru“. U oba slučaja treba obratiti pažnju na prostor oko ove figure čoveka. Izgleda kao da su ostali borci samo dopuna ovoj sceni u središtu slike. Na obe slike upadljiv je nedostatak oružja – borci su naoružani uglavnom kamenicama. Osim toga, na slici se ne vide neprijatelji, što doprinosi imaginarnoj dimenziji i dramatičnosti slike.
Rumunsko slikarstvo je posebno bogato slikama na kojima su prikazane scene iz oslobodilačkih ratova. Ako za početak rumunskog pokreta za oslobođenje uzmemo 1821. godinu, treba reći da istorijsko slikarstvo ne obuhvata pokret Tudora Vladimireskua (Tudor Vladimirescu) s obzirom da nije iznedrio značajna ostvarenja sa ratnim motivima. Rumunski izvori favorizuju stav Tatareskua (Tattarescu): oslobođenje Rumunije putem nauke i razuma. Ipak, ako je suditi po predstavama ustanka iz 1848. godine, primetno je da je rumunska umetnost usvojila moderan i efikasan način širenja informacija – litografiju. Prisetimo se da se ovaj ustanak smatra za jedan od evropskih pokreta koji su izbili da bi stvorili nacionalne države i da ga je podržala rumunska intelektualna elita. Dobar primer je litografija na kojoj je prikazana odlučujuća bitka iz ustanka 1848. godine na brdu Spirii (Bătălia din Dealul Spirii) 13. septembra i, preciznije, bitka s osmanskim trupama koje su poslate da uguše ustanak s grupom boraca iz Bukurešta predvođena Pavelom Zaganeskuom (Pavel Zăgănescu). Vođe pokreta prikazane su u pojedinačnim ovalnim ramovima u uglovima slike. U dnu slike nalazi se natpis na kome je zabeležen datum i mesto bitke.
U poslednjoj grupi nalaze se slike velikih boraca i najznačajnijih savremenika. Moglo bi se reći da u ovom periodu istorijskog slikarstva dominiraju portreti. Ličnosti su prikazane odmereno, s obzirom na to da su korišćeni uglavnom kao dekoracija javnih zdanja. Osim toga, ovi portreti stvaraju jasnu sliku novoformirane urbane klase čije poreklo je ruralno. Ova nova klasa – koja se u to vreme tek stvarala bila je sastavljena od boraca od kojih je nastala buržoazija. Odeveni su u seosku odeću, pokreti i ophođenje ostali su nepromenjeni. Profesionalni status, prefinjena odela i skupi nakit predstavljeni su kao simbol klase i statusa osobe koja se prikazuje, kao i ideologije koju žele da promovišu.
U zaključku recimo još da se sećanje stvara i obnavlja. Ljudske zajednice procenjuju svoje nasleđe i nastoje da sačuvaju vrednosti koje žele da prenesu na sledeće generacije. Umetnost je imala značajnu ulogu u tom procesu, posebno istorijsko slikarstvo koji je čuvao razne verzije prošlosti predstavljene u simbolici slike. Ono što na slici vidimo nije istorija, nego predstava o nekom događaju ili ličnosti. No, to postaje ,,istorija“ jer se prikazuje na specifičan kontekst u kome su nastale naracije o prošlosti.
Očigledno je da su pomenute istorijske naracije nisu dogodile simultano, niti su pokreti za oslobođenje u svim pojedinačnim slučajevima imali istu snagu. U svakom slučaju umetnici su preuzeli ulogu ,,stvaralaca sećanja“ utisnuvši svoju viziju u kolektivnu svest zajednice. Kao rezultat toga, u svim pomenutim nacionalnim zajednicama istorijsko slikarstvo odigralo je presudnu ulogu u uspostavljanju društvenog dijaloga između umetnosti i tradicije, između sadašnjosti i slavne prošlosti i herojske borbe za nezavisnost. Istovremeno, istorijsko slikarstvo je predstavljalo pred publikom novu, moćnu klasu koja se ustalila na vlasti kako bi pružila neophodnu podršku u novom istorijskom kontekstu privremene ravnoteže snaga.
Literatura:
Christou, Christos, Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 19ου αιώνα [Evropsko slikarstvo 19og veka], Vanias, Tesaloniki 1990.
Ćirković, Sima, Bitka na Kosovu, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 1989.
Coman, Roxana, Crossing borders in Arts: Beyond Modern and Postmodern, Romanian 19th century historical painting and collective memory Art, Sofia 2018, pp. 109–114.
Cvetićinan, Tatjana (ed.), Paja Jovanović, Narodni Muzej u Beogradu, Beograd 2010.
Georgitsogianni, Evangelia. Ν.,,,Έλληνες Ευεργέτες“ [“Grčki dobrotvorci“], prilog,,Ιστορικά“ [,,Istorija“], novine Eleftherotypia, 5. juli 2001, stt. 46–49.
Jovanović, Miodrag, Tri veka srpskog slikarstva, Three Centuries of Serbian Painting, Dereta, Beograd 2009.
Kassimati, Marilena,,,Αφανείς και ήρωες στη νεοελληνική ζωγραφική τον 19ο α????? [,,Nepoznati ljudi i borci u novohelenskom slikarstvu 19og veka?] u ιώνα“ [,,Nepoznati ljudi i borci u novohelenskom slikarstvu 19og veka“] u Viggopoulou, Ioli, Ήρωες και ανώνυμοι, αφανείς και επώνυμοι στις παρυφές της ιστορίας και της τέχνης [Heroji i obični, poznati i nepoznati ljudi na marginama istorije i umetnosti], National Hellenic Research Foundation, Atina 2006.
Kotidis, Antonis, Ελληνική Τέχνη: Ζωγραφική 19ου α???? ιώνα [Grčka umetnost: Slikarstvo 19og veka], Ekdotiki Ellados, Atina 1995.
Kolarić, Miodrag, Osvit novog doba. XIX vek, Yugoslavija, Beograd 1982.
Kusovac, Nikola, Vrbaški Milena, Grujić Vera, Kraut Vanja, Stevan Todorović, 1832-1925, Narodni Muzej u Beogradu, Beograd 2002.
Mykoniatis, Ilias, Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική. Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα [Grčka revolucija iz 1821. godine u slikarstvu. Prilog proučavanju ikonografije iz Grčkog pokreta za oslobođenju], Aristotelov Univerzitet, Tesaloniki 1979.
Peillex, Georges, Η ζωγραφική του 19ου α???? ιώνα [Slikarstvo 19og veka], prevod na grčki: Alkis Charalambidis, Atina 1984.
Pitulić, Valentina, ,,Kosovska bitka između istorijskih izvora i epske legende“, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini, 42/2 (2012), str. 99–112.
Wachtel, Andrew Baruch, Making a Nation, Breaking a Nation. Literature and Cultural Politics in Yugoslavia, Stanford University Press, Stanford 1998.
