Rajko Cerović: Sjaj i bijeda tajnih službi
(Milorad Popović: „Čovjek bez lica“, roman. Izdavači: Fraktura Zaprešić (Hrvatska)
i OKF Cetinje)
Za drugi Popovićev roman Čovjek bez lica, poslije romana Karnera, objavljenog 2013.godine, kod istih izdavača koji se potpisuju i na romanu Čovjek bez lica, nesumnjivo da i u Crnoj Gori, a i šire, vlada posebno živo interesovanje. Ne sigurno samo zbog toga što je za prvi roman Karnera Popović dobio prestižnu regionalnu nagradu Meša Selimović u Tuzli, nego i zbog njegove ambicije, sa razumljivim pokrićem dokazanim u romanu Karnera, da u svom proznom djelu obuhvati mnoštvo događaja raširenih na gotovo ukupnoj mapi bivše zajedničke države, a još više zbog toga što u vlastito pripovijedanje umije da uključi događaje i ličnosti iz široko naznačenog vremenskog okvira od gotovo jednog vijeka i deceniju ipo novog milenijuma. Ako se tome doda posebna atraktivnost teme romana Čovjek bez lica, u čijem središtu su poznate, ali i manje poznate ličnosti jugoslovenskih tajnih službi između dva rata i u Titovoj Jugoslaviji, dakle osobe na čiji pomen se drhrtalo i živjelo sa košmarnim snovima – onda Milorad Popović zaista nema razloga da brine za svoju čitalačku publiku. Njegov obilni roman, od gotovo četiri stotine stranica, doživljava se kao klasična književna struktura na kakve smo u novom dobu prosto zaboravili.
Djeluje na prvi pogled protivurječno, kad kažemo da je Popović kroz likove tajanstvenih operativaca, špijuna, činovnika tajnih službi, skrivenih egzekutora i osoba koje su vlastitim procjenama ili činjenjem ključno uticale na mnoštvo ljudskih sudbina, ideja i pokreta, dakle u tako naznačenom ambijentu Milorad Popović uspijeva da snažno podcrta opštedruštvene i političke prilike u međuratnoj kraljevini, zatim Titovoj Jugoslaviji, a sve počev od završetka Prvog svjetskog rata i crnogorske golgote po Gaeti i Formiji. To što je ipak u centru složene strukture Popovićevog romana smještena i Crna Gora, tačnije većina likova crnogorskog porijekla i imena, poznatih u predratnom i poslijeratnom jugoslovenskom represivnom aparatu, djeluje i logično i književno ubjedljivo.
Rijetko zavodljivom naracijom, koja čitaoca odmah zgrabi i ne dozvoljava mu da dođe do daha, prepunom detalja koji današnjem nešto starijem čitaocu, odnosno savremeniku događaja opisanih u romanu Čovjek bez lica, djeluju kao skinuti sa mono ispovijesti, odnosno preiskrenih memoarskih zapisa visoko stacioniranih osoba u hijerarhiji jugoslovenske tajne službe – Milorad Popović ispreda uzbudljivu sagu o udbaškim individualnostima ispod kojih ključaju složeni procesi i lomovi u bivšoj zajedničkoj državi.
Daleko od toga da je Milorad Popović tražio sličnu tematiku da bi se na prvi pogled dopao čitaocu, da bi se rukovodio jevtinim senzacionalizmom kao pouzdanim mamcem za podrazumijevajućeg čitaoca. Roman Čovjek bez lica daleko je od poznate novinarske feljtonistike koja se bezbroj puta očešala o sudbine vrhovnih udbaša, počev od Aleksandra Rankovića do Krcuna Penezića ili nedavno preminulog Jova Kape. Kod Popovića, dakle, nije riječ o površnoj hronici događaja i ličnosti iz nekog mogućeg udbaškog ljetopisa, već, prije svega, o punokrvnim književnim likovima u kojima se ne malo ogleda i stvarnost jugoslovenske međuratne, ali još više poslijeratne Jugoslavije. Upravo tu dolazimo do zaključka da je Popovićevo poznavanje svijeta tajanstvenih likova iz policijsko udbaškog ambijenta, moralo rezultirati iz autorovog minucioznog arhivskog ili ko zna kakvog izučavanja, kako određenih akcija i postupaka, tako i likova koji su još u prvoj mladosti zagazili u svijet debelih društvenih ili političkih tajni. Dakle, Miloradu Popoviću kapa dolje za ukupnu ambijentalnu i socijalnu uvjerljivost književnog materijala koga nam je ponudio u romanu Čovjek bez lica. Tek poslije slične konstatacije možemo govoriti o višim književnim dosezima romana koji čitaoca u povišenoj radoznalosti drži do kraja.
Među posebne domete romana Čovjek bez lica treba u prvom redu pomenuti bogatstvo likova i događaja, najčešće zasnovanih izdaleka, od kraja Prvog svjetskog rata i crnogorskog izbjegličkog logorovanja u Gaeti. Tu upoznajemo, kako ga imenuje Popović, komandanta Krsta Zrnovića, predsjednika vlade u izbjeglištvu Jovana Plamenca i grupu crnogorskih visokih oficira razočaranih italijanskim otkazivanjem gostoprimstva. Odlaze u Argentinu, potucaju se po raznim zemljama, dolaze najčešće ilegalno u Jugoslaviju i Crnu Goru, noseći se i dalje mišlju da treba vaskrsnuti nezavisnu crnogorsku državu.
Posebno imponuje u romanu Čovjek bez lica precizno ambijentalno lociranje boravka i djelovanja središnje ličnosti romana Tripka Dragišića, od Gaete, kao mjesta njegovog rođenja, zatim rimskih četvrti, dijela Istre koji tada pripada Italiji, zatim Zagreba, Beograda, Cetinja ili Kosovske Mitrovice. Fascinantnu životnu priču Tripka Dragišića, odnosno sudbinu dvaju Jugoslavija, gledanih iz ugla tajnih službi, otkriva njegov sin Šćepam Dragišić, u toku AB revolucije kojoj u Podgorici prisustvuje kao aktuelni direktor državne Galerije. Otac, sa kojim je davno prekinuo svaku komunikaciju, ostavio mu je u nasljeđe, u umirućem času, dva puna kofera dokumenata: sjećanja, intimnih zapisa, zabilješki, ispunjenih i neispunjenih planova, likvidacija i zločina koji su vršeni iz apsolutnog uvjerenja da služe zemlji i njenoj srećnijoj budućnosti. Između dva rata služilo se subverzivnoj ideji komunizma, dakle Komunističkoj partiji, ali i karađorđevićevskom režimu, a u Titovoj Jugoslaviji održavanju komunističke vlasti koja je, ne samo 1948. godine bivala na više ili manje otvorenom udaru. Prirodom posla Tripko, i kreće i kroz svijet prostitucije, kao i ološa svake vrste, da bi prirodno otud dobijao dragocjene podatke o sumnjivim osobama koje u svakodnevnom životu nose masku građanske pristojnosti.
Roman Čovjek bez lica predstavlja veliku sagu o danas nepostojećoj zemlji, posebno o Crnoj Gori i gradu Cetinju koji do Popovića sigurno nije dobio tako kompletnu književnu sliku. Cetinje između dva rata, Cetinje pod italijanskom okupacijom u ratu, Cetinje u Titovoj Jugoslaviji… Okupljajući u jedinstvenu kompozicionu cjelinu mnoštvo stvarnih i drugih likova iz tajnih službi, koji od Tripka Dragišića, Borka Dakovića, Istranina Zvana Gorjana ili Jova Kapičića, svaki za sebe predstavljaju posebne romane, a nikako se ne doživljavaju kao digresije – Milorad Popović demonstrira visoko majstorstvo u građenju romana brojnog personaža i ambicioznog epskog zahvata..
Ako pokušavamo otkriti prevashodni stilski postupak u romanu Čovjek bez lica, odnosno njegove ključne književne osobenosti, što nije ni malo lak zadatak, tim prije što je u Čovjeku bez lica demonstrirano jedinstvo više pripovijednih strategija, teško se oteti asocijaciji na jednu vrstu davno afirmisanog južnoameričkog magijskog realizma. Tu stiže pomoć od sjajnog Miljenka Jergovića koji je kao recenzent pročitao roman još u rukopisu. Jergović, između ostalog, u povodu Popovićevog romana, kaže: „Crnogorski magijski realizam, gdje magija proizilazi iz ljudskih karaktera, a ne iz eventualnih spisateljskih namjera“. Dosta precizno i duhovito.
