Sofija Kalezić-Đuričković: Atelanska igra Dragane Kršenković Brković
Ime Dragane Kršenković-Brković crnogorskoj i nekadašnjoj jugoslovenskoj književnoj javnosti je poznato već dugi niz godina, koje je ova autorka ispunila vrijednim literarnim ostvarenjima. Iz njenog bogatog stvaralačkog opusa vrijedi izdvojiti dva romana – Izgubljeni pečat (2008) i Atelanska igra (2012), dvije zbirke pripovjedaka Gospodarska palata (2004) i Vatra u Aleksandriji (2006), zbirke dramskih tekstova Iza nevidljivog zida (1997), kao i knjige za djecu – Tajna plavog kristala, Duh Manitog jezera, Tajna jedne Tajne i Muzičar s cilindrom i cvetom na reveru. Dragana Kršenković-Brković je diplomirala je na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu i na Fakultetu dramskih umjetnosti, a magistrirala na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore, (smjer nauka o književnosti). Bila je gostujući pisac u programu Pisci u gostima u Beču (2011) i u Pečuju (2013). Kao Hubert H. Humphrey stipendista Vlade SAD boravila je na Kalifornijskom univerzitetu u Dejvisu i Merilendskom univerzitetu u Kolidž Parku (2005-2006). Takođe, kao stipendista Vlade Republike Austrije bila je na studijskom putovanju u Gracu, na Karl-Franc Univerzitetu i Institutu za slavistiku (2008). Zastupljena je na evropskom portalu za književnost Traduki sa romanom Izgubljeni pečat. Četiri njene bajke su zastupljene u čitankama za osnovne škole u Crnoj Gori i Makedoniji.
Dobitnica je nagrade za najbolji dramski tekst za djecu u SFRJ 1990. godine za bajku Čudesna zvezda. Njen roman Izgubljeni pečat bio je u selekciji za književnu nagradu „Meša Selimović“ za 2009, a roman Atelanska igra za istu nagradu za 2012. Dvije njene pripovijetke, Momin kamen i Vatra u Aleksandriji, zastupljene su u silabusu Katedre za slovenske jezike i književnost na Kalifornijskom univerzitetu u Berkliju. Njena knjiga bajki Duh Manitog jezera odabrana je od strane Internationale Jugend Bibliothek iz Minhena za White Ravens 2011, godišnju selekciju najznačajnijih knjiga za djecu u svijetu koje se izdvajaju svojim inovativnim umetničkim stilom. Njeno posljednje ostvarenje – roman Atelanska igra (Petnaest knjiga o smrti, pisanju po vodi i velikim podvizima), u ediciji biblioteke Savremena proza, publikovao je Otvoreni kulturni forum sa Cetinja, 2012. godine.
Sam naziv romana potiče od termina atelanska igra (na latinskom fabula Atellana), nazvana i osačka igra. Atelana je bila je narodna italska farsa, lakrdija, koja je sadržavala vulgarnosti i opscene dvosmislenosti, izvođene u obliku kratkih scena. Nastala je u tzv. pretknjiževnom periodu rimske književnosti, a održala se s prekidima sve do kraja I vijeka nove ere. Naziv je dobila po gradu Ateli u Kampaniji, međutim – osim što je najvjerovatnije bila osačkog porijekla, pouzdana veza između nje i ovoga grada ne može se utvrditi. Atelana nam je poznata samo na osnovu podataka antičkih pisaca, na osnovu kojih se može zaključiti to da se radilo o scenskim šalama sličnim po grubosti nadmetanju dvojice lakrdijaša koje Horacije opisuje u svojoj Satiri, s tom važnom razlikom što se u atelani javljaju stalni tipovi, odnosno maske koje su glumci nosili. To su: Maccus – lakrdijaš, koji se na latinskom zove i Stupidus (budala), Pappus – škrti starac, Bucco – brbljivac i hvalisavac, Dossenus – lukavi starac itd.
Osnovu atelane činili su ovi konstantni likovi, ali oni nisu svi morali da se pojave u istoj predstavi. Radnju je činio jednostavan zaplet, koji su kasniji pisci obilježavali terminom tricae (sitnice, besmislice), etimološki srodnim s terminom “intriga”. Stara atelana predstavljala je vrstu narodne farse, koja je bila puna grube komike, opscenih izraza i psovki, prikaza tuča i pijanstva, dok naslovi pojedinih atelana iz kasnijeg perioda sugerišu mitološke motive. Atelanska igra, u kojoj su igrali amateri, stekla je veliku popularnost u Rimu tokom III vijeka stare ere. Kasnije je bila oživljena, ali je poprimila više književni oblik, zadržavajući stalne likove, istovremeno se zasnivajući na pisanom zapletu. Pozne atelane, u kojima su glumili profesionalni glumci, izvođene na sceni nakon prikazivanja tragedija, često su predstavljale parodiju tema koje su se obično obrađivale u navedenoj književnoj vrsti. Prikazivale su se sve do kraja I vijeka nove ere, a od njih su ostali sačuvani oskudni fragmenti.
I pored toga što Atelanska igra Dragane Kršenković-Brković u svom naslovu sublimira literarno naslijeđe iz rimskih vremena, njen fabulativno-motivski i idejni kontekst je neuporedivo širi, s obzirom da emanira univerzalnu tematsku konstantu, kakvu čini odnos između umetnika i vlasti. U ovom romanu autorka osvjetljava složene odnose između stvaralaca i onih koji vladaju, naročito odnos onih umjetnika koji svoj uspjeh duguju bliskosti s tronom. Tokom mjeseca maja XII godine prije nove ere, Horacije, najveći pjesnik svog doba, pomaže imperatoru Avgustu da otkrije uzroke prerane smrti imperatorovog prvog saradnika generala Marka Agripe. Taj nesvakišnji vladarev zahtjev odvodi Horacija do raznih mjesta, od milionske metropole do Ostije, najveće luke u zemlji, do varošice Dvori na Brdu, gdje on sreće ljude koji su poznavali generala. Sjećanja Horacijevih sagovornika oživljavaju pred pjesnikom vrijeme kada je general, ponesen idejom o zidanju hrama sa do tada neviđenom kupolom, došao u sukob sa bogatim porodicama, kao i ličnu dramu talentovanog neimara, koji je otkrio tajnu zidanja kupole. Ova sjećanja, nesigurna i varljiva, iznose pred Horacija potpuno različite predstave ne samo o preminulom armijskom generalu, nego i o svim akterima jedne drame koja traje više decenija. Iako prati radnju koja je locirana na razmeđu stare i nove ere, Atelanska igra nije isključivo istorijski roman.
“Preletevši preko širokog, vekovima starog Milvijevog mosta”, autorka nas na zanimljiv način uvodi u radnju romana, “kočija sa dva upregnuta krepka konja ostavila je za sobom reku Tibar i Milionsko sedište pa je, zaobišavši kamenjar prošaran tamnoljubičastim i plavim cvetovima kadulje i kraškog vreska, skrenula na desno, grabeći ka severu. Točkovi su oštro kloparali, na momente odskačući od neravnih kamenih ploča Flaminijeve ceste, i to je smetalo Horaciju. Namršten, ćuteći je posmatrao predeo kroz koji je prolazio, trpeljivo podnoseći tegobe puta. Bio je zadovoljan što je u poslednjem trenutku odlučio da krene ovim, umesto svojim lakim kočijama. Karpentum je, mislio je, mnogo udobniji za toliki put koji je bio pred njim. Nije morao da stoji a od rane majske sunčeve vreline štitio ga je pokrivač od crvene tkanine oivičen resama boje starog zlata…”
Ovo neobično djelo, sa obrisima poetizovanog istorijskog romana, čiji glavni junaci – Horacije, Agripin jesu istorijske ličnosti, u književnoj kritici steklo je atribut političkog trilera. Osoben narativni tok, koji u jednom dijelu romana teče kroz prisjećanje sagovornika glavnog junaka, kao i obilje priča i legendi, prožet je aurom magičnog i fantastičnog. Istovremeno, roman Atelanska igra kreativno je osmišljen sa takvom iluzijom vjerodostojnosti koja podrazumijeva pouzdano poznavanje epohe iz vremena Starog Rima u koju je radnja smještena. Da bi ovakva vrsta izmišljene priče mogla biti prihvaćena kao ubjedljiva, bilo je neophodno čitaoce upoznati sa velikom brojem detalja vezanih za svakodnevni život ljudi navedenog perioda. Tako se kroz recepciju ovog ostvarenja, vrijednog kako u modelativnom i poetološkom, tako i istorijskom pogledu, možemo upoznati u kakvim kućama je narod Starog Rima živio, kako su se ljudi oblačili i hranili, kako su izgledali hramovi, na čemu su sve pisali, kako su bilježili važne događaje, kako su se liječili, kakva imena su davali legijama, kako je izgledao život vojnika u kampovima i koji su putevi vodili iz prijestonice. Kao jedna od poetoloških premisa ovog ostvarenja mogu se shvatiti stihovi eksponirani na njegovoj prološkoj granici: “Rečeno je – priča bira onog ko će je ispričati. / Ja dodajem, priča bira i onog ko će je pročitati. / Ti, čitaoče, koji nameravaš da čitaš ovaj spis,/ imaj na umu da si odabran”.
Predmetni sloj djela može se sagledati i na osnovu naziva petnaest knjiga, iz kojih je roman sačinjen, od prve, realizovane “u noći majskih ida, u kojoj Horacije sedi na balkonu i razmišlja o svom odlasku na otvaranje novog pozorišta u Ostiji nekoliko sati ranije”, preko središnje sedme, u kojoj “iz Večnog grada putuje u Dvore na Brdu i smešta se u gostionicu Zlatni rog”, do završne petnaeste “u kojoj Horacije, očekujući da dođu po njega, odlučuje da sačuva uspomenu na Mateja sa Kosa”. Poznato je da je Horacije u mladosti ratovao protiv Avgusta i da je zbog toga bio prognan na udaljeno ostrvo, a da ga je mnogo godina kasnije upravo Avgust odabrao da napiše stihove za veliki državni praznik, koji je organizovan jednom u stotinu godina. Pjevajući o veličini ovog vladara, Horacije je postao dio zvanične umjetnosti i politike, pa autorka na stvaralački inovantan način jednog darovitog umjetnika dovela je u situaciju da sagleda pravu prirodu svog odnosa prema tronu i da postane svjestan cijene koju mora da plati za privilegije koje su mu pružene.
Glavni likovi romana su – povučeni Neimar koji, uprkos nezainteresovanosti za moćnike, uspijeva da izgradi zdanja vanredne ljepote i sklada, Grk Matej i njegovi prijatelji koji pozoriše doživljavaju kao posebno umijeće, oštroumna Alba, koja posjeduje lucidnu moć predviđanja, tihi Horacijev sluga Flavije Stariji, čiji sjećanje dovodi do svjetlosti izgubljene i u vremenu potonule priče. Svi oni pokazuju da umjetnost ne može da se odvoji od politike, te da je riječ o kompleksnom i međusobno zavisnom odnosu. Horacije se na kraju svog puta na bolan način suočava sa svojom predstavom o samom sebi jer je na umjetniku da odabere kojim će putem ići i kako će se boriti za vlastito djelo.
U predmetno-fabulativnom sloju ovog ostvarenja stvaralački se kombinuju fiktivni junaci, sa slavnim predstavnicima vlasti i umjetnosti jednog doba. Iako se radnja romana odigrava tokom petnaest dana, vremenski raspon koji on obuhvata proteže se na nepunih stotinu i pedeset godina. Na takav način od fragmenata sjećanja junaka, isječaka iz snova, kao i od proživljenih, u svijesti duboko utisnutih stanja, Dragana Kršenković-Brković modeluje novu, umjetnički oneobičenu stvarnost. “Horacije nije voleo da razmišlja o umiranju”, na pažljiv i motivski vibrantan način autorka nas uvodi u karakterizaciju glavnog junaka ovog ostvarenja. “Iako je smrt toliko puta bila prisutna u njegovim pesmama – on je pevao o tome kako je život kratak; da godine prolaze a vreme neosetno otiče; da bleda Smrt pohodi krčme siromaha, ali i tvrđave kraljeva; da pristigla zima, dar Jupitera ljudima, može biti i poslednja; da u svom kratkom životu ne treba gajiti nadu o nekim dalekim budućim letima; da nikakva pobožnost ne može odgoditi skoru starost, bore na licu, niti neizbežni odlazak u Carstvo senki – kad god bi pred njim iskrslo ovo pitanje, on bi hitro počinjao da misli na nešto drugo. Živo je odbacivao i slikovite predstave o podzemnom svetu koje su svi delili…”
Poruka romana Atelanska igra je univerzalna, jer se može odnositi na odnos između umjetnika i vlasti u svakom, pa i današnjem savremenom dobu, otkrivajući imaginarne svjetove snova, skrivenih čežnji, usamljenosti i strahova. Kao jedna od potencijalnih poruka romana može se shvatiti misao da treba djelati u skladu sa sopstvenom prirodom i individualnim moralnim i ljudskim imperativima, a da umjetnika može ispuniti spokojem i prožeti mirom jedino ono što je od koristi svim ljudima. U navedenom kontekstu može se razumjeti i moto romana Atelanska igra, koji glasi: “Toliko toga pre i posle, nestalo je u patnji, tuzi i radosti…”
Ovo ostvarenje se ne bavi rekonstrukcijom događaja koji se odigrao, po predanju ili po istorijskim dokumentima. Sama radnja Atelanske igre, svi njeni likovi (sem pjesnika Horacija, vladara Avgusta i generala Agripe) i mnoga mjesta (kao, na primer, gradić Dvori na Brdu) su fikcija. U ovom romanu su realno vrijeme i prostor isprepleteni s nitima sjećanja, pa njegov predmetno-motivski i idejno-kontemplativni nukleus sublimira svijet snova, skrivenih čežnji, usamljenosti, straha od samoće i zaborava.
