Sreten Asanović s punim pravom nosi laskavi naziv rodonačelnika kratke priče u crnogorskoj književnosti. Jer: iako su i drugi naši pisci povremeno iskušavali svoje literarno umijeće u toj zahtjevnoj formi, samo je Asanoviću uspjelo da u njenim okvirima postigne značajne rezultate koji su prepoznati i van Crne Gore. Riječ je o autoru bogatog stvaralaštva, o čijim su knjigama pisali vodeći kritičari nekadašnje Jugoslavije; uz to, on je i autor brojnih radio-drama i scenarija za dokumentarne filmove. Ovom prilikom Asanović je odlučio da u formi izabranih djela ponudi svojim čitaocima četiri najbolje knjige iz sopstvenog dosadašnjeg opusa: tri zbirke kratkih priča, “Lijepa smrt”, “Noć na golom brdu”, “Martiri i pelegrini” i, po mnogo čemu za crnogorsku nacionalnu književnost, nezaobilazni roman “Putnik”.Asanovićeva izabrana djela, ukoliko se iz istraživačkih razloga podijele na dva dijela, mogu biti tumačena i kao jasan presjek osnovnih interesovanja koja su dominirala jugoslovenskom i crnogorskom književnošću tokom druge polovine XX vijeka: “Lijepa smrt” i “Noć na golom brdu” (prva je knjiga objavljena 1971. godine, a druga 1980.) predstavljaju jasan izraz autorove posvećenosti ispitivanju onoga što bismo mogli nazvati “egzistencijalistička proza”, sa jasno prepoznatljivim investicijama ljevičarskog opredjeljenja, dok nasuprot njima roman “Putnik” i zbirka priča “Martiri i pelegrini” (objavljeni 1994. i 2000. godine), tvore sasvim različitu proznu cjelinu koja izuzetno uspješno funkcioniše u jednom neočekivano drugačijem poetičko-teorijskom kontekstu od već navedenog, u kontekstu koji bitno određuju elementi postmodernih narativnih strategija, pogotovo diskretan, ali prepoznatljiv subverzivni pristup dominantnim ideološkim pričama kraha komunizma, te bi se zbog toga za ciljeve kritike bez ikakvog ustezanja mogao imenovati: dekonstruktivističkim. Što je svakako još samo jedan u nizu literarno plodnih kuriozuma koji već postoje kao određujući paradoksi crnogorske književnosti druge polovine XX vijeka!Osnovne karakteristike Asanovićeve prve stvaralačke faze definiše autorova odanost ispitivanju temeljnih pretpostavki ljudskog postojanja, ali u jednom izrazito egzistencijalističkom postupku svođenja pojedinca na njegovo čisto postojanje, jer je samo egzistencija posljednja i najistinitija “činjenica”, jedina konačna stvarnost sa kojom se čovjek suočava, sve drugo je obmana. Autora u prvom redu interesuje da precizno izdvoji onaj trenutak transcendencije u životu svojih likova koji bitno usmjerava njihovu dalju sudbinu, bez obzira da li su oni toga svjesni ili ne, smatrajući da će tim izdvajanjem uspjeti da ih opravda. No, prelomne tačke u njihovim životima uvijek su određene načinjenim izborom između razdirućih suprotnosti od kojih su obje podjednako neprihvatljive za čovjeka, zbog čega je mogućnost spasa ili moralnog opravdanja, koju bi autor drage volje podario svojim likovima, prosto izvan njihovog domašaja. Oni su po pravilu žrtve jedne pogubno ideologizovane stvarnosti, i na kraju im ne preostaje ništa drugo osim da bespovratno izaberu lijepu smrt ili cjeloživotnu, usamljeničku noć na golom brdu!Drugu fazu stvaralaštva Sretena Asanovića obilježava autorsko osvajanje forme kratkog romana (“Putnik”) i fascinantna književna inovacija majstorski realizovana u formi kratkih priča (“Martiri i pelegrini”). Roman “Putnik” je uspjeli amalgam pikarske i (pseudo)biografske proze, u kojemu se pripovijeda o pustolovnom životu Boža Živkova Tomovića, crnogorskog pečalbara i lutalice po Evropi i Americi. Istovremeno, to je roman o crnogorskom državotvornom i istorijskom usudu prve polovine XX vijeka, bolno svjedočanstvo o sudbini onih Crnogoraca koji se – na svoju štetu, dakako! – nijesu htjeli pomiriti sa nestankom svoje domovine.Asanovićev roman je značajan i po autorovom naporu da u vlastito književno-umjetničko djelo ugradi skoro zaboravljeno, pa zatim ponovo oživljeno bogatstvo slojevitosti jezika arhaične Crne Gore. Posebno one emigrantske, koja je bila prinuđena da vlastiti nacionalni i jezički identitet utemeljuje i čuva u neprekidnom sukobu i preplitanju sa drugim, istina stranim ali zbog toga ne nužno i neprijateljskim, jezičkim i kulturnim identitetima. Uz “Makarija od Črnije Gori” i “Ogrtač boje mirte” Č. Vulevića, “Kamenštake” i “Monigrene” J. Brkovića i “Davidovu zvijezdu” Z. Hodžića, Asanovićev “Putnik” sopstvenom katarzičnom snagom i literarnom ubjedljivošću nesumnjivo predstavlja nezaobilazni temelj za tumačenje i dalju književnu nadogradnju novog istorijskog romana u crnogorskoj literaturi.
“Martiri i pelegrini” je zbirka podijeljena u dva ciklusa koji sadrže po pet priča, što je podjela kojom autor nije htio ugroziti jednakost između mučenika i hodočasnika, te dvije očigledno posljednje preostale forme istinski ljudskog postojanja u savremenom svijetu!
“Martiri” se otvaraju pričom “Zlo jutro” u kojoj autor diskretno opisuje podjelu imanja i kuće između dva brata, što je izuzetno traumatični događaj za cijelu porodicu u siromašnoj Crnoj Gori. Vremenski ta podjela se događa pred samo izbijanje Drugog svjetskog rata, a sve ono što se zbiva u podijeljenoj porodici nije ništa drugo nego jezivi odraz mnogo značajnijih i dubljih podjela, u prvom redu političkih i nacionalnih koje će u Crnoj Gori još zadugo trovati odnose i među najbližim srodnicima. Luka i Milo, dva brata na dvije suprotstavljene i neprijateljske strane, svoj sukob na kraju razrješavaju na jedini mogući način – potpunim uništenjem! Jedan od braće, kada je nastupilo vrijeme paljevine neprijateljskih kuća, istjeruje napolje žene i djecu, i potpaljuje prvo svoj, a zatim bratov dio. Dok njihova, nekada zajednička kuća nestaje u plamenu, dok taj blještavi plamen nijemo posmatraju članovi obje porodice, u samoj priči izgrađuje se čudnovata i katarzična atmosfera pomirenja. Bolne protivurječnosti su dovedene do posljednje konsekvence, naslada samouništenja demonski je obuzela ljude i nadahnula ih da čine zlo, sve dok naposljetku u njihovim dušama ne preostane ništa drugo osim potpunog klonuća i praznine. No, da li spaljeni dom uopšte može biti temelj za novi početak, dilema je koju autor ne rješava, već je prepušta čitaocima kao snažan podsticaj za razmišljanje.
“Pelegrini” su ciklus posvećen hodočasnicima po opustošenoj zemlji nekadašnjih carstava komunističkog uređenja, bivšim saborcima ili neprijateljima, koji se ponovo srijeću i razgovaraju, koji uživaju u bogatoj trpezi i uz piće se prisjećaju značajnih datuma iz svoje prošlosti, velikih događaja u kojima su učestvovali. Tih pet kratkih priča na literarno veoma uspio način tematizuju znamenitu Hegelovu tezu o lukavstvu uma, preciznije: tematizuju onaj ljudski talog koji preostaje od istorijskih ličnosti pošto obave svoj povijesni zadatak, jer strast koja ih je održavala u životu i upravljala njima, na kraju se neminovno preobražava u silu uništenja.
“Kraj Dugog marša” opisuje susret jugoslovenskg generala Popare i kineskog maršala Huang Šena, njihove poglede zamagljene alkoholom i nesuvisle riječi koje razmjenjuju, ubjedljivo predstavljaju čitaocima jednu potpunu istrošenost ljudi koji su odavno nadživjeli svoju svrhu, shodno čemu su osuđeni da budu nemoćni svjedoci vlastitog propadanja. “Tako su, drčni i žovijalni general Popara, i već odsutni i istrošeni maršal Huang Šen, koji je sve češće prduckao, evocirali uspomene na svoje pobjede i vizionarstvo svojih vođa, iako je sve u svemu bilo više odstupanja nego nastupanja… Okrugli sto sa rotacionom pločom, napuštali su sve češće i sve brže, kako bi išli u sporedne prostorije, da s mukom uriniraju.” Sukobljavajući na jednoj strani još uvijek “velike priče” svojih likova, sa njihovom prosto biološkom činjenicom starenja, i ne samo tjelesne već i mentalne dekompozicije, autor u nekoliko britkih poteza – i veoma cinično – prikazuje svu bijedu svijeta kojim dominiraju takve kreature.
Izabrana djela Sretena Asanovića opremljena su iscrpnom bibliografijom koja obuhvata podatke o njegovim knjigama, o prevodima na strane jezike koje je njegova proza doživjela do sada, ali i podatke o kritičkim tekstovima koji su u ex-jugoslovenskoj i crnogorskoj periodici objavljivani o njegovoj literaturi. Urednik Izabranih djela je Jovan Nikolaidis.
