Marijana Terić: O Evropskoj truleži kao Knjizi eseja
Iako mnogi teoretičari književnosti smatraju da je „od svih literarnih oblika upravo esej najzagonetniji i najneuhvatljiviji“ (Ivan Foht)[1] i da ga je kao žanr veoma teško definisati, njegova forma ipak podrazumijeva autorovu slobodu u iznošenju brojnih problema. Pored toga što je esejistički diskurs „jedan od teorijski najmanje istraženih oblika pismenosti“ (Mihail Epštajn),[2] njemački filozofi Đerđ Lukač i Teodor Adorno različitim filozofskim promišljanjima uspjeli su dati preciznija određenja ovoga oblika ili žanra. Na osnovu njihovih teorijskih postavki i tumačenja, odlučili smo programsku knjigu Mirka Kovača „Evropsku trulež“ posmatrati kao Knjigu eseja u kojima autor polemiše, analizira, preispituje različite narativne aspekte, pri čemu dolazi do izražaja njegova refleksivnost ali i samokritičnost. Ako pođemo od toga da esej predstavlja „istinsku i duboku kritiku (Đerđ Lukač) zato jer teži istini, čezne za njom (…),“[3] onda s potpunim pravom možemo govoriti o Knjizi eseja kao jednoj vrsti umjetničke ili literarne kritike, kojom Kovač pokušava osvijetliti veze ideologije, politike i književnosti.
Koncipirajući „Evropsku trulež“ iz četrnaest narativnih cjelina / eseja, autor iznosi svoj sud i poglede na modele posebno romanesknoga procesa strukturiranja teksta. Kovač, zapravo, piše esej koji, kako smatra Solar, nastaje iz prezira prema sistemu, iz nezadovoljene čežnje za sistemom birajući teme koje su „na granici“, jer se granična pitanja najteže oblikuju u pregledni sistem znanja.[4] Budući da je Kovač ovom knjigom označio sklonost ka modernizaciji proznoga djela ostajući, pri tome, u okvirima tradicionalnoga poimanja stvarnosti, autor polazi od prevaziđenih kulturnih obrazaca, koje nadograđuje i podvrgava umjetničkome oblikovanju.
S obzirom na to da je Mirko Kovač autor koji se svrstava u crnogorsku, srpsku, hrvatsku i bosanskohercegovačku književnost, zanimljivo je sagledati raznovrsnost njegovih kulturnih modela, religija, književnih tehnika, jezičkih idioma i stilskih osobenosti, kojima slika jednu društvenu realnost. U tome smislu, posebno je specifična uloga prozne umjetnosti, koja u djelima Mirka Kovača zauzima istaknuto mjesto. Dajući svojim romanesknim tekstovima najčešće oblik porodične hronike, Kovač oblikuje građu jednoga tragičnog vremena, „sumornu umetničku viziju ljudske nesreće, stradanja, poniženja i očaja, razornog delovanja sila zla i smrti, preokretanja i raspada vrednosti u čovekovom svetu“.[5] Crpeći građu iz društvene stvarnosti kojom je okružen, a koju obrađuje i prilagođava koncepciji teksta koji se rađa, autor u svome pripovjedačkome postupku udvaja fikcionalno i mimetičko, mitsko i simboličko. Iz toga razloga, svoja osnovna poetička načela i umjetničke zamisli, Kovač iznosi u autopoetičkoj knjizi „Evropska trulež“ koju u ovome radu interpretiramo kao knjigu kraćih eseja, koja definiše piščevu poetiku i otkriva autorova razmišljanja o brojnim problemima umjetničkoga stvaranja. Specifičnost ovoga djela ogleda se u tome što je prvi i posljednji esej knjige napisan u obliku pjesničkoga teksta, pri čemu ih možemo tumačiti kao rasprave u stihu.
Uvodnim esejom „Biografija bez veselja“ Kovač otkriva pojedinosti iz svoga života: opisuje svoje rođenje u očevoj krčmi, bjekstvo od kuće, nastanak prve pjesme u rimovanome desetercu, zavičajni pejzaž, mirenje s ocem i na kraju definiciju pisca i načina na koji autor strukturira svoja djela. Kovač se pita da li je pisac:
Brbljivac koji izlazi na scenu i prikazuje
svoju psihodramu,
pobunjenik protiv vlastite sudbine ili
podrugljivac?[6]
U tome smislu, Kovač nam otkriva da pisac mora biti rigorozan, nepopustljiv prema različitim izazovima i nikada ne smije biti zadovoljan ostvarenim, već je neophodno da teži stvaranju iznova. Zanimljive su njegove koncepcije razvijanja događaja do čudesnoga, kao i autorova želja da napiše knjigu koja će se otvarati kao rječnik: „voleo bih da napišem knjigu za onog čitaoca koji uživa u nepredvidivom / volio bih da mu moja knjiga bude ohrabrenje za njegovu strast“.[7] Kovač vjeruje da je umjetnost duševna skladnost, zbir činjenica koje je potrebno promatrati na poseban način. Iako je u njegovoj biografiji bez veselja prisutan ton gorčine, kao i neprestano proklinjanje dana kada se rodio, upoređujući taj čas dolaska s patnjama biblijskoga Jova, autor svoju pažnju usmjerava na značaj pisanja. Zato Kovač u esejima „U znaku romana“, „Tradicija i moderni roman“, „Shvatanje fabule“ i „Izmena tačke gledišta“ inovativnim opservativnim pristupom daje odgovarajuća strukturna rješenja romana. Naglašava važnost pripovjedne različitosti odnosno sredstava na osnovu kojih se gradi svijet jednoga djela jer „izbor načina pripovedanja, određenog gramatičkog vremena, ritma rečenice, rečnika, ima veću važnost nego sama priča“.[8] Roman je vladajući oblik koji postavlja sudbine ljudi u određeni vremenski okvir i tako spasava od zaborava. Odstupajući od ustaljenih literarnih formi, Kovač se okreće modernome romanu ističući:
Mene je moderni roman fascinirao, u prvom redu kao drskost. Pojavio se kao neka žestoka psovka i odmah došao u sukob s duhovnom policijom, uzdrmao vladajuće samoljublje, stupio u raspravu s čitaocem, sa istorijom, sa političkim svetonazorima, izokrenuo mnoge mitove, i na neki način inaugurisao „zabranjenu stvarnost“.[9]
Upravo u ovakvoj koncepciji umjetničkoga oblikovanja prepoznajemo modernost Kovačeva kazivanja, koji u posljednjem eseju „Evropska trulež“ (po kome je čitava knjiga dobila naziv) poručuje da volimo knjige koje prevazilaze stvarnost i nadmašuju je tzv. „unutrašnjom realnošću“.[10] Da je Kovač napravio značajan iskorak iz tradicionalnih okvira narativnoga entiteta, primjećuje i Nebojša Lujanović, koji pišući o Kovaču naglašava da je „nevolja htjela da se rodi kao naopak autor koji živi svoju poetiku i ne razdvaja književno i izvanknjiževno, što ga je osudilo na trajan sukob s okolinom“.[11] Takav sukob počinje još od pojave njegovog prvog romana „Gubilište“ (1962), kada su krenule osude autora, najviše zbog njegovog pripovjedačkoga usmjerenja. I pored toga što je knjiga u to vrijeme bila hvaljena i klevetana, Kovač nam u „Evropskoj truleži“ priznaje da je ona razlog pomirenje s ocem koji je knjigu „pozdravio pismom sa samrtne postelje“, a čiji je starinski ćirilični krasnopis sačuvao. Važnost ovoga podatka nalazi se u tome što se iz autorovog iskupiteljskog čina rodila idealna slika oca i „supružanskog sklada u romanu Vrata od utrobe“.[12] Kovač kaže: „Tamo dobro potiče od roditelja, a zlo od drugih, tamo su mnogi pasusi ispravci nekih grehova“.[13] Budući da Kovač pripada onim ljidima „koji se uče dok pišu“ (Šklovski), čitaoci uče dok čitaju njegova djela kako se interferencijom dviju stvarnosti, jedne koja se nalazi izvan teksta i one u tekstu, konstituišu strukturna obilježja književnoga djela. Odlazak u sferu fantastičkoga podrazumijeva razgrađivanje tradicionalne forme teksta i otvara prostor za uvođenje novih pripovjednih tehnika.
O načinu na koji je potrebno modelovati građu iz jedne realnosti u drugu, Kovač objašnjava postupkom dokumentarnosti („Postoji li dokumentaristički postupak“), koje ima za cilj da istrgne djelo iz ruku prosječnog čitaoca. Ako pođemo od toga da je „književnost svečan čin i potpun događaj“,[14] a „dokumentarnost postupak a ne književni pravac“,[15] Kovač objašnjava da je neophodno svaki tačan podatak prilagoditi strukturi teksta tako što ćemo mu dodati vlastiti, izmišljeni podatak, koji će postati tačan onda kada se sjedini s prvim. To znači da „sve što u roman uđe, ma koliko bilo tačno i provereno, neće vredeti ako roman ne organizuje vlastitu tačnost“.[16] A to dalje podrazumijeva da sve što roman preuzme iz stvarnosti mora da se dokaže u tekstu iznova, jer je tekst stvarnost za Kovača, „ali ne i život u pravom smislu“ (Lorens).[17]
Ovakvim poigravanjem narativnoga materijala, Kovač postaje postmodernim stavaraocem koji uvodi literarne inovacije u književno djelo. Za njega je dokumenatristički postupak veoma važan jer on predstavlja „visok stupanj imaginacije“, koji omogućava autoru da uređuje strukturu teksta prema vlastitim usmjerenjima. „Hoću reći: pravo je bogatstvo jedan jedini tačan podatak“, objašnjava Kovač, „njemu ćeš dodati svoj izmišljen tako će i on postati tačan, onda će se stvoriti fenomen sjedinjenja: oba će podatka biti istovremeno tačna i izmišljena.“[18] Iz tog razloga, dokumentovati sve za Kovača označava majstorstvo iznalaženja novih postupaka u literarnome tekstu, autentičan raspored građe, kao i umijeće stilskoga preoblikovanja različitih tekstualnih sadržaja. „Evropska trulež“ pokazuje kako je moguće konstituisati prozni eksperiment kombinovanjem tradicionalnih elemenata i modernoga proznog metoda. Društvena stvarnost i književnost teku poput dva paralelna svijeta čiji se narativni materijali prelivaju jedan u drugi ostavljajući čitaoca da ispituje različite mogućnosti umjetničkoga osmišljavanja teksta. Čitajući Kovačeve eseje shvatamo da oni predstavljaju Kovačevu viziju realnosti ili života uopšte. Stvarnost priče je Kovačeva stvarnost, koju autor gradi na osnovu zavičajne tradicije i njenih kulturnih modela.
Preciznim zapažanjima i izazovnim izražajnim elementima, Kovač obrazlaže sopstvena pripovjedačka i životna iskustva, tako da u jednome dijelu knjige sugeriše kritičarima kako da pronađu put do jednoga književnoumjetničkog ostvarenja u cilju što kvalitetnije formulacije svoga suda:
Piscu se može priznati hrabrost, ali za njega je najveće priznanje ʻumeće’! Valjalo bi da naši kritičari i naše kritičarke posvete više brige majstorstvu koje je retkost, a ne hvatanju ukoštac s tabu-temama, s ʻopasnom stvarnošću’ što je česta pojava i to u rasponu od ludaka pa sve do uzornih pisaca. (…) posao kritike je da usprkos mode, zahteva vremena, tržišta, politike ili revolucije, brine isključivo estetsku brigu.[19]
Ovim dijelom teksta Kovač eksplicitno iznosi osnovne zakonitosti umjetnosti, poziv umjetnika ali i njegovu ulogu u svijetu književnosti koju je potrebno prepoznati. Dakle, ovaj autor je prepoznao pogrešan pristup književne kritike u analitičkome rasuđivanju knjiga kojima se bave. Iz toga razloga, potpuno opravdano šalje poruku ali i pouku svima onima koji se žele baviti književnošću, odnosno književnim djelima šta to, zapravo, jedno književno djelo predstavlja ali i koja je suštinska uloga književnosti i književnika. Otkrivajući Andrićeve navode o njegovoj zadivljenosti pred majstorstvom Matavuljevih djela, Kovač konstatuje da „to isto sada važi za nas koji se divimo Andrićevom majstorstvu, njegovim čudesnim građevinama koje stoje jedna iznad druge“.[20] „Uvek je znao da održi pripovedački oprez, da se povezuje s čitaocem, istrže ga iz osame i pruža mu osećaj da je u nekoj zajednici. I kao da je stalno imao na umu onu Čehovljevu: bolje reći manje nego previše!“[21], zaključuje Kovač.
Da je Mirko Kovač autor koji rekonstruiše vrijeme u kome su nastali njegovi najvažniji tekstovi pokazuju eseji „Andrić i kratka pipovetka“, „Protiv zabrana“, „Pisac i politička tvrđava“, „Ko se boji sukoba“, „Bodež u srcu“… U njima prepoznajemo čovjeka koji se odupirao prosječnosti, političkome režimu i tako „razvio alternativni književni, kulturni i kanon društvenog pamćenja“.[22] Po mišljenju Envera Kazaza, „Kovač u svojim esejima gradi seriju portreta pisaca i intelektualaca sa južnoslavenskoga prostora koji su bili proizvođači ideologije i njeni službenici u ideološkim aparatima države, ali i politički aktivisti, pa i politički moćnici“.[23] To su književni tekstovi stvarani pod uticajem društvene stvarnosti koja je oblikovala kako životni tako i literarni put ovoga autora. Možda je to razlog zbog kojeg pojedini kritičari smatraju da Kovač piše „svojevrsni testament“[24] u kojemu čitaoci sagledavaju odnos intelektualca prema totalitarnom režimu kojemu se oštro suprotstavlja. Takav je kritički tekst „Polja smrti“, koji predstavlja antologijski primjer obračuna s diktatorom.[25] U romanu „Gubilište“ mnogi su vidjeli kritiku komunizma, jer su se u likovima Kovačeva djela prepoznali ljudi iz njegovoga zavičaja, dok je nagrada za zbirku priča „Rane Luke Meštrovića“ oduzeta upravo zbog antikomunizma. Sve su to jasni pokazatelji previranja jedne stvarnosti iz autorova života u onu drugu, umjetničku: „Teku i teku dva paralelna sveta neizdrživo: onaj koji živim i onaj koji pišem. Gde se spajaju, kad i kako, koji na kojeg utiče, šta se preliva iz jednog u drugi, šta izostaje a šta grabi napred, koji zakida a koji je darežljiv, koji me podvaja a koji udaljuje od sebe sama.“[26] Kovaču je, kao auotru, veoma teško da se udalji od jedne stvarnosti i pređe u drugu, jer jedna bez druge ne mogu postojati. Ono što „Evropska trulež“ kao knjiga od četrnaest eseja, otkriva čitaocu jeste činjenica da poseban svijet njegovih djela ispunjava autobiografsko, dokumentarno, koje autor modeluje prema zakonitostima sopstvene poetike kojoj je pripadao Filip David, Danilo Kiš i Borislav Pekić. Da bismo pojasnili navedeno, iskoristićemo dio pisma koji je David uputio Mirku Kovaču:
Često se pitam nismo li uzalud potrošili previše dragocenog, dragocenog i nepovratnog vremena, ulazeći u veliku javnu arenu gde se toliko galami, gde sve odjekuje od vike, buke, ispunjene taštinom, licemerjem i lažima. Nismo li potrošili uzaludno vreme nadvikujući se sa gluvima, ludima i besnima, umesto da pišemo samo knjige koje će nadživeti tu buku i taj bes kako je negde zabeležio Andrić. Ali, ne! Ipak sam uveren da smo morali da činimo ono što smo činili i da su Kristalne rešetke kao i sve ostalo što si napisao žestoko, bespoštedno, nemilosrdno ruganje životu, ideologijama, suženom načinu mišljenja. Ruganje svakoj vrstu nasilja, pa i nasilju nad biografijom.[27]
Ovaj dio teksta ukazuje na to da je književnost drugi život Mirka Kovača te da njegovu prozu možemo tretirati kao autofikcionalnu, a upravo ona označava pobunu u ime slobode življenja i stvaranja. „Vrata od utrobe“, „Uvod u drugi život“, „Vrijeme koje se udaljava“ samo su neke od Kovačevih knjiga u kojima je autor preoblikovao dokumentarnu građu, prilagodio je strukturi djela i tako dozvolio izvanknjiževnoj stvarnosti da progovori jezikom umjetničkoga teksta. Kovač vjeruje da „svatko tko piše dobro zna da se nijedan život ne može u cjelosti opisati, jer književnost usvaja samo ono što joj odgovara, a ostalo vraća životu iz kojeg uzima“.[28] Autorova želja za pisanjem postaje potreba da se jedan život zamijeni drugim, „on želi da svijet bude mjesto gdje će on moći živjeti životom mašte“.[29] Na taj način, „postmoderne po vremenu u kojem su nastajale, fundamentalne po životnim pitanjima koja obrađuju (tretiraju), otvaraju, snažno obilježene autorovom individualnošću i osobenošću, Kovačeve knjige otkrivaju jedan novi smisao književnosti i vlastite poetike.“[30]
Kada se u cjelosti sagledaju kratki eseji iz „Evropske truleži“ postaje jasno da je Kovač književni stvaralac koji je uvijek težio usavršavanju svoga umjetničkoga zanata, pa je tako ostao dosljedan sebi i svojim poetičkim obrascima. On mašta o romanu „koji bi postao neka vrsta priručnika proznog zanata, ali priručnika koji se ne bi mogao koristiti“.[31] Mirko Kovač je veliki individualac, koji je po riječima Filipa Davida „stalno bio u nekoj vrsti intelektualne i političke opozicije koja se svodila na individualan stav, na prkos, na veru u umetničku istinu koja je iznad svake, ideološke, političke istine“.[32] David vjeruje da su izuzetan talenat i nepotkupljivost bili najbolja odbrana Mirka Kovača protiv svih intriga, književnih, ali i drugih. Iz tog razloga, njegova djela jesu izraz jednog vremena o kojem svjedoče i progovaraju brojna autorova djela, dok poseban pečat sudbine imaju eseji „Pisanje ili nostalgija“, „Elita gori od rulje“ i „Cvjetanje mase“. To znači da Kovač svojim djelima ostvaruje dijalog s tradicijom, jer „sadašnje je vrijeme toliko mučno da je vraćanje u prošlost postalo pravi užitak“.[33] Slikajući identitet društva u kome dolazi do dezintegracije čovjeka i kulturnih vrijednosti, Kovač gradi svijet umjetničkoga teksta kao „izraz nesaopštive realnosti koju pisac pokušava da saopšti“ (Jonesko),[34] jer „roman je svet onakav kakav želimo, ili kakvog se bojimo!“.[35] Zato, autor „Evropske truleži“ kroz različite eseje daje dragocjena uputstva za neophodna za nastanak književnoga teksta ističući da je književnost kruženje tekstova u tekstovima, potom da knjige služe knjigama a čitanje podstiče pisanje. „Ono što pišem plod je onoga što čitam“,[36] kaže Kovač i poručuje: „Ono što doista voliš to ostaje, sve drugo je krš, ono što doista voliš niko ti oteti neće, ono što doista voliš pravo je nasleđe tvoje.“[37]
Kada u cjelosti analiziramo ovu Knjigu eseja dolazimo do zaključka da se inkorporiranim esejima problematizuje određeni aspekt stvaranja ili tumačenja književnih tekstova, pa gotovo svaka rečenica predstavlja važnu sugestiju, uputstvo ili smjernicu koja ima za cilj da olakša čitaocu poimanje literarnoga svijeta. Zato, posljednjim, stihovanim esejom „Evropska trulež“ ili summa poetica Kovač iznosi posljednji sud, usmjerava i vodi čitaoca svjestan moći koju ima nad pripovjedačkim materijalom sintetišući time svoja najumnija iskustva u jednu cjelinu – Esej o književnosti. Na tom nam upućuju stihovi završnoga eseja knjige u kojima autor eksplicitno kaže:
Kada si sve te opise obavio, onda ćeš videti
Da se evropska trulež proširuje kao metafora….[38]
(podvukla M. T.)
To znači da je „Evropska trulež“ kao programska knjiga Mirka Kovača metafora književnosti odnosno književnoumjetničkoga stvaranja ili jedan esej koji se može posmatrati kao „roman u deset stranica, filozofska rasprava u minijaturi, suština ogromne knjige sažeta u nekoliko paragrafa i napisana tako spretnim i agilnim stilom, tako živom i živopisnom dikcijom, da čitalac apsolutno ne može da primeti nedostatke koji su redovno skopčani sa tako zbijenim napisima“.[39] Da u žanrovskome određenju „Evropske truleži“ kao Knjige eseja nijesmo pogriješili potvrđuje činjenica da su osnovne karakteristike djela baš kao i eseja kao prozne forme, dijalogičnost, filozofske implikacije i autorefleksivnost.
Mirko Kovač pripada rijetkim piscima koji su svoj život podredili književnome stvaranju i tako ispisali svjedočanstvo jednoga vremena ispunjenog brojnim kulturno-istorijskim i ličnim dešavanjima. Mogli bismo reći da „knjiga ili život“[40] predstavlja ključnu determinantu njegove proze. Autentičnim literarnim rješenjima i jedinstvenim pripovjedačkim postupkom, Kovač je čitaocima ponudio svoju verziju književnosti, odnosno literarnu igru jednoga vremena kroz sopstveno viđenje svijeta i različite mogućnosti moderne prozne umjetnosti. Poput mnogih književnika koji razmatraju estetska pitanja iz autopoetičkog ugla, i njegov esej „Evropska trulež“ „predstavlja riznicu eksplicitnih poetičkih iskaza koji istraživačima mogu poslužiti kao kontrolna uporišta u izvođenju teza do kojih su došli iščitavajući dela lepe literature“.[41] Ovaj autor je u toku svoga misaonoga procesa spoznao ne samo umjetnost stvaranja nekoga djela, već je u toku tog stvaralačkoga doživljaja spoznao sebe. Time je nejgova namjera da istrgne djelo iz ruku prosječnog čitaoca u potpunosti realizovana. Andrićevim savjetom upućenim mladim darovitim ljudima, Kovač zaokružuje svoj Esej o Književnosti:
Budite nepoverljivi i stvarni, strogi prema
sebi
Pri izvođenju svake pojedinosti, skromni pri
njihovoj oceni
ali kod postavljanja ciljeva budite hrabri i
velikodušni,
mislite smelo i gledajte daleko.[42]
Na kraju možemo konstatovati da smo analizom Kovačeve Knjige eseja osvijetlili prozni zanat jednoga od najznačajnijih pisaca savremene južnoslovenske književnosti. Ujedno smo ukazali na autorovo jedinstveno umijeće da, rekonstrukcijom stvarnih istorijskih zbivanja i literarnom igrom različitih narativnih postupaka, u fiktivni prostor književnoga djela smjesti jedan kulturno-tradicijski svijet, koji funkcioniše kao svjedočanstvo jednoga vremena kojemu Kovač daje simboličku i mitsku dimenziju. „Evropska trulež“ pokazuje emanaciju Kovačeve moderne kritičke svijesti koja hrabro i otvoreno progovara o brojnim problemima kako narativnoga svijeta tako i društvene stvarnosti kojoj je pripadao.
LITERATURA
Battista, Ivana Keser (2013): „Esej: razmišljanje u fragmentima“, Filozofska istraživanja, 130 God. 33, Sv. 2 (257–266).
David, Filip (2014): „Mirko Kovač – svedok mračnih vremena“, Ars, Časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja, br. 5–6, OKF, Cetinje.
Jeremić, Ljubiša (1931): Glas iz vremena (ogledi i kritike), BIGZ, Beograd.
Kazaz, Enver (2014): „Elita ideologije i kulture zločina“, Časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja, br. 5–6, OKF, Cetinje.
Kovač, Mirko (1986): Evropska trulež, Prosveta, Beograd.
Kovač, Mirko (2013): Grad u zrcalu, Samizdat B92, Beograd.
Kovač, Zvonko (2014): „Književnost nije nevina“, Ars, Časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja, br. 5–6, OKF, Cetinje.
Lovrenović, Ivan : „Drugi život Mirka Kovača“,
http://ivanlovrenovic.com/2013/08/drugi-zivot-mirka-kovaca/ 10. 08. 2016. u 17:25 h
Lujanović, Nebojša (2015): „Mirko Kovač i prokleti zavičaj: od rastresene forme do rastresenog ciklusa“, Godišnjak 30, Fojnica
Olujić, Kristina (2014): „U potrazi za zapretanim jezikom“, Ars, Časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja, br. 5–6, OKF, Cetinje.
Raičević, Gorana (2005): Eseji Miloša Crnjanskog, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad.
Ribnikar, Vladislava (1979): „O stvaralačkom putu Mirka Kovača“, u: Mirko Kovač: Vrata od utrobe, BIGZ, Beograd.
Vojinović, Sanja, Dragić, Marko (2015): „Značaj tradicije u prozi Mirka Kovača“, Lingva Montenegrina, Časopis za jezikoslovna, književna i kulturna pitanja, br. 15, FCJK, Cetinje.
Zima, Zdravko (2014): „Književnost nije nevina“, Ars, Časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja, br. 5–6, OKF, Cetinje.
BIOGRAFIJA
Marijana Terić rođena je 17. 11. 1986. godine u Nikšiću, đe je završila osnovnu i srednju školu. Godine 2009. diplomirala je na Filozofskome fakultetu u Nikšiću – Odsjek za srpski jezik i južnoslovenske književnosti. Na istome fakultetu magistrirala je 2013. godine, stekavši time zvanje magistra nauke o književnosti. U saradnji sa novosadskim profesorom Savom Damjanov kao predśednikom Komisije na odbrani magistarskog rada i Jasminom Mihajlović (književnicom i suprugom preminuloga autora Milorada Pavića), magistarska teza „Fantastika u romanu Unutrašnja strana vetra Milorada Pavića“ objavljena je na sajtu http://www.khazars.com/sr-YU/sajt-jasmine-mihajlovic.
Objavljuje radove za više stručnih i časopisa za kulturu i književnost, među kojima se nalaze: Lingua Montenegrina, Matica crnogorska, Quest, Script, Vaspitanje i obrazovanje, Serbian Studies Research. Učesnik je nekoliko naučnih skupova u zemlji i regionu. Od septembra 2014. godine radi kao saradnik u nastavi na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost – Cetinje.
[1] Citirano prema: Gorana Raičević, Eseji Miloša Crnjanskog, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad, 2005, str. 6.
[2] Isto, str. 12.
[3] Isto, str, 12/13.
[4] Detaljnije: Ivana Keser Battista, „Esej: razmišljanja u fragmentima“, u: Filozofska istraživanja, 130 God. 33 (2013) Sv. 2, str. 257–266.
[5] Vladislava Ribnikar, „O stvaralačkom putu Mirka Kovača“, pogovor knjizi: Mirko Kovač, Vrata od utrobe, BIGZ, Beograd, 1979, str. 336.
[6] Mirko Kovač, Evropska trulež, Prosveta, Beograd, 1986, str. 22.
[7] Isto, str. 25.
[8] Isto, str. 40.
[9] Isto, str. 42.
[10] Isto, str. 102.
[11] Nebojša Lujanović, „Mirko Kovač i prokleti zavičaj: od rastresene forme do rastresenog ciklusa“, Godišnjak 30, Fojnica, 2015, str. 25.
[12] Isto, str. 21.
[13] Isto.
[14] Isto, str. 108.
[15] Isto, str. 116.
[16] Isto, str. 39.
[17] Citirano prema: Mirko Kovač, Evropska trulež, Prosveta, Beograd, 1986, str. 38.
[18] Isto, str. 118.
[19] Mirko Kovač: Evropska trulež, Prosveta, Beograd, 1987, str. 79/80.
[20] Isto, str. 60.
[21] Isto.
[22] Enver Kazaz, „Elita ideologije i kulture zločina“, Ars, 5–6, OKF, Cetinje, 2014, str. 128.
[23] Isto, str. 126.
[24] Vidi: Zdravko Zima, „Književnost nije nevina“, Ars, 5–6, OKF, Cetinje, 2014, str. 171.
[25] Vidi: Filip David, „Mirko Kovač – svedok marčnih vremena“, Ars, 5–6, OKF, Cetinje, 2014, str. 107–110.
[26] Citirano prema: Ljubiša Jeremić, Glas iz vremena (ogledi i kritike), BIGZ, Beograd, 1931, str. 296/7.
[27] Citirano prema: Zvonko Kovač, „Doba od kojega smo se udaljili“, Ars, 5–6, OKF, Cetinje, 2014, str. 159/160.
[28] Citirano prema: Kristina Olujuć, „U potrazi za zapretanim jezikom“, Ars, 5–6, OKF, Cetinje, 2014, str. 173.
[29] Vidi: Mirko Kovač, Evropska trulež, Prosveta, Beograd, 1986.
[30] Sanja Vojinović & Marko Dragić, „Značaj tradicije u prozi Mirka Kovača“, Lingva Montenegrina, br. 15, FCJK, Cetinje, 2015, str. 286.
[31] Mirko Kovač, Evropska trulež, Prosveta, Beograd, 1986, str. 44.
[32] Filip David, „Mirko Kovač – svedok mračnih vremena“, Ars, 5–6, OKF, Cetinje, 2014, str. 108.
[33] Mirko Kovač, Grad u zrcalu, Samizdat B92, Beograd, 2013, str. 7.
[34] Citirano prema: Mirko Kovač, Evropska trulež, Prosveta, Beograd, 1986, str. 126.
[35] Isto, str. 39.
[36] Isto, str. 104.
[37] Isto, str. 102.
[38] Isto, str. 98.
[39] Citirano prema: Marko Car, „Esej o eseju“, u: Eseji, Beograd, Srpska književna zadruga, 1936, str. 11.
[40] Ivan Lovrenović, „Drugi život Mirka Kovača“, Preuzeto sa: http://ivanlovrenovic.com/2013/08/drugi-zivot-mirka-kovaca/ 10. 08. 2016. 17:25 h
[41] Vidi: Gorana Raičević, nav. d., str. 28.
[42] Mirko Kovač, Evropska trulež, Prosveta, Beograd, 1986, str. 130.