Darja Šuković: Dvadesetpet godina „Princeze Ksenije od Crne Gore”

Darja Šuković: Dvadesetpet godina „Princeze Ksenije od Crne Gore”

 U februaru 2019. navršilo se 25 godina od premijernog izvođenja pozorišne predstave Princeza Ksenija od Crne Gore, u zgradi Kraljevskog pozorišta “Zetski dom” na Cetinju. “Izgnanička tugovanka doma Petrovića”, kako stoji u podnaslovu predstave, nije samo vratila letargičnu cetinjsku (i crnogorsku) publiku u zgradu tada nepostojeće institucije, nego joj je, pričajući do tada neispričanu priču o simbolu crnogorskog uzleta i nestanka – kralju Nikoli Petroviću i njegovoj “Velikoj kćeri” – Kseniji, vraćala vjeru u obnovu Crne Gore.

Predstava čiji je život trajao skoro čitavu deceniju, s preko 100 izvođenja, i za svako se trebalo “grabiti” za ulaznicu, dala je dodatnu snagu jednoj novoj političkoj ideji, koja je hrabro i glasno odgovorila etnonacionalističkoj histeriji, građanskom ratu, promjeni ideološke paradigme, nespremnosti za pluralizam i, zbog toga, munjevitom srljanju velike SFRJ u propast.

Mnogi kažu da je Princeza Ksenija bila mnogo više od pozorišta. Tome u prilog govori i činjenica da je imala čak četiri premijere! Na izvođenja ljudi su dolazili u najsvečanijim odijelima, iz poštovanja prema činjenici da gledaju – kralja! Mihailu Janketiću, koji je tumačio lik kralja Nikole, ljudi su ustajali, klanjali se, aplaudirali.

Od početka, predstava je stvorila magiju. I glumci su toga brzo postali svjesni. “Šta misliš zašto bi jedna Mira Stupica dolazila na hladno Cetinje i u sali bez grijanja spremala tu predstavu?” – pitala me je u jednom razgovoru, a zapravo je o toj magiji govorila teoretičarka umjetnosti Milena Pejović. Već tokom proba u prostorijama hotela Grand, u bezmalo opsadnom stanju, jer Cetinje je bilo antiratni i procrnogorski centar, sa temom koja je etnonacionalističkoj histeriji bila balvan u oku, bilo je jasno – da će nastati nešto posebno.

I, zaista, jeste. Teško je zamisliti da pozorišna predstava s “političkom” temom danas izmami suze, da tako ubjedljivo demistifikuje korumpirane istorijske istine i ponudi potpuno novi pogled na tešku istorijsku, nacionalnu i državnu traumu.

1. DRUŠTVENO-POLITIČKI KONTEKST KOJI PRETHODI NASTANKU PREDSTAVE

 Bogami, Dano, ono što ovca vidi ležeći, to nije daleko

Kralj Nikola odgovara prijestolonasljedniku Danilu (Vojvodić, 2017, str. 19)

Uspjeh predstave Princeza Ksenija od Crne Gore nemoguće je razumjeti van konteksta u kojem je nastala. Njena refleksivnost ogleda se u sažimanju dva istorijska perioda (onoga koji se igra odnosno period egzila kraljevske porodice Petrović-Njegoš, i onoga u kojem se igra; devedesete godine prošloga vijeka), čijim se suočavanjem definiše otrežnjujuća uloga ovog umjetničkog djela, kao katalizatora društvenih procesa.

Iluzije o nadnacionalnom karakteru jugoslovenske države, oličenom u suživotu šestočlane federacije jugoslovenskih bratskih naroda i narodnosti raspršile su se nedugo nakon smrti njenog, ispostaviće se, jedinog pravog kohezivnog faktora – Josipa Broza Tita. Gotovo paradoksalno, još više od Tita, lidere većih članica bivše republike ujedinila je zavodljivost, po Jugoslaviju destruktivne, nacionalističke obnove koja je, kako se kasnije potvrdilo, bila idealan recept za profilisanje njihove “mesijanske” uloge u autoritarnim, vođe željnim narodima.

S Titovom smrću otišla je stabilnost i predvidljivost života u autoritarnom sistemu. Oni kojima je smetao nedostatak dinamike u političkom i društvenom životu, ubrzo su, čini se, mogli samo poželjeti povratak takvog tempa. Naviruća lavina etnonacionalizma čije je grotlo aktivirala Srpska akademija nauka i umjetnosti (SANU) iskazom nezadovoljstva statusom koji je Srbiji dodijeljen u jugoslovenskoj arhitekturi, u septembru 1986. kroz novu platformu za rješavanje srpskog nacionalnog pitanja –Memorandum u “kojem se otvara srpsko pitanje u kontekstu položaja Srbije u federalnoj Jugoslaviji i potencira navodna antisrpska politika jugoslovenskog rukovodstva koja se prepoznavala u lansiranoj krilatici Slaba Srbija jaka Jugoslavija, ugroženosti srpskog naroda u drugim republikama” (Andrijašević & Rastoder, 2006, str. 482).

1.1. UVERTIRA ZA RASPAD

“Milošević kao apartčik komunističkog sistema prvi je, ako ne shvatio, onda prvi javno rekao – Tito je mrtav, titoizam je mrtav! I, naravno da su ga svi oni nacionalisti, koji su bili u Akademiji, udruženjima književnika i tako dalje, prihvatili kao novog mesiju!”. Predsjednik SK Srbije Slobodan Milošević, savršeni splet okolnosti u kom se zadesio iskoristio je da, kroz ideologiju etnonacionalizma, na Kosovu Polju sebe promoviše u novog vožda srpskog naroda (čuveno – “Niko ne sme da vas bije”). Podizanje srpske nacionalne zastave u geografskom središtu njene mitologije i ponovno oživljavanje kosovskog mita paradigmatično su iskazali suštinu Miloševićeve ideološke platforme i njegove političke ambicije. Znao je da može računati na represivni aparat, “računao je da su vojska i policija još uvijek lojalni njemu, i morao je dobiti je podršku naroda i inteligencije.”. Tako je uz dobijenu podršku intelektualaca, Milošević na platformi Memoranduma SANU o ugroženosti srpskog naroda probudio višedecenijsko usnulo nezadovoljstvo uskoro bivših drugova iz svih republika koje su držale Srbe van svoje države.

Ono što je učinilo Crnu Goru lakim Miloševićevim plijenom, bez sumnje, bila je zapuštenost nacionalnog pitanja. Kako Marko Špadijer tvrdi, sigurnost u Jugoslaviju “ulijenila” je crnogorsko rukovodstvo i odmakla ga od pitanja jezika, crkve, kulture. Crnogorsko rukovodstvo živjelo u iluziji da je projekat jugoslovenske države besmrtan, pravdajući se time da je Crnoj Gori u Jugoslaviji dobro. Tako su rukovodioci “živjeli od uvjerenja da će Jugoslavija biti vječna, da je Crnoj Gori dobro u Jugoslaviji, da je ona ravnopravna, da joj pomažu Fondovi za ekonomski razvoj i to je vlasti odgovaralo na neki način. Participirali su u saveznoj vlasti, čuo se njihov glas, nesrazmjerno veličini”.

Dalje, još jače, tvrdi da su problemu nacionalizma u partijskim i državnim organima pristupali veoma pažljivo, te da nijesu željeli “nikoga da povrijede” ojačavajući svoj nacionalizam. Iako se sedamdesetih godina prošloga vijeka Savez komunista Crne Gore opredijelio za crnogorsku kulturu, koncept nacionalne crnogorske kulture koji je iznjedrio niz institucija važnih za društvenu emancipaciju (poput Univerziteta Crne Gore, te Crnogorske akademije nauka i umjetnosti), deceniju i po kasnije ispostavilo se da te institucije nijesu bile dovoljno jake da Crnoj Gori obezbijede ravnopravnost u jugoslovenskoj arhitekturi. Potvrdu takve ocjene našla sam i u razgovoru sa Miloradom Popovićem, koji kaže da su “te naše institucije – Univerzitet, Akademija kasno stvorene. i stvorene su kroz negativnu selekciju i kroz veliki, preveliki upliv Beograda”.

Srbija sa svojim hegemonističkim konceptom nije priznavala postojanje crnogorske kulturne posebnosti, iako se na “političkom nivou držala neka ravnoteža”, tvrdi Špadijer. Tako su, prisjeća se, “izdanja sto pisaca srpske književnosti i srpska književnost i istorija inkorporirali crnogorsku inteligenciju”. Tome je doprinijelo i samo crnogorsko rukovodstvo, stavljajući kulturna pitanja pod tepih, cijeneći ih nedovoljno važnim ili bez želje da se u njih, u nedostatku znanja, upušta.

Osim nedostatka znanja, istorijski trenutak u kome se Jugoslavija nalazila, prožeta bujajućim nacionalizmima, opredijelio je crnogorsko rukovodstvo da ne raspiruje još i svoj nacionalizam. Osvrćući se na ovaj period, Milorad Popović sažima istorijske procese koji su doveli do uspjeha Antibirokratske revolucije u Crnoj Gori: “Uzrok propasti prve i druge Jugoslavije bio je prevashodno trajni antagonizam između srpskog unitarističko-centralističkog i hrvatskog (kon)federalnog shvatanja države (…) dok je anticrnogorska Antibirokratska revolucija posljedica nesposobnosti crnogorskih komunista da, poput makedonskih, koji su stvorili odjelitu crkvu i jezik – dovrše nacionalnu emancipaciju. Jer, sve “nacionalne revolucije” početkom devedesetih godina u bivšoj Jugoslaviji temeljile su se na sopstvenoj mitologiji i kulturnoj obnovi, osim Antibirokratske revolucije u Crnoj Gori, koju su osmislili ideolozi velikosrpstva u SANU, SPC i štabovi za propagandni rat u Beogradu.” (Popović, 2016, str. 38-39). U razgovoru obavljenom za potrebe ovog rada potvrdio mi je ovu tezu ocjenjujući da su ljudi iz crnogorskog rukovodstva znali stvarne motive Miloševićevog djelovanja, ali da niko nije imao petlju da to javno izgovori. Tezu o izbjegavanju bavljenja nacionalnim pitanjem crnogorskog rukovodstva razrađuje i Vuković (2015; str: 131), uz podatak da je broj Crnogoraca na popisu iz 1961 (81.3%) opao na 68.5% dvije decenije kasnije (Vuković, 2015, str. 132). Uz nedovoljnu preduzimljivost vladajuće garniture, u Crnoj Gori se otvorio prostor za djelovanje još dvije suprotstavljene ideje.

Jedna velikosrpska – koja je istina bila osuđivana, ali potpomognuta bazom u Beogradu, i ona druga koja je baštinila ideju crnogorske nacionalne i kulturne posebnosti koja je takođe bila napadana i bez podrške vlasti. Kulturološka priprema terena kroz propagandnu mašineriju, aktivno djelovanje intelektualaca školovanih u Beogradu, olakšala je Miloševiću da nakon kasne demonstracije stava crnogorskih vlasti i odbijanja da se solidariše sa srpskom na Kosovu, pokrene lavinu nezadovoljnih radnika i studenata i tako sebi obezbijedi potrebni četvrti glas za preuzimanje saveznih organa Jugoslavije.

Druga – koja je otvarala pitanja crnogorskog identiteta i kulture, stvarala svijest o posebnosti u jeziku, literature, kojoj pripada Milorad Popović, jedan od osnivača Cetinjske književne opštine, koja je još od sredine 80-ih promovisala ove ideje, kaže da su na njih gledali kao “na lunatike”, dok u razgovoru sa Markom Špadijerom dolazim do nalaza da je komunističko rukovodstvo bilo “najoštrije” upravo prema crnogorskom nacionalizmu. Bez podrške države, uz slabe, kasno stvorene institucije ova druga struja bila je ubjedljivo manjinska, i još izložena ataku ove prve koja je “iza sebe ima Beograd, ima institucije, velike tiraže, velike propagandne mašinerije”.

1.2.  ANTIBIROKRATSKA REVOLUCIJA

Takva društvena klima utabala je put završnom činu raspada Jugoslavije i promjeni ideološke paradigme pred istorijsku 1989. Nakon preuzimanja kontrole nad Vojvodinom kroz čuvenu jogurt revoluciju, Milošević je potpomogao događanje naroda i u Crnoj Gori.

Kao formalni povod za izbijanje antibirokratske revolucije u Crnoj Gori uzima se nezadovoljstvo teškom ekonomskom situacijom u zemlji, ali i nezadovoljstvo njenim rukovodstvom koje se odaljilo od naroda. Suštinski, osvajanje Crne Gore će, nakon sječe pokrajinskih rukovodstava, donijeti Miloševiću glas koji je nedostajao za potpunu kontrolu organa na saveznom nivou i “rušenje političke infrastrukture uspostavljene Ustavom iz 1974” (Andrijašević & Rastoder, 2006, str. 483). Kroz nabujali etnonacionalizam, na krilima kosovskog mita AB revolucija prelila se i na teritoriju Crne Gore. Mitinzi solidarnosti, u crnogorskom partijskom rukovodstvu okarakterisani kao “direktan prodor srpskog nacionalizma”, počeli su 20. avgusta 1988. kada su kolone sa Kosova i svih gradova Crne Gore počele da pristižu u Podgoricu. Lajtmotiv mitinga, kako im i samo ime kaže, bila je solidarnost sa ugroženim pripadnicima srpskog i crnogorskog naroda (slušajući izjave mitingaša, da se zaključiti da je ova razlika između crnogorskog i srpskog naroda bila je samo terminološka) na Kosovu, toliko velika “do granice potiranja” kako reče jedan od govornika. Nakon Podgorice novi skup održan je u Kolašinu gdje se zatražila odgovornost čelnika partije i pojedinih crnogorskih zvaničnika. Nakon Kolašina, skupovi su se preselili u Nikšić. Retorika govornika obilovala je zapaljivim nacionalističkim porukama, o Crnoj Gori govorilo se kao o “srpskoj Sparti”. Taj čuveni miting u Nikšiću ostaće zapamćen po krajnje zanimljivoj situaciji, koja je koštala “glave” cijelo rukovodstvo RTCG-a, zbog bure koja se digla povodom parole: “Hoćemo Ruse”. Ni do dan danas nije razjašnjeno jesu li mitingaši govorili “Hoćemo gusle” ili “Hoćemo Ruse”. Bilo kako bilo, obje parole su paradigmatični prikaz duha toga vremena. Naravno, nije neophodna naročita razboritost da bi se proniklo u stvarni motiv ove odluke. Procijenjeno je da je cjelokupna uređivačka garnitura u crnogorskoj televiziji bila smetnja informativnoj okupaciji Crne Gore.

Uz prigodnu ikonografiju mitinzi započeti krajem ljeta nastavili su se i u oktobru iste godine. Da se ne radi o spontanom događanju naroda, već o brižljivo pripremanom djelovanju govore i izvještaji policijskih akcija. Tako su se zahtjevi pobunjenih brzinom svjetlosti s ekonomskih proširili na političke, veličajući ličnost lidera susjedne republike. Da potkrijepim prethode tvrdnje, citiraću neka obraćanja mitingaša. Izvjesni Boško Baletić kaže:

“Poslao sam telegram Miloševiću, koji nije stigao dalje od Mojkovca i htio bih da mu čestitam na ličnoj hrabrosti i političkoj mudrosti. Promjene ne idu bez lomova. S tobom su svi pošteni Crnogorci i Srbi iz Crne Gore.”

Svetozar Vukčević, pak, ima vrlo konkretne zahtjeve:

“da se da podrška izmjenama Ustava Srbije, da se preduzmu mjere u vezi prekidanja represije nad nealbanskim stanovništvom na Kosovu i Metohiji”

Sve to praćeno povicima: “Slobo, slobodo!” Crnogorski funkcioneri prepoznali su problem, ali nijesu imali snage da ga riješe. Vidoje Žarković ukazao je na “eskalaciju velikosrpskog nacionalizma u Crnoj Gori i prema Crnoj Gori koja je došla do neslućenih razmjera. Javno se negira samobitnost crnogorskog naroda, dovodi se u pitanje suverenitet Crne Gore kao ravnopravne države u jugoslovenskoj zajednici” (Prevrat ’89). Oktobarske mitinge crnogorsko rukovodstvo je preživjelo, međutim, talas nezadovoljstva nije mogao još dugo ostati bez posljedica.

Novi zamah pokrenuli su studenti crnogorskog Univerziteta, ambiciozni, krčeći svoj put ka foteljama (na kojima se neka poznata lica nalaze i danas). Grabeći priliku koja im se ukazuje once in a lifetime 10. januara ’89 počeo je završni udarac revolucije. Pridruženi predstavnicima Radoja Dakića sprovodili su u djelo ono što je brižljivo osmišljeno na drugoj adresi. Ovoga puta ta se adresa nije pretjerano skrivala. Opet se to najbolje može vidjeti kroz poruke govornika.

Nijesu Crnogorci odabrali Miloševića zato što je Srbin. Mi mu se divimo zato što govori što misli, mudrosti, hrabrosti. Nije nama Milošević drag što otkri sve što nismo smjeli, što treba da spriječi genocid 20. vijeku.

Jedanaestog januara oko 14 sati i 30 minuta, nakon 30 sati protesta Momir Bulatović saopštio je: “Narod je pobijedio!”. I partijsko i državno rukovodstvo podnijelo je ostavke pred demonstrantima “koji su instruisani iz Beograda” (Gallagher, 2003, str. 56), kao uvertira za još burnije posljednje stoljeće starog milenijuma.

U junu 1991. Slovenija i Hrvatska proglasile su nezavisnost, sredinom iste godine počinje otvoreni rat između Hrvatske i JNA. Jaka propagandna mašinerija utkala je osjećanje ugroženosti kod sveukupnog srpskog korpusa širom Jugoslavije uslijed raspada zajedničke države i stvaranja nezavisnih država na bivšem jugoslovenskom prostoru. Kao reakciju na takav ambijent, Srbi u Hrvatskoj stvaraju svoje autonomne oblasti koje žele pripojiti Srbiji (Republika Srpska Krajina), a u Bosni Republiku Srpsku. Početkom aprila 1992. eskalira rat u Bosni i Hercegovini, a 27. aprila 1992. stvorena je dvočlana Savezna Republika Jugoslavija. Na brzopoteznom referendum u Crnoj Gori, organizovanom u roku nešto dužem od 7 dana 1. marta 1992. (istog dana održan je i referendum u BiH) od 66.04% birača njih 95.94% zaokružilo je opciju ostanka u državnoj zajednici Jugoslaviji. Zbog jakog pritiska Beograda i prosrpskih snaga u Crnoj Gori, crnogorsko rukovodstvo bilo je prisiljeno da ne koristi pravo na samoopredjeljenje na način na koji su to uradile druge jugoslovenske republike, svjesno činjenice da je opcija osamostaljivanja bila nerealna, te da bi mogla dovesti do sukoba. Ukoliko je, tada, uopšte imalo takvu želju?

Tako se Crna Gora, u reprizi istorije, opet našla u situaciji poput one iz novembra 1918. Sada, doduše, kao formalno “ravnopravan” dio veće države. Ta ravnopravnost definisana Ustavom iz aprila 1992. trebalo je da izjednači dvije republike, od kojih je jedna bila 6.4 puta manja po teritoriji, 15.9 puta manja po broju stanovnika, 17.9 puta manje po društvenom proizvodu i 19 puta manja po nacionalnom dohotku. Zbog umiješanosti u ratove, SRJ je, već u maju 1992. isključena iz međunarodnih organizacija, uvedene su joj ekonomske sankcije, a ubrzo je postalo bjelodano jasno da je Crna Gora obespravljena u svakom pogledu, uvučena u ratnu mašineriju i borbu za tuđe interese. To je izazvalo nezadovoljstvo crnogorskog naroda, inteligencije i dijela političkih stranaka. (Andrijašević & Rastoder, 2006, str. 484-493).

U periodu 1990–96. godine taj vladajući vrh prvobitno Saveza komunista Crne Gore (od 1991. Demokratske partije socijalista) činili su predsjednik Republike Momir Bulatović, predsjednik Vlade Milo Đukanović i partijski “ideolog” Svetozar Marović.

Demokratska partija socijalista se ponašala više kao “državna partija koja je koristila sve one prednosti koje donosi potpuna kontrola državnih aparata i resursa. Ovi resursi bili su u potpunosti podređeni održavanju vlasti i pobjedi na izborima. Korišćeni su tipični metodi: čvrsta partijska kontrola nad državnim štampanim i elektronskim medijima (…)” (Darmanović, 2015, str. 15-16). Pod kontrolom režima nalazio se tada jedini crnogorski dnevni list Pobjeda i Televizija Crne Gore. Osim medija, ideološke pozicije tadašnjeg režima dijelili su i članovi CANU. Kroz intervjue čula sam grotesknu epizodu o jednom članu Akademije koji je sramotnu epizodu crnogorske istorije – napad na Dubrovnik, ocijenio izrežiranom. Tvrdio je, on kao reditelj, da je to pirotehnička predstava.

1.3.  NJEGOVANJE MRŽNJE

Radi boljeg uvida u dati kontekst, citiraću nekoliko naslova Pobjede iz ’91. koju Milorad Popović u intervjuu obavljenom za potrebe rada, naziva “ratnim biltenom”. U esnafskim krugovima kao idealtipska odrednica lošeg glasila uzima se Pobjeda Vidoja Konatara. Ovi naslovi nalaze se u knjizi Živka Andrijaševića Nacrt za ideologiju jedne vlasti. Andrijašević, Pobjedu naziva “prvorazrednim istorijskim izvorom za izučavanje ideologije jedne vlasti”, a uvjerenje da je upravo ona “odgovarajući izvor za jednu takvu analizu temeljimo na činjenici da je riječ o glasilu koje je bilo pod direktnom analizom i apsolutnom kontrolom tadašnje vladajuće partije u Crnoj Gori – Saveza komunista Crne Gore (od juna 1991. Demokratska partija socijalista)” (Andrijašević, 1999, str. 7). Tako, prateći pisanje Pobjede tokom cijele ’91. on primjećuje kako je vlast u Crnoj Gori “pripremala teren za realizaciju određenih političkih koncepcija, i kako je nastojala da stvori svijest zahvaljujući kojoj će te koncepcije biti prihvaćene i podržavane” (Andrijašević, 1999, str. 12).

U Pobjedi iz 13.01.1991. br. 9020, u tekstu naslova “Puške ili kišobrani” na strani 3. o slučaju Hrvatske piše:

sasvim jasno otkriva koliko je primitivnog nacionalizma i feudalnog jelačićevog konjušarstva stalo iza ‘hrvatske mlade demokratije…

Zatim se, u istom broju, kandidat za predsjednika SO Bara opisuje kao “muslimansko-albansko-reformistički kandidat, drug-gospodin”, a sjednica na kojoj je izabran “farsom”. Zatim je sljedećeg dana, 14.01. u broju 9021, objavljen intervju s Predsjednikom SR Crne Gore Momirom Bulatovićem, koji je između ostalog ponudio mišljenje i o mitropolitu crnogorsko-primorskom Amfilohiju cijeneći ga “izuzetno obrazovanim, produhovljenim i racionalnim čovjekom. Dolazak, ili bolje rečeno povratak, tako umnih ljudi u Crnu Goru ne može do da obraduje svakog Crnogorca koji tradicionalno cijeni moralne i intelektualne “vrijednosti”.” Zatim za kraj intervjua – nezgodno pitanje:

Vi ste, izvjesno je, najpopularniji Crnogorac. Kako je zapravo, biti Momir Bulatović?

Potom se, 16.01. broj 9023, u maniru najprofesionalnijeg istraživačkog novinarstva o tadašnjem opštinskom premijeru Bara piše:

Mnogi Barani uglavnom ga znaju kao učesnika mnogih mitinga, a još više po sklonosti kafanskim veseljima koja se često završavaju pod astalima.

Sljedećeg se dana u čuvenoj rubrici “Tribina” čitaoci bave aktuelnim pitanjem Njegoševog mauzoleja na Lovćenu:

Vraćanjem kapele mi opet postajemo onaj narod koga su opjevali domaći i strani pjesmotvorci. Opstajanjem mauzoleja na vrhu Lovćena mi postajemo narod ‘koji sebe objasniti ne može’ jer se odričemo državnog grba i najsvetijeg groba

(Pobjeda, br. 9024, 17.01.1991)

Dobrica Ćosić bi sigurno bio ponosan. Novinari Pobjede se takođe bave i temom “Crnogorci 100%” uz opasku da:

nije nimalo prijatno baviti se temom stoprocentnog crnogorstva, te kuge, koja više ne izaziva srdžbu, pa ni gađenje (…) Pošto su im gosti, najbrojniji, na ‘autokefalnoj’ badnjoj večeri bili Šiptari i Muslimani, iz adekvatne im ‘kaste’, valja očekivati da će sljedećeg puta zajedno u Ulcinju ili Rožajama zatražiti autokefalnost Džamije, jer otuda i treba zaštiti državu Crnu Goru (isto).

Osim političke korektnosti, novinaru treba priznati i nevjerovatnu moć zapažanja, te prebrojavanja i stratifikacije prisutnih na skupovima velikih razmjera u realtime-u. Takođe, vjerujem da, s vremena na vrijeme, isto treba podsjetiti da se radi o tekstovima tada jedinog dnevnog lista. Devetnaestog dana januara Pobjeda donosi pismo dva akademika Momiru Bulatoviću i Milu Đukanoviću, naslovljenom “Ne dozvolite razbijanje Jugoslavije” u kom se iskazuje zadovoljstvo “visokom pobjedom komunističkih kandidata (…) pogotovo u ovom ‘pluralističkom’ košmaru, znače mnogo više od novinske vijesti, vraćaju vjeru u očuvanost kolektivnog razuma, u mogućnost mirnijeg, humanijeg preokreta događaja. A to je, prema našem životnom iskustvu i znanju, odista i nezamislivo i neostvarivo bez novih, mlađih komunista, a to ste vi…” (Pobjeda, br. 9026, 19.01.1991). Zatim se. krajem mjeseca, u tekstu naslovljenom “Više od izdaje” saopštavaju stavovi anketiranih građana. Tema – Hrvatska. Tako student iz Berana kaže:

 Od Tuđmana, Mesića i drugih čelnika HDZ ništa me ne može iznenaditi. O njima najbolje govore njihove tamne biografije. Sada sam još više ubijeđen da je narod Kninske krajine, Like i Korduna apsolutno u pravu. Zar treba dozvoliti da ih ustaše kolju kao jagnjad?

(Pobjeda, br. 9036, 29.01.1991).

Pored suptilnosti formulacija, spisateljskog rafinmana te nadasve poštovanja ljudskog dostojanstva, crvena nit koja povezuje tekstove jeste i zabrinutost nad prilikama u Hrvatskoj – “ustaška HDZ-ovska euforija dobro je zahvatila i Crnu Goru”, “crnogorskim ustašama” nazivaju se članovi Liberalnog saveza Crne Gore i njihov lider, i prigovara im se to što:

nijesu osudili albanski teror nad srpskim življem na Kosovu i Metohiji, nijesu osudili hrvatski teror nad srpskim življem u Hrvatskoj, nijesu osudili slovenačko cijepanje Jugoslavije. A stavili su se u zaštitu dojanuarske Crne Gore, one Vidoja Žarkovića i Veselina Đuranovića. Oni se zalažu za autokefalnu crnogorsku crkvu i za zadržavanje Meštrovićevog mauzoleja na vrhu Lovćena, tog najupečatljivijeg međaša katolicizma na ovim prostorima. Oni osuđuju ‘srbijanski i crnogorski boljševizam’, a hvale ‘hrvatsku demokraciju. (Pobjeda, br. 9039, 01.02.1992).

Pisalo se o “rasrbljavanju Crnogoraca” kroz tekstove pod naslovom “Kako su Crnogorcima kidani srpski korijeni” (Andrijašević, 1999, str. 95). Pokušavalo se uticati na nacionalnu svijest i kroz serije tekstova o potrebi povratka Njegoševe kapele na Lovćen. Posebno su zanimljiva bila reagovanja građana, neka morbidno kvazipoetična:

Ako su zaklani Srbi morali da plove Savom, neće i ne smiju ploviti Moravom i Moračom. Zato ova moja srpska duša vapi za slogom svih duša srpskih (…) Naše oči, htjeli mi to ili ne, moraju gledati Lovćen i Avalu, a naša srca moraju kucati za Crnu Goru i Srbiju

(Pobjeda, br 9079, 13.03.1991, “Brat na brata”).

Nijesu pak epskoj naraciji bili skloni samo građani, a to potvrđuju i naslovi poput: “Gubalo ih majčino mlijeko” (Andrijašević, 1999, str. 71), “Hrvati naoružani, Srbi goloruki” (Andrijašević, 1999, str. 99), “Ustaše dolaze” (Andrijašević, 1999, str. 100), “Krv je potekla” (Andrijašević, 1999, str. 131). Posebno inspirisani novinari Pobjede bili su prilikom analiziranja rada onih pojedinaca i grupa koji su se otvoreno zalagali za ideju obnove crnogorske nezavisnosti – primjerice:

Potpomognuti samohranim cetinjskim babama, dječurlijom i žutokljunim mladićima, koji se još načisto ne znaju pravo ni prekrstiti, crnogorski liberalno-reformistički nastrojeni (kon)federalist uputili su ovih dana sa ravnog Cetinja svoj apel i aber svekolikoj javnosti (a, bogme, i crnogorskoj Skupštini) o potrebi što skorijeg razdruživanja Crne Gore sa Srpstvom, stvaranja ‘Neovisne Države Crne Gore’ i priznavanja nepostojeće ‘Crnogorske autokefalne pravoslavne Crkve’.

 (Pobjeda, br. 9073, 07.03.1991, Ne dajmo da nas razjedine)

Osim unutrašnjih Crnoj Gori otkrivaju i spoljašnje prijetnje, opet politički korektno:

Kako pored velikohrvatskih, postoje i velikoalbanske pretenzije na Crnu Goru, to bi se ova, u slučaju raspada Jugoslavije, našla u totalnom hrvatsko-šiptarsko-muslimanskom okruženju s Italijom naspram.

(Pobjeda, br. 9075, Ko krivotvori istinu)

Na liniji Andrijaševićeve ocjene da je Pobjeda prvorazredni istorijski izvor za proučavanje ideološke paradigme prisutne u Crnoj Gori na početku 90-ih, pokušala sam da kroz izbor primjera osvijetlim dominantnu moralnu, intelektualnu i kulturnu svijest prisutnu u crnogorskoj javnosti ovoga perioda. Iako nažalost ova i ovakva Pobjeda određenim karakteristikama (govorom mržnje, paušalnim ocjenama, kvalifikacijama svake vrste, senzacionalizmom) podsjeća na pisanje pojedinih medija danas, ona je svakako i odraz tadašnjeg prevladavajućeg duha. Taj i takav dnevni list imao je svoju publiku, i to ubjedljivo većinsku.

1.4.  POKRET OTPORA MILOŠEVIĆEVOM REŽIMU

Stanje unutrašnjeg haosa, okruženog građanskim ratom, egzilom, migracijama stanovništva sa ratnih područja… iznjedrilo je i jednu drugu “građansku, modernu i prozapadnu” struju (Andrijašević & Rastoder, 2006, str. 492-493). Te grupe bile su okupljene oko Liberalnog saveza Crne Gore i Socijaldemokratske partije, Crnogorskog PEN centra, nedjeljnika “Krug”, i “Monitor”, Crnogorskog društva nezavisnih književnika, “Matice crnogorske” (Andrijašević & Rastoder, 2006, str. 492).

Tek osnivanjem Liberalnog saveza i, pogotovo, početkom ratnje kampanje na Dubrovnik, jedan značajan broj ljudi suočava se sa realnošću, shvata da je to jedno nasilje, pljačka, primitivizam..

Znaš, takva je situacija bila, vrlo teška za otpor. Ali, nemaš kud, nećeš da budeš s njima, i ti se udružuješ, praviš mitinge. Formiraju se reformske snage, Savez za održanje konfederalne Jugoslavije, pa onda Građanski pokret. Većina nas je bila u svim tim organizacijama. Ipak, taj građanski pokret otpora nije imao snage, nije bio dobro uređen unutra. Zato se formira LSCG, pa se formira SDP… koriste se političke stranke kao kanali da se javno kaže što se misli.

 

2. ŽIVOT PREDSTAVE PRINCEZA KSENIJA OD CRNE GORE

Sredinom decembra 1993. počele su, na Cetinju, probe predstave Princeza Ksenija od Crne Gore. U konferencijskoj sali hotela “Grand” odvijale su se čitajuće probe, a osim ekipe koja je radila na predstavi, u “Grandu” i oko njega – policija. Čekajući da Opština ugrije zgradu Zetskog doma, glumci su upoznavali dramski tekst koji je bio rezultat jednogodišnjeg rada i doslovnog kopanja po arhivama Državnog arhiva, Istorijskog instituta i Muzeja kralja Nikole na Cetinju. Još od samog početka rada na predstavi, Cetinje i Cetinjani bili su dio stvaralačkog procesa. Donosili su čaj, kafu i rakiju, družili se sa glumcima, uključivali ih u kafanska nadgornjavanja, brišući tako prašinu sa zamandaljenih, zaboravljenih, manipulaciji prepuštenih istorijskih fakata. Zima provedena u gotovo zavjereničkoj atmosferi stvaranja jednog subverzivnog djela, Cetinjanima je bila intrigantna koliko i ono samo.

A, koliko je tek simbolike bilo utkano u ponovno “buđenje” Zetskog doma, to jest, da budemo precizni – zgrade onoga što je nekada bio Zetski dom. Četiri decenije od posljednje premijere (ukoliko su ispravni podaci koje pronalazim u periodici), upravo priča o princezi Kseniji, osviješćenoj, angažovanoj Nikolinoj kćerki, simbolično oživljava domaću produkciju na njegovim daskama. Pozorište u koje je kralj Nikola tako mnogo polagao, prepoznajući u njemu emancipatorski, prosvjetiteljski, ali i propagandni značaj, bez čijeg udarca štapom o pod predstava nije mogla početi – bilo je zapušteno i zaboravljeno, čak nije ni imalo grijanje. Podvig je bio, saznajem iz razgovora sa Radmilom Vojvodić, pokrenuti taj cijeli pozorišni mehanizam.

Da, zima je bila. I mi smo bili sami, mi i policija. Tada je nekim posebnim razlogom, bilo policije na Cetinju, upravo zato što su bili oni razni nemiri izazivani tim građanskim protestima. Onaj skup Akademije, pa proslava Božića… Zbog svih tih stvari koje su bile nove, poslije smo oguglali (smijeh). U samom Grandu nije mogla ni kafa da se popije, nije radio restoran. Imali smo grijalice. Čekali smo, zapravo, da se Zetski dom ugrije, jer je i tamo bila lednica.. Kad smo, napokon, dočekali da Opština počne da pušta grijanje u zgradi pozorišta, prešli smo tamo na mizanscenske probe, i onda je donijeta ta odluka o vrsti scenografije. U Crnoj Gori, ni sad nema nekih profesionalnih scenografa, a kamoli tad. Onda je trebalo staviti u pogon Zetski dom, neku krojačnicu. Bukvalno ni iz čega. Scena je postojala, ali nema ni zaposlenih, nema nikoga. Tako smo angažovali neke ljude koji su imali veze sa pozorištem, CNP-om. Jer ni CNP tada nije radio, zgrada je bila izgorela. Neki od tih ljudi su se, čak, prvi put suočili sa tom vrstom posla, pa smo ih i obučavali na neki način.

I pored produkcijskih, administrativnih i tehničkih poteškoća, Zetski dom bio je, riječima autorke, “pravo i jedinstveno mjesto da se ova tema ispriča”. Premijeri planiranoj za februar 1994, prethodio je rad na tekstu, koji se protezao na cijelu ’93 godinu. Proces prikupljanja i sistematizacije građe o kontroverznom periodu crnogorske istorije, koji se tada smatrao tabu temom, bio je posebno zanimljiv u odnosu na društveni kontekst u kom se odvijao. Arhivska građa bila je nesređena, sva u rukopisu, teško dostupna, zbog političkih naimenovanja bilo je teško čak i ući u određene institucije (poput Istorijskog instituta), kopir aparata u njima nije bilo, a građa se nije smjela iznositi, pa je sve to bilo neophodno prepisivati. Za pripremu drame korišćeni su različiti izvori, od kojih su posebno značajni: periodika – Glas Crnogorca iz vremena egzila, legat Pera Šoća, memoari Sima Popovića i Milutina Vujovića, te dnevnik Ilije Bjeloša. U vremenu “jedne potpuno druge istoriografije, jednog drugog odnosa prema Petrovićima”, Vojvodić se prisjeća i nekih gotovo komičnih situacija, kada su joj tokom istraživanja nuđene i poklanjane i one druge knjige.

Upravo to vrijeme druge istoriografije, donijelo je predstavi takvu popularnost i tako snažnu reakciju publike. Teme kojima se ona bavi, vrijeme egzila kraljevske porodice Petrović pa sve do smrti kralja Nikole, uključujući i traumatičnu 1918, i Božićni ustanak, bile su, baš kao što je to prijetilo samoj Crnoj Gori s početka 90-ih – izbrisane i zaboravljene. Riječima Milorada Popovića:

“To je bilo potpuno zatomljeno. Prvo zato što su u tom momentu to bile zabranjene teme, a drugo – to je jednom kontinuiranom mješavinom straha i manipulacije prikazivano kao nešto nedostojno, nazadno, nenarodno… Tako da su čak i ljudi iz ‘zelenaških’ familija, to krili. Na primjer, ja nisam znao da je moj đed bio politički emigrant. Mislio sam da je otišao trbuhom za kruhom. I onda sam našao da je bio u Zelenaškom pokretu, da je bio zatvoren u Danilovgradu i da je odatle pobjegao” 

Osim neznanja i nepoznavanja, ta istorijska elipsa koja je prijetila onome što u Crnoj Gori tako često slušamo – ponavljanju istorije – dala je posebnu mogućnost identifikacije aktuelnog trenutka sa onim što se odigrava na sceni. Za rediteljku Vojvodić, to su dva aspekta od kojih polazi njeno zanimanje za Kseniju.

Postoje dva aspekta iz kojih može da se gleda. Jedan je onaj koji slijedi misao i neki kreativni izazov iz određene teme, teme egzila dinastije Petrović i ’18. kao godine prestanka postojanja jedne države, u ovom slučaju Crne Gore. Istoriografski i u kontekstu aktuelnog vremena iz kojeg pravim to istraživanje. Drugi je aspekt koji je više dramaturški, teatrološki prije svega, a zapravo dramaturški, spisateljski koji pokušava da tu istoriografski korumpiranu istorijsku priču koju ja istraživanjem fakata istorijskih uspijevam da sklopim i razobličavam ujedno, u kojem ja odlučujem da posmatram stvar iz vizure žene koja se objektivno iz istorijskih fakata nameće sa određenim jasnim političkim stavom, akcijom, aktivnošću političkom, angažmanom u tim svim okolnostima i ujedno čija mi pozicija u jednom vremenu koje je dezorjentisano u svakom smislu, u smislu humanosti, s obzirom na rat koji se dešava na ovim prostorima, s obzirom na taj velikosrpski atak koji se takođe politički dešava u Crnoj Gori, s obzirom na te istorijske koincidencije biva blizak, biva identifikujući na neki način.

Odabir tako kontroverzne teme zahtijeva poseban umjetnički izraz koji će je načiniti prijemčivom publici. Zato je bilo neophodno unijeti emocionalnu dimenziju, razobličiti te, činilo se daleke istorijske ličnosti i dati im ljudske obrise, sa kojima se, oni pred kojima se njihova teška životna epizoda odvija mogu identifikovati. Neophodno je bilo ući u mentalitet, razumjeti “porodične odnose te dinastije u trenutku kada ne postoji poredak, kad su izgubili tron, kada oni postaju slični svakoj drugoj porodici koja se nađe u nekom problemu”.

Vojvodić je odlučila da uđe u “taj obračun sa patrijarhalnim nasljeđem koje na neki način jeste temelj toj našoj identitskoj šizofreniji. S tom nemodernošću, s tim dirljivim postamentima patrijarhalnog koji su specifični u crnogorskom društvu i koji opstaju i dan danas, i koje ja poštujem, ali koji su i u shvatanju politike i u shvatanju muško-ženskih odnosa, i u shvatanju međunacionalnih odnosa, uporište za razne stvari. “. To se postiže pričanjem priče iz vizure žene, i to one čiji je lični politički angažman u vremenu egzila kraljevske porodice prepoznatljiv. Ono što je bila opasnost takvog rješenja svakako jeste odlazak u “plačljivu melodramu”, te su zato kralju Nikolu dati “neki elementi grotesknog” i na taj način upravo kroz njegov lik provlači se ilustracija same Crne Gore, dajući “nečeg tragikomičnog tom kralju Liru crnogorskom koji ludi, koji senili… Upravo da bi ta specifičnost male države, ta krhkost vlasti u svakoj maloj državi, ta nebitnost globalna, da bi negdje došla do izražaja“. Ovaj momenat značajan je i za profesora Darka Lukića, koji u kritici piše: “U toj se priči, međutim, jedna tradicionalno ratnička i utoliko monolitno patrijarhalna kultura promatra iz potpuno ženske pozicije. U takvom je dramskom postupku sama ta kultura dramatično izazvana i preispitana vlastitom oprekom, i otvorena za mogućnosti drugačijih, subverzivnih čitanja.” (Vojvodić, 2017, str. 8).

Još jedna tema osobito je važna i prijemčiva u ovoj predstavi – tema egzila. U trenutku njenog nastajanja i izvođenja, tema egzila je nikad aktuelnija na prostoru nekadašnje SFRJ. Tome u prilog govori i činjenica da kada je Srbija ’93 pooštrila kriterije za prijem izbjeglica, Crna Gora je nastavila da ih prihvata i to u vrijeme kada su one već sačinjavale 10% populacije (Gallagher, 2003, str. 59). Tema egzila otvorila je prostor komunikacije i prenošenja značenja ne samo crnogorskoj, već i regionalnoj publici. Tome svjedoči i zanimljiva reakcija na predstavu, koju sam saznala iz intervjua, profesorice Fakulteta dramskih umetnosti Mirjane Miočinović koja je nakon predstave, uplakana prišla rediteljki i rekla: „Ma kakva Crna Gora, kakva dinastija Petrovića, to je moja tema. Pa ta priča egzila, pa ja sam sve vrijeme bila u identifikaciji“.

Subverzivan, intrigantan dramski tekst nije garant uspjeha predstave. Pozorišna režija nije puka “transpozicija dramskog teksta”, te od brojnih drugih elemenata zavisi njen uspjeh. Neupitna je teza da se uspjeh predstave krije u njenoj refleksivnosti, sposobnosti autora da u pravom istorijskom trenutku ponudi komad koji s njim dobro korespondira na više prethodno navedenih nivoa, a sve je to moglo biti potpuno kontigentno bez dobre glumačke podjele. Činjenica da u komadu koji tretira događaj, koji i dan danas pravi liniju podjele među Srbijom i Crnom Gorom, glavnu ulogu igra jedna od najpoznatnijih srpskih i jugoslovenskih glumica Mira Stupica, kralja Nikolu glumac crnogorskih korijena Mihailo Miša Janketić, a kraljicu Milenu srpska glumica Đurđija Cvetić, izdiže ovo djelo iznad lokalnog konteksta. Sve njih okuplja osjećanje revolta Miloševićevim surovim nacionalističkim režimom i zdrav, građanski odnos prema pitanjima koje predstava otvara. Kako se u kritici Borke Pavićević pronicljivo primjećuje: “Što autoritarniji režim u Srbiji to veći pritisak na pitanje ko su Crnogorci. Što čvršća politička praksa to veće pjevanje i udaranje u nacionalne talambase” (Pavićević, 2011, str. 74).

2.1.  PREMIJERA PREDSTAVE U ZETSKOM DOMU FEBRUARA 1994.

Možemo razložiti još jednu osobenost pozorišta kao medija koju Princeza Ksenija od Crne Gore potvrđuje – javnost. Vjerujem, da nju najbolje razjašnjava premijera onoga što se opisuje kao “događaj-predstava” (Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 11). Desetog februara 1994. održana je prva od tri premijere predstave. Tokom istraživanja razmišljala sam o tome kako je do javnosti došla informacija da se predstava održava.

Zašto? Javni prostor bio je, kako Vojvodić kaže, klaustrofobičan. Pobjeda je bila pod direktnom kontrolom režima, RTCG isto. Dakle od većih glasila ostaje Monitor. Ipak, kroz periodiku dolazim do saznanja da su i Monitor i Pobjeda najavili predstavu. Monitor intervjuom sa rediteljkom sedmicu prije premijere, i najavom 11. februara. Ipak glas o predstavi krenuo je sa Cetinja, grada “koji je živio za predstavu”.

Odličan izvor koji opisuje atmosferu sa premijera (namjerno koristim termin u množini s obzirom na to da ih je bilo tri) jeste tekst Mihaila Radoičića u Monitoru iz marta 1994.

Stojim kraj vrata i gledam. Dođu Crnogorci s Crnogorkama. Ufištučeni, zakravaćeni, kruti i durovni. U tavnim odijelima. (…) Ne zbore naglas. Šapuću se. Ne puštaju osmijeha. Misle da tako treba kad se ide u pozorište. Pitaju se s odstojanja… ka’ da voze, pa da se ne sudare. Ne znaju da idu u pozorište. Okle će znat kad ga nemaju. I ovo je otvoreno bez dozvole… A oni i dalje šipče kruto. Zagledaju zgradu spolja. Zgrada kraljevskog pozorišta. Ulaze u foaje. Razgledaju unutra. Vitle. Ne vide ništa. Zidovi prazni. Nijedne slike, znaka, poznaka da je to bilo nekad nečije. Sve okrečeno u jednu boju kako nikad nije bilo. U otvoreno plavo. Nijedne žive nijanse. Ničega da ubode oko… Tu smo sebi rekli da ‘Oktoih’ nije naš. Tu u blizini smo i Njegoša podijelili s drugijem… ka u zajedničku menzu. Otolen smo oćerali kralja… Na zli put. Sve tu i oko toga se desilo. (…) I poče predstava, Princeza Ksenija, priča do u detalje o sudbini svog oca, kralja Crne Gore, svoje braće, sestara, majke, Crnogoraca bez Crne Gore..! Sve se može snosit prvih petnaest minuta dok ne počnu žive, oživotvorene slike njene priče… A onda koležno plakanje… Svi koji išta osjećaju. (A koji ne osjećaju, tu i nijesu). Svi za kraljem, pa za Ksenijom, pa za Milenom pa tek na kraju za Crnom Gorom. (Ali za njom će imat kad). Otiru se, šmrkću, miču naočari, kašlju kada ne plaču, prave se vješti, stide se… Zagleduju onoga do sebe… Plače li on? Tuga i opomena. Oće kralj iz izgnanstva kući. Nema ko da mu to udesi. Nema s kim. Nema kuđ. Velika skupština Podgorička, male mogućnosti za Crnu Goru. Ne daju Srbi crnogorskom kralju. Ne daju ni Crnu Goru. Sve to Ksenija fino ispriča, dokumentarno. Ne pada u patetiku.

Uzimajući u obzir činjenicu da je Zetski dom pokrenut bukvalno “na mišiće”, interesovalo me je kako su se rješavala neka na prvu loptu, osnovna pitanja – na primjer, štampanje karata za predstavu. A izgleda da je prava privilegija bila dobiti karte za premijerna izvođenja predstave.

Na svakoj od predstava dvorana je bila dupke puna. Koliko je bilo interesovanje ne samo na Cetinju, već i širom Crne Gore, možda najbolje govori to što će se privilegijom smatrati obezbjeđenje ulaznica za prve predstave. (Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 11).

Kao u Milioneru, uz pomoć prijatelja – koji su dijelili isto zalaganje za ideju, istu ideološku poziciju i želju da pomognu. Zadesilo se da jedan od njih ima štampariju. Opet, toliko o institucijama kulture tada. Kad smo već kod režima, posebno je zanimljiv tekst u Pobjedi, objavljen 19. februara 1994. naslova “Sjeta minulog”. Potpuno suprotno tadašnjoj Pobjedinoj uređivačkoj politici, predstavu koja je bila kontra vjetru opisuje kao – “malo čudo”. U nastavku objašnjava se zašto termin čudo – “zato što se prvi put u Crnoj Gori danima pred premijeru pričalo o predstavi i očekivao dan njenog izlaska na scenu i to ne samo među ljudima sklonim pozorištu.”. U daljem tekstu Ksenija se opisuje kao “živa, građanska drama” dodajući da je “takav tekst bilo nemoguće naći u crnogorskoj i literature o Crnoj Gori i tako je sticaj loših okolnosti rezultirao odličnim dramskim tekstom”. Ipak najupečatljivija je sljedeća rečenica “Njena priča je u pravom smislu riječi ‘izgnanička tugovanka doma Petrovića’, kako to i stoji u podnaslovu drame, ali je to i priča koja u širem smislu nema kraj, koja ostavlja nadu, jer sve ono o čemu je predstava još uvijek je prisutno”. I u tome se krije uspjeh ove predstave. Ona kroz fikciju saopštava istorijska fakta, razobličava korumpiranu istoriografiju, a opet ne nameće to kao istorijsku istinu. Otvara prostor za debatu o sadašnjici.

Dakle da ne plediram na, kako bih rekla, na uspostavljanje istorijske istine nego da iz te njene vizure donosim različite, kroz različite likove, kroz različite događaje kojih se sjeća da problematizujem to vrijeme i da ga, na taj način, opet identifikujem sa sadašnjim vremenom koje takođe sve te stvari, gle čuda, iznova detektuje i iznova problematizuje.

Zbog takvog pristupa predstavu su gledali i oni koji i oni za i protiv, i oni uzdržani. Ipak svima im je zajedničko bilo nedovoljno poznavanje teme koju drama tretira. “Ono što je jako meni zanimljivo sad, to je da sam i sama bila u čudu da je moguće da, s godina koliko sam tada imala, već kao profesionalac mlad, po prvi put otkrivam razna fakta i suočavam se sa njima, a da s druge strane, kad sam se srela sa publikom, kad je drama vidjela svjetlo dana, našla se na sceni, da sam se suočila sa još većim paradoksom da široka publika po prvi put biva suočena sa nekim faktima, koja su uzgred budi rečeno, fikcionirana u jednu dramsku priču. Jer tu ima puno fakata, ali ima i puno fikcije. I da se prvi put suočava sa nečim što je i u obrazovnom smislu, i u široko kulturnom smislu, političkom, identitetskom dakle, nevjerovatno da je nepoznanica”. U pozorište su išli zato što ga nijesu posmatrali kao, kako Vojvodić kaže politički forum, ali su zapravo u tom ambijentu vrlo jasno pokazivali svoj stav i vodili diskusiju o predstavi. “A s druge strane, situacija u kojoj je bjelodano bila Crna Gora u tom trenutku, baš otvoreno direktno, i do bespomoćnosti onako pritisnuta da zaboravi na sebe je onda i kod ljudi koji su manje bili politični, koji su bili neskloni, da izražavaju svoj stav, koji su bili skloni da idu niz dlaku vlasti koja postoji, kojima u razgovorima ni po čemu nisi mogao da odrediš ni gdje pripadaju, ni šta misle – ti ljudi su išli u pozorište. Jer idemo u pozorište. I ti ljudi su mi bili u svojim nekim reakcijama najzanimljiviji. U tom smislu šta nisu znali, šta nikad nisu, šta su problematizovali. Pa i ljudi koji su bili potpuno drugog opredjeljenja da kažem nacionalnog u tom raspolućivanju koje se dešavalo, ponovo, su bili skloni da idu i da komentarišu nekim faktima.”.

Upravo je u tom svijetlu neophodno ukazati na osvješćujući momenat koji predstava nosi. Činjenica da, osim što publiku suočava sa nepoznatim faktima, ona to čini tako da “da ne vrši zamenu teza i pojmova, da ponovo “krsti” stvari, da ih postavi tamo gde treba da stoje, kako bi se sa neke zdrave i nepomućene osnove moglo rasuđivati o svemu što nas je snašlo”, te, zbog toga “Princeza Ksenija je drama jednog sabiranja i oduzimanja, lekovita drama, jer ako dokinemo mistifikacije, i ako prepoznamo problem, možda ćemo se naći i na početku nekog rešenja.” (Pavićević, 2011, str. 75). I u Stoljeću državnog teatra naglašava se ova funkcija predstave: “U posljednjoj deceniji 20. stoljeća ova predstava će samim svojim događanjem uspijevati da publici, inače snažno pritisnutoj teškim problemima svakodnevice, tumači, objašnjava, ukazuje, budi i održava nadu, snaži i sabira sile. U toku i neposredno poslije predstave gledaocima će aktuelna situacija u društvu izgledati i potpuno jasno i lako rješiva – treba ne samo reći, nego i pregnuti” (2012, str. 11). I tekst objavljen u Monitoru povodom 100. izvođenja predstave takođe je na tom fonu: “Od njenog pojavljivanja do danas, na predstavu Princeza Ksenija ide se kao na neku vrstu hodočašća. Sa nekom posebnom vrstom svečanog osjećanja odlazili su crnogorski građani na Cetinje, kao i danas u Crnogorsko narodno pozorište, po ohrabrenje, prosvjetljenje, po dobre vijesti. To je kvalitet koji ovu predstavu izdvaja visoko na ljestvici kulturnih događaja od početka devedesetih na ovamo.“ (Karamehić, Renato, „Atlantida danas“, Monitor, str. 44 u Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 12)

Glumcima je bilo najzanimljivije to što su svaki put na Cetinju prije predstave bili parkirani automobili iz svih gradova Crne Gore. Na izvođenja ljudi su dolazili u svojim najsvečanijim odijelima, toaletama zato što gledaju – kralja. Tako bi, nepogrešivo, prilikom svake izvedbe, kad izlazi kralj, cijela publika ustajala, “uvijek, uvijek bez greške”. U štampi, taj se fenomen ovako opisuje: “Ne gledaju na Cetinju glumca Mišu Janketića koji igra kralja Nikolu. Janketić jeste kralj Nikola. S tom identifikacijom uspostavlja se između gledališta i scene nešto više od odnosa poverenja ili nepoverenja” (F.P, Nova nada,1994. u Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012). Ipak, ono po čemu je Ksenija najprepoznatljivija jesu – suze. I to i muškog i ženskog dijela publike.

Taj plač je stvarno dominantan utisak. Pogotovo je dominantan utisak, što je meni bilo baš onako komično. Dolazili su muškarci, ljudi mladi, stari više ne znam i onako suznim očima, ganuti, dolazili da priznaju da su plakali. To je bio dominantan utisak. Svi dolaze u čudu da su plakali, i u čudu da su muškarci pa da su plakali. I, bilo je tih puno reakcija, što mi je bilo strašno zanimljivo. (…) Puno je bilo reakcija u kojima su ljudi stvarno se raspričavali. U kojima su ljudi stvarno priznavali šta ne znaju. A onda bilo je i puno te vrste identifikacije koja je govorila o tom aktuelnom. Evo isto kao sad, evo! To je sve prešlo rampu, to se sve identifikovalo očigledno, u gledanju.

Savo Vukmanović, lik u predstavi, imao je priliku da se kratko susretne sa princezom Ksenijom 50-ih godina prošloga vijeka. Zbog tog susreta, profesor Vukmanović dobio je svoje mjesto u drami, a njegova reakcija na predstavu takođe je jedna od zanimljivijih: “Savo Vukmanović je bio sav nezadovoljan. Izašao je sav crven, sa štapom i kaže: „Ali nisam ja pio kafu s njom, ja sam pio čaj. I nisam bio kod nje kući, molim Vas. Ispašće da Vam nisam govorio istinu. Ja sam bio s njom u kafeu i vrlo sam kratko pričali, nije bila razgovorljiva“ “.

Predstava je imala više od 100 izvođenja. Nažalost, zbog vanrednih produkcijskih uslova u kojima je nastala, bez pozorišne kuće na koju se mogla osloniti, nijesam uspjela da dođem do podatka koliko je tačno ljudi pogledalo predstavu. Ipak, uz informaciju da obnovljena zgrada Zetskog doma prima 246 sjedišta, uz mogućnost postavljanja pomoćnih 37 (Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 10), te podatak iz periodike da je do ‘98 samo u Zetskom domu bilo 60 izvođenja, a da je predstavu, na Sterijinom pozorju, gledala puna sala koja prima 1000 ljudi negdje makar okvirno možemo doći samo do djelimične cifre da je predstavu u tom vremenskom okviru i samo na dvije lokacije gledalo između 15.760 i 17.980 ljudi, i to bez gostovanja i nastupa u CNP-u. Ovu računicu, naravno treba uzeti sa velikom rezervom, te samo radi prijemčivije ilustracije popularnosti predstave. Iz razgovora saznala sam da je ogroman broj ljudi više puta pogledao predstavu, a da postoje čak i oni koji su ispratili svako izvođenje. Predstava je bila dostupna na YouTube-u, međutim ne može se više ni tamo naći, a prilikom posljednje posjete snimak je imao preko hiljadu pregleda.

Godinu nakon premijere, u produkciji RTCG, po podacima koje sam dobila od ljudi iz te kuće, distribuirano je čak 50.000 kaseta „Princeze Ksenije od Crne Gore“. Za cijeli tim koji je radio na predstavi taj momenat produkcije RTCG-a bio je posebno važan. „To je recimo bilo veliko iznenađenje. Veliko iznenađenje je bila predstava uopšte Televizija Crne Gore. To je bio presedan. Ni mi sami nismo mogli vjerovati“. Predstava se 1994. našla i na budvanskom Gradu teatru, ali i na Sterijinom pozorju, gdje je osvojila dvije nagrade. U Novom Sadu izvedena je pred prepunom salom koja je, kako sam prethodno pomenula, primala hiljadu ljudi. Naišla je na dobar prijem publike, što se može objasniti i koncentracijom crnogorske dijaspore u tom dijelu Srbije. Iste godine predstava je izvedena i u Beogradu, u Jugoslovenskom dramskom pozorištu, gdje su se neposredno prije izvođenja proširile glasine da će jedna radikalna, nacionalistička skupina pokušati da onemogući igranje. Do toga, ipak, nije došlo.

2.2.  „PREMIJERA“ U CNP-U OKTOBRA 1997: U  NOVOJ KLIMI

Promjenu političke klime u zemlji, pratile su i promjene u kulturnom životu. Tako je u oktobru 1997. počelo ponovo da radi i Crnogorsko narodno pozorište, a među prvim predstavama na repertoaru našla se Princeza Ksenija od Crne Gore. Zanimljivo je da je premijera predstave u CNP-u bila u subotu, 4. oktobra 1997, a prvi krug istorijskih predsjedničkih izbora Milo-Momir održan je u nedjelju, 5. oktobra 1997. Efekat je vjerovatno bio isti kao i kod onih koji su pred referendum o nezavisnosti Škotske pogledali Braveheart.

Posljednje igranje bilo je u Crnogorskom narodnom pozorištu 8. februara 2002. U crnogorskom kontekstu čini se, dugo, za Vojvodić ipak ne – „predstava se, rekla bih, po svojoj prirodi, nije dovoljno igrala s obzirom na to koliko se politički dugo proteže vrijeme koje traži te teme u pozorište. Tu ili neku drugu vizuru, neke druge vizure. Govorim to što, da bi se bavio sopstvenim kulturnim nasljeđem, da bi pronalazio izazove za probleme, ti se neminovno vraćaš prošlosti, pogotovo u tim političko-nacionalnim okolnostima koje mi i danas živimo sa istim tim atavizmima.“. Ovo je ujedno i posljednja predstava legendarne Mire Stupice. Iz intervjua saznala sam da Vojvodić nije imala alternativu za Stupicu, ali da jeste razmišljala o glumicama poput Marije Crnobori, Milene Župančić, Ane Karić. Smatrala je da „glumica mora da ima određenu harizmu, i mora da ima određenu toplinu, spontanost, tu neku neposrednost, jednostavnost“. Prepričava razgovor sa Stupicom: „Miro, da Vam kažem vrlo prosto, ja želim ovu predstavu da radim u Zetskom domu, malom baroknom pozorištu na Cetinju, gdje je bila prijestonica Kraljevine i nigdje drugo, i da Vi igrate Kseniju – i niko drugi.“, na šta je dobila odgovor: „Lep ti je komad. Zanimljiv, potresna je ta priča. (…) Tebi da bi to uspelo, treba glumica kao ja!“.

 

2.3.  PRINCEZA KSENIJA OD CRNE GORE 
U MEDIJIMA

U knjizi Stoljeće državnog teatra navodi se više od 80 novinskih naslova koji se bave predstavom Princeza Ksenija od Crne Gore. Autori pišu: „Periodika, ona crnogorska, a možda čak više ona koja je izlazila van Crne Gore, uočava značaj i razne domašaje predstave. Pojaviće se za pozorišnu predstavu neuobičajeno veliki broj tekstova u kojima se afirmišu umjetnički učinci, te se u isto vrijeme jasno skreće pažnja na poruke koje Princeza Ksenija od Crne Gore u aktuelnom društvenom kontekstu donosi “(Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 12). Uzimajući u obzir pozicije i prepoznatljivost, ali i dostupnost periodike, odlučila sam da istražim pisanja Pobjede i Monitora o Kseniji. Iako se moja početna pretpostavka da će Pobjedino pisanje o predstavi biti manirski slično onome oslikanom u jednom od prethodnih poglavlja, ispostavila velikim dijelom netačnom, mogu se primijetiti razlike u izvještavanju tokom ‘94 i od ‘97 do 2002. Zanimljivo je da je Pobjeda ‘94 izvještavala o predstavi, čak i objavljivala intervjue sa glavnim glumcima (Mihailom Janketićem i Mirom Stupicom), povod njihovog boravka u Crnoj Gori se jeste pominjao ali se o njemu nije razgovaralo – ako i jeste, onda na marginama. Na primjer u intervjuu sa Mihailom Janketićem od 6. marta 1994. (skoro mjesec nakon premijere) navodi se sljedeće: „Mihaila – Miša Janketića ovih dana ponovo gledamo u predstavi Princeza Ksenija od Crne Gore u Zetskom domu. Ovaj razgovor smo, međutim, vodili nekoliko dana pred premijeru kada su se u cijeloj ekipi osjećali užurbanost i uzbuđenost“. Dakle, glumcima se žuri, pa ne mogu najaviti sopstvenu predstavu, poslije mjesec dana nema ni prevelike vajde govoriti o premijeri, pa su se zato bavili opštim mjestima – životom na selu, sposobnošću komunikacije glumaca. Trinaestog februara, dan nakon treće premijere objavljen je intervju na polovini strane sa Mirom Stupicom, Princeza Ksenija od Crne Gore pominje se u trećoj rečenici uvodnog pasusa. Tokom intervjua, nije pokazano nikakvo interesovanje za predstavu, tako da se ona dalje ne pominje.

Desetog februara 1994. na dan prve premijere objavljen je tekst naslova “Princeza Ksenija u Zetskom domu“ gdje se izvještava o konferenciji za novinare upriličenoj tim povodom, i to vrlo korektno. U uvodnom dijelu piše: „Zetski dom je na neki način otvaran dva puta: pozorišnom predstavom ‘Hekuba’ Crnogorskog narodnog pozorišta, svečanom akademijom povodom jubileja Oktoiha, ali mislim da pravo, autentično otvaranje, Zetski dom upravo doživljava izvođenjem komada Princeza Ksenija od Crne Gore”, u nastavku prenosi se izjava Mire Stupice: „Za kulturu nacije i pozorišta veliko je blago dobiti jednu novu dramu, dobru i interesantnu, kakva je i ova“.

Najzanimljiviji, svakako je prethodno citirani tekst naslova “Sjeta minulog”, autorke Jovanke Kovačević, objavljen 19.02.1994, u broju 10130, na strani 10. jedanaestog februara izlazi tekst naslova “Treća u vijeku” povodom premijere predstave koji počinje citatom kralja Nikole: “Sve će nas okupljati pozorište, svima će predočavati jedne iste slike i prizore života, u svima će jednako buditi uzvišene misli i osjećanja”, te se u nastavku teksta primjećuje da se kod postavke “razmišljalo o svakom detalju”. Dakle, ukupno pet tekstova, dva intervjua – koji se predstavom ne bave i tri korektne najave.

Monitor 21. januara 1994, dakle nekoliko sedmica prije premijere objavljuje intervju sa rediteljkom Radmilom Vojvodić, najavljujući predstavu naslovom “Dobri duh Princeze Ksenije”. Za razliku od Pobjede, cijeli intervju posvećen je predstavi, ali i stanju u crnogorskoj kulturi, odsustvu umjetničkih škola u Crnoj Gori, statusu Zetskog doma. Između ostalog, govori se i o atmosferi na Cetinju: “To je više nego dirljivo. Puno njih nastoji da pomogne, čak i mladi ljudi sa kojima se družimo ovdje, slučajni sagovornici sa ulice ili iz kafane. Mislim da je dirljivo da će Zetski dom prvi put poslije 40 godina (možda to nije precizan podatak) imati predstavu na stalnom repertoaru i što će to biti baš ova predstava o princezi Kseniji”. Jedanaestog februara, na dan druge premijere objavljen je tekst “Duh kraljevske kćeri”, gdje se posebno naglašava to što se u Crnoj Gori konačno igra jedna “drama iz crnogorskog građanskog života”. Citira se izjava Mihaila Janketića: “Ovdje smo se suočili sa kraljevskom porodicom, koja pripada Evropi. Ma koliko u egzilu i siromaštvu, ovi likovi imaju sve atribute svog prethodnog bogatog duhovnog i kraljevskog života”. U sljedećem broju, 18. 02. 1994. objavljena je na dvije strane kritika poznatog crnogorskog teatrologa Sretena Perovića. Mjesec kasnije, objavljen je i intervju sa Branislavom Mićunovićem, direktorom projekta u kom se govori o procesu stvaranja predstave i produkcijskim teškoćama koje su ga pratile, ali i nužnosti osnivanja umjetničke škole u Crnoj Gori. “Uvjerljivost koju je ostvario glumački ansambl sa tako značajnim imenima i značajnim kreacijama bitno doprinosi da se predstava doživljava neposredno i da vas čvrsto veže. Suze koje izaziva reakcija su, vjerujem, suze koje nikada nijesu pokazane, koje su dugo, dugo skrivane”. A stanje u kulturi, pesimistično – “gdje su kriterijumi, gdje je institut pozorišne kritike (…) Ovako moglo bi nam se desiti da se jednog dana, uskoro, prepoznamo kao grobari sopstvene kulture.”. Sljedeći broj donosi lucidni tekst Mihaila Radoičića “Plačkonji i pičkonji” koji se bavi atmosferom u Zetskom domu, nakon i uoči premijere. U istom broju objavljen je i intervju sa glumicom Varjom Đukić, koja igra ulogu princeze Ksenije u tridesetim godinama. Dramu opisuje kao jednu “jednu slobodnu imaginativnu priču, koja se surovo podudara sa stvarnošću, ali je zato pozorišno i dramski apsolutno nezavisna kao kreacija i rezultat”. Ta je dimenzija posebno važna zato što daje slobodu “jer sam pokušaj gole rekonstrukcije činjenica je nemoguć, opterećuje i nepotreban je, zatvara čovjeka, pretvara ga u stražara nad istorijom”. U Monitoru, dakle, šest tekstova.

U godini premijere, predstava se našla na čuvenom Sterijinom pozorju i tamo osvojila dvije nagrade. Oba glasila bavila su se izvođenjem predstave u Novom Sadu. Monitor u broju 190, iz 10. juna 1994. objavio je tekst naslova “Tri pozorja u jednom”, gdje piše: “Negde na raskršću između pozorišnog odraza našeg politizovanog života i kritičke (scenske) analize našla se drama pisca i reditelja Radmile Vojvodić Princeza Ksenija od Crne Gore Kraljevskog narodnog pozorišta i Zetskog doma sa Cetinja”. Pobjeda se serijom tekstova bavi Sterijinim pozorjem, a “Princeza Ksenija” pominje se u tekstu “Časovi istorije” objavljenom 1. juna 1994, u broju 10229.

Da je zaokret u crnogorskoj politici pred vratima, moglo se vidjeti i u kulturnom životu u ljeto 1997. Radmila Vojvodić između ostalih, za rad na predstavi Princeza Ksenija od Crne Gore dobila je najveće državno priznanje, Trinaestojulsku nagradu. Tim povodom intervju u Pobjedi, i to na cijeloj strani. Razlike u odnosu na ’94 daju se odmah primijetiti, prvo – intervjua ima u Pobjedi, drugo veliko njegov dio posvećen je Princezi Kseniji, samo je jedna konstanta u odnosu na ’94 – afirmacija umjetničkog dostignuća i angažmana predstave. Ton intervjua nije neophodno komentarisati, jer ga najbolje opisuje uvodni citat: “Ako među našim pozorišnim stvaraocima postoji neko ko je uvijek na mjestu gdje se nešto značajno za pozorište dešava, onda je to sigurno Radmila Vojvodić, pozorišni reditelj i pisac”, a nakon toga kratka biografija rediteljke. Zatim o predstavi: “Princeza Ksenija od Crne Gore obilježila je ne samo dio karijere Radmile Vojvodić već i početak rađanja novog pozorišta u Crnoj Gori.”. U nastavku riječ rediteljke: “Dramska priča u kojoj su akteri istorijske ličnosti nosi biljeg našeg nacionalnog usuda. No, u ovoj drami egzila, junaci nijesi ni obično ljudski nesrećni, ni obično politički razjareni. Njihova nesreća utoliko je veća, a tragika ove drame utoliko univerzalnija. Očekivala sam da će, kako sam već rekla, tema pod embargom pamćenja, izazvati pozornost pozorišne, ali i one druge javnosti. Kopkao je dokument nazočan u njenoj osnovi. U isto vrijeme tutnjao je rat, postavljale su se nove šare granica i svi smo u tom krvavom geopisu živjeli dramu egzila”.

Nova premijera u CNP-u posebno je zanimljiva s aspekta izvještavanja dnevnog lista Pobjeda. Na tragu političkih prestrojavanja, više je nego uočljiva promjena tretmana koji predstava dobija u ovom listu. Tako objava nove sezone u Crnogorskom narodnom pozorištu počinje pompeznim naslovom – “Konačno, teatar”. Za Princezu Kseniju kaže se da je, iako je igrana više od 50 puta u Zetskom domu, “interesovanje uvijek i svuda izuzetno veliko”. U Monitoru početak nove sezone CNP-a najavljen je tekstom “Zavjesa je podignuta” u čijem podnaslovu stoji “Uspavana ljepotica je probuđena”.

Nova državna, te nova Pobjedina politika najjasnije vidi se prilikom pisanja o 100. izvođenju predstave. U Pobjedi, cijela strana rubrike Svijet kulture posvećena Kseniji. Na njoj dva naslova – “Zlatna princeza”, tekst Sretena Perovića i “Nikad nikud neću otići”, intervju sa rediteljkom – opet. U naslovu Perovićevog teksta: “Stota predstava izgnaničkog rekvijema Radmile Vojvodić potvrdila scenske i dramaturške kvalitete “Princeze Ksenije od Crne Gore” i podstakla aktuelnost istorijske opomene”. Dalje piše: “dramaturško i rediteljsko djelo Radmile Vojvodić, kao poetska i istorijska replika na tu izvr(g)nutu “stvarnost”, bilo je i ostalo kao putokaz ka istorijskoj istini i etnopsihološkoj dijagnostici mnogih, uglavnom kardinalnih nacionalmitomanskih oboljenja koja dijelom i danas traju. Izgnanička tugovanka, tako, prerasta u protest protiv vlastitog samouniženja, u energiju osvješćavanja, u ljekovit proces oslobađanja od “patriotske opštosti”, u vid individualnog očovječenja”. Cijeli intervju posvećen je predstavi, evo nekih od pitanja: “U pozorišnom životu Crne Gore ova predstava je značajna i zato što je u jednom trenutku, potpuno van ustaljenih trendova skrenula pažnju na nešto što bi se moglo odrediti kao nacionalno. Nije li to tada na izvjestan način bila i hrabrost? (…) Ova dirljiva drama o nestajanju Kraljice Crne Gore i crnogorskoj kraljevskoj porodici u egzilu gotovo nikog nije ostavila ravnodušnim. Na premijeri u Zetskom domu čak se i plakalo. Dva puta je prikazivana na televiziji, ali za svaku predstavu traži se karta više. Kako tumačite toliko interesovanje?”. U izdanju iz 17.12.1998, u Pobjedi se opet najavljuje jubilej predstave tekstom naslova “Drugi život jedne princeze” u čijem podnaslovu stoji “Drama o crnogorskoj princezi Kseniji iz predstave u predstavu fascinira gledalište”. Dva dana prije opet o najava “Jubilej “Princeze Ksenije” iz koje saznajemo da će se 15. decembra predstava igrati čak dva puta u Zetskom domu –u 18 i 20h. Šesnaestog decembra još jedna najava, naslov “Povratak u Zetski dom” ovoga puta baš pred jubilej. Podnaslov: “Komad “Princeza Ksenija od Crne Gore” nastao je u kompleksnim političkim i kulturnim prilikama, rekla je Radmila Vojvodić, autor i reditelj ovog projekta, na jučerašnjoj konferenciji za štampu upriličenoj povodom ovog jubileja”. U boksu u okviru teksta izjava Mire Stupice, koja između ostalog kaže: “Zetski dom koji sada živi punim životom, Cetinje je postalo veliki centar umjetnički i politički, a mi smo bili neki pioniri koji smo ovaj grad na neki način prvi oživjeli u umjetničkom, odnosno pozorišnom smislu”. U Monitoru se, takođe optimističnim tonom govori o ponovnom rađanju kulturnog života u Crnoj Gori, tekst naslova “Povratak tradiciji”, u čijem podnaslovu stoji “Prvi put nakon 1958. godine, Zetski dom na Cetinju kreće sa pozorišnim repertoarom. Nakon decenijskog zaborava, ovaj simbol crnogorske kulture ima šansu za novi život”. Na kraju teksta piše se i o Kseniji: “Od 60-ih godina, kada je Zetski dom “ustupio svoju funkciju” pa sve do prije par godina, praktično nije bilo pozorišnih predstava a kamoli repertoara. Takvu tradiciju konačno je prekinula predstava Princeza Ksenija.

3. ZAKLJUČAK

Proces stvaranja crnogorskog kulturnog identiteta uvijek je posmatran kroz prizmu, kako dobro zapaža Marko Špadijer, neke privremenosti. Upravo to osjećanje kao da nikad nije dozvolilo šire, sistematsko bavljenje ovom temom. U prilog tome stavu možemo dodati oštru, ali čini se realnu ocjenu Milorada Popovića da Crna Gora nikada nije iznjedrila dovoljno kadra, dovoljno “kreativne pameti” koja bi se na pravi način uhvatila u koštac sa ovim pitanjem.

Rizik je takvog pristupa, zatvorenost, isključenost, unutrašnji egzil naše kulture, koja, kako sada vidimo, i nikako da iz toga naučimo, niti komunicira sa regionom, niti sa svijetom, a najporaznije – ni sa Crnom Gorom. Svjesna da ova ocjena može zvučati prejako ili zato što dolazi od nekoga ko se: pod a. ne bavi kulturom, b. ima premalo iskustva i godina da ovakve teze izriče; odgovaram kontratezom – kada Vam je posljednji put neko djelo crnogorske produkcije, a “nacionalne tematike” i potvrđene umjetničke vrijednosti izmamilo suze, otvorilo vidike, natjeralo Vas na angažman i dodatno – prešlo granice nacionalnog korpusa (ili da budemo još direktniji – u kontekstu nacionalne podijeljenosti, dotaklo i one druge unutar Crne Gore)? I u konačnom, nije li poenta kulturne politike da definiše i odnjeguje set vrijednosti koji će emancipovati i oplemeniti njenu ciljnu grupu – građane?

Zato se treba zapitati kako i prema kome komuniciramo, da li osjećamo plodove tih i takvih pregnuća, ali i koliko potcjenjujemo publiku, nudeći joj trivijalne sadržaje pod plaštom kulture za plebs?! Utoliko se bavljenje ovim pitanjima iz drugačije – sociološke, politikološke perspektive možda nameće i kao još vrijednije?

Mlad čovjeka danas teško razumije uspijeh “Princeze Ksenije”. Prije istraživanja, bilo mi je nepojmljivo da predstava crnogorske produkcije nekoga natjera na preispitivanje, imajući u vidu dubinu identitetskih podjela, prije svega. U kontekstu Crne Gore devedesetih – čini se, ipak, da je mogla. A, da li bi Princeza Ksenija to mogla danas? Odgovor je jasan – ne!

S tom ocjenom saglasna je i rediteljka, koja je upravo i ušla u cijeli projekat ponukana haotičnim trenutkom, ali i sopstvenim osjećanjem “unutrašnjeg egzila”, te strahom od rata u Crnoj Gori. Upravo je stoga bilo neophodno rasvijetliti kontekst, razumjeti snagu, vitalnost, građansku orijentaciju pokreta otpora ratu, etnonacionalizmu i borbi za obnovu crnogoske nezavisnosti – čije je djelovanje bilo potka za nastanak predstave.

On je, valjda, u tom svom biću koje pretpostavlja u svojoj akciji neku pravičnost, neko ispravljanje krivih drina istorije, neko humano postavljanje prema tom ratnom bestijanju, nacionalnim prebrojavanjima uopšte, toj orgiji nacionalizma na cijelom tom eks-jugoslovenskom prostoru. Koji po toj svojoj prirodi, je objektivno manjinski, ali je snažan, ali je živopisan, ali je inspirativan, zaista inspirativan. (…) On ima jednu emocionalnu dimenziju, patriotsku, ali ujedno građansku, zapravo, iznad svega građansku, multikulturalnu, jer zaista okuplja ono što je okupio Referendum 2006. Tu multikulturalnu Crnu Goru povezuje taj pokret otpora na najljepši mogući građanski način i to je atmosfera iz koje ja pišem Kseniju. Ja zaista pišem iz tog podsticaja, iz tog miljea, iz te emocije…

Zato su se svi koji su gledali predstavu tako duboko i snažno sa njom identifikovali. O tome pišu mediji, a to potvrđuje i kritika, i to ne samo u Crnoj Gori. U beogradskom nedjeljniku Vreme, nalazimo sljedeće: “U Crnoj Gori, u kojoj se već godinama ne može govoriti o bilo kakvom pozorišnom životu, dogodila se predstava Princeza Ksenija od Crne Gore, kažemo dogodila se, jer je i sam njen nastanak bio neobičan, a tromesečni život na sceni i reakcija koju izaziva u uvek punoj sali izdigla je predstavu iznad pozorišta i običnog teatarskog čina.” (Jovanka Kovačević, Vreme, 1994. u Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 12). Taj momenat da se na sceni dešava nešto više od pozorišta, pronalazimo i u kritici: „za gledaoce pozorišne predstave i „činioce“ iz ove zime koja po snijegu i tragovima na njemu podsjeća na zimu od prije sedamdeset pet godina. Zato aplauzi koji, kao i suze u gledalištu, prate sudbinske iskaze aktera u drami i predstavi Radmile Vojvodić nijesu samo potvrda značajnih dometa dramskih umjetnika, nego umnogome i emotivno saučesništvo pozorišnih gledalaca u životnoj drami savremene Crne Gore.“.

Demistifikacija decenijama manipulisanih istorijskih fakata, nametanih za istorijske istine u društvu čiji se potencijal za dijalog može mjeriti, obrnuto proporcionalno, veličinom apanaže koju neko dobije za diskreditaciju „neprijatelja“ u vječitom naši-njihovi obrascu, upravo je, paradoksalno, činjena kroz fikciju, toplu, ljudsku priču koja ne nameće istorijske istine, već čini pozorište nišom za dijalog koji u zatrovanom javnom prostoru nije postojao. Možda čak najviše dijalog – sa samim sobom.

Polumrak pozorišne sale mnoge je ohrabrio da se suoče sa faktima koji su godinama predstavljani u lošem kontekstu, ali su se na sceni nametnuli kao ljudska, potresna priča o jednom vremenu, dinastiji i narodu, njegovom pregnuću i svjesnoj žrtvi, kasnije izvrgnutoj ruglu zbog pretenzija i interesa moćnijih. Riječi umirućeg kralja: ‘Sve u prah i pepeo! Kad sam ja zaslužio ovo i narod moj mučeni. Jer ovo je udešena komedija.’doživljavane su kao sopstveni protest protiv korumpirane istoriografije koja je tu ‘udešenu komediju’ decenijama umnožavala i propagirala, trudeći se da odbrani zadatu tezu, umjesto da rasvijetli stvarna zbivanja. (Samardžić, Novica, Breme uspomena i samoće, 1998, str. 86 u Ljumović, 2016, str. 24).

Borka Pavićević u svojoj kritici, piše: “Drama Radmile Vojvodić izuzetno je trezvena. Posjeduje izrazito emancipatorsku notu.”, dok Sreten Perović, predstavu naziva “sentimentalnom agitkom”. Čini se da, nakon svih pročitanih strana, upravo ova kovanica najbolje opisuje ulogu i značaj predstave u datom društvenom kontekstu. Ne treba pretjerivati i predimenzionirati njenu ulogu u promjeni društvene zbilje. Ona je nije niti pokrenula, niti uzrokovala, ali jeste bila njen katalizator – baš kao što stoji u naslovu rada. Katalizator, zato što je ono što su bile antiratne, građanske ideje koja su baštinile književna udruženja, nedjeljnici, političke partije, antiratni pokret… uspjela da približi široj javnostii tako anticipira novo vrijeme: “Pozorišna predstava s fabulom uzetom iz prošlosti Crne Gore djelovaće ustvari kao da je prenijeta iz budućnosti, te odabrana da nosi poruke o vremenu koje će tek, ali sasvim sigurno doći. “ (Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 11) . U tome se krije njena najveća vrijednost.

Osim toga, posebno je važno naglasiti odnos drame koja tretira nacionalnu traumu čija je posljedica bila nestanak jedne države sa međunarodne scene, i to čini kreirajući kulturni proizvod u kome učestvuju i glavne likove nose glumci iz upravo one zemlje koja je drugi akter te crnogorske nacionalne drame, a čiji je rezultat – premijera koja je riječima Marka Špadijera bila “nacionalna zastava”. Crnogorski kulturni proizvod koji komunicira ne samo sa domaćom, već i regionalnom publikom i otvara identitetsko pitanje čiji je uzrok istorijska nepravda koja je počinjena. A činjenica je, podsjetimo, da Mira Stupica, srpska glumica igra ostarjelu crnogorsku Princezu Kseniju i tu u njenoj tugovanki nad sudbinom Crne Gore. Poruka je jasna – bez obzira na to što se bavi nacionalnom traumom, ne smije se zadovoljiti lokalnim, već tražiti šira, univerzalna značenja. “Ovo neposredno djeluje na masu. Bez obzira na to je li neko Turčin, ili se osjeća Srbinom ili Crnogorcem, kad vidi predstavu, vidi neke istine, vidi neku uvjerljivost, vidi da je to bila nepravda.”.

Ukoliko gledamo hronološki, možemo uvidjeti i ponuditi na razmišljanje tezu da je predstava imala uticaj na pozorišni institucionalni pejzaž. Godinu dana nakon premijere, Zetski dom je revitalizovan. Dakle, 1995, stiču se i pravni uslovi za njegovo obnavljanje i to simbolično baš na godišnjicu premijernog izvođenja, “Skupština Republike Crne Gore na sjednici prvoga vanrednoga zasijedanja u 1995. godini (održana od 8. do 15. februara) donosi Odluku o osnivanju javne ustanove ‘Kraljevsko pozorište Zetski dom“ (Milunović, Vujačić, & Milunović, 2012, str. 15), a 1997. obnavlja se i Crnogorsko narodno pozorište (čija je zgrada izgorjela u požaru 1989.). Repertoarska politika CNP-a bila je predmet proučavanja profesora Janka Ljumovića u “Crnogorskim studijama kulture i identiteta” i koji o njoj piše: “Suštinsko utemeljenje ostvaruje se kroz sadjejstvo, koje s jedne strane svjedoči o interesu društva da započne proces emancipacije i reanimacije nacionalnog i državnog identiteta (…) Obnova CNP-a bila je označitelj i nove društvene stvarnosti, koja je predstavljala otklon od ranih devedesetih godina”. Činjenica da se upravo Princeza Ksenija našla u tom repertoaru obnovljenog teatra, govori o njenoj emancipatorskoj ulozi.

Konačno, želim da vjerujem da uspjeh ove predstave može djelovati kao podsjećanje na ono što bi valjalo smatrati aksiomom u kulturnom i umjetničkom stvaralaštvu – kultura jednako emancipacija. Dovoljan je povratak na poglavlja koja se bave društvenim kontekstom 80-ih i 90-ih, pa vidjeti kako je pogubno bilo izbjegavanje bavljenja pitanjima kulturnog identiteta. Takođe je opasno kulturni identitet posmatrati kroz prizmu nacionalnog, ili bolje nacionalističkog i (ne)promišljeno kreirati folklorne, gluve sadržaje koji ne korespondiraju ni sa trenutkom, ni sa mentalitetom, a onda se iščuđavati nad mišlju da ih ogroman broj građana ne doživljava svojim. Jedina posljedica takvog pristupa je – zatvorenost, isključenost iz globalnog konteksta i dublja podijeljenost onoga što zovemo nacionalnim.

Da zaključimo citatom iz Crnogorskih studija kulture i identiteta: “Ove podjele izviru upravo tamo gdje su nemogućnosti da se suočimo s onim što želimo i možemo i da prepoznamo što to značimo i doprinosimo vlastitom društvu, a šta kao nova država nudimo svijetu.” (Vojvodić, Crnogorski kulturni identitet: Izlazak iz unutrašnjeg egzila, 2016).

U radu se prikazom periodike, kritike i intervjua koji, vjerujemo, daje potpuniji uvid u recepciju predstave. U maloj kulturnoj sceni poput crnogorske, predstavu čiji je život trajao osam godina, sa preko sto izvođenja i više od 80 novinskih naslova, čiju umjetničku vrijednost potvrđuju i kritika i emotivne reakcije publike često nazivaju kultnom ili joj se pripisuje fenomen – više od pozorišta svakako vrijedi proučavati. Zašto? Prvo, zanimljivo je iz, izvan teatrološke perspektive, izučiti odnos pozorišta i politike, naročito u burnim devedesetim. Drugo, možda i još izazovnije, jeste pokušati detektovati matricu jednog slučaja i pronaći njenu eventualnu upotrebnu vrijednost prilikom stvaranja drugih angažovanih umjetničkih djela. Dakle, želimo da odgovorimo na pitanje – šta je dovelo do predstavljene reakcije javnosti na predstavu? U radu se potvrđuje da najveću ulogu za to ima društveno-politički kontekst burnih devedesetih te mu je zato posvećen i obiman dio rada. Bez razumijevanja konteksta, nemoguće je razumjeti i ulogu predstave u javnosti.

Princeza Ksenija od Crne Gore, dakako nije jedina crnogorska predstava koja tretira “nacionalne teme”, ali jeste jedna od rijetkih koje su uspjele da uzburkaju i zamisle javnost po ovim pitanjima. Zašto? Prethodno smo stali kod toga da ova predstava tretira teme koje su decenijama bile stavljane pod tepih. Osim činjenice da su one opet iznešene pred javnost, važno je obratiti pažnju na to kako je to izvedeno. Tu dolazimo do sljedećih momenata: predstava ima naglašenu emocionalnu dimenziju čije se osnova stvara prikazom kraljevske porodice čije povlastice nestaju, i ona proživljava svoje posljednje dane kao svaka druga porodica. Kao što je prethodno navedeno, to otvara prostor za iznošenje brojnih istorijskih fakata, koji upakovani u ljudsku, porodičnu priču nalaze lakši prolaz do publike. Dalje, priča se priča iz vizure ženskog lika, ne kralja Nikole ili prijestolonasljednika Danila, već princeze Ksenije, za svoje vrijeme izrazito emancipovane Crnogorke, koju je kralj smatrao ličnim savjetnikom. Iz te perspektive otvara se prostor za poistovjećivanje – daleke i apstraktne istoriografske fakte, zamjenjuju teške i bolne slike koje oživljavaju pred publikom, a nijesu opterećene kontroverzama i višedecenijskim propagandnim (re)interpretacijama uloge kralja Nikole u ovim događajima. Zapravo prikaz kralja Nikole koji Vojvodić nudi, dakle ne iz pozicije naratora, već onoga o kome priču priča njegova kćerka, daje mu ljudske obrise i baca novo svjetlo na decenijama kreiranu sliku o kralju Nikoli kao diktatoru i izdajniku sopstvenog naroda, a upravo Ksenijinom liku daje najjaču kritičku oštricu i dosljednost stava.

Sve te slike oživljava zvjezdana glumačka postava, predvođena najvećim eks-jugoslovenskim glumcima Mirom Stupicom i Mišom Janketićem. Činjenica da se takva imena nalaze pred cetinjskom (i crnogorskom) publikom, oživljavajući zgradu zaboravljenog Kraljevskog pozorišta zaintrigirala je publiku i omogućila predstavi da ide van granica Crne Gore.

Za kraj – da budemo precizni, nipošto ne tvrdimo da se u Crnoj Gori mora opet skoro pa zaratiti da bi neko umjetničko djelo doživjelo uspjeh. Još malo i cinični, ovakvom “uspješnom” kulturnom i identitetskom politikom možemo registrovati obrnuti proces. Šta je zaključak? Predstava danas ne bi imala isti onaj prijem kakav je doživjela ’94, zato što je najjednostavnije rečeno, kontekst koji živimo danas drugačiji, iako, ruku na srce, dosta uspješno idemo u rikverc. Elem, neophodno je razumjeti trenutak koji živimo i problematizovati teme koje sa njim korespondiraju. Drugo pitanje na koje moramo odgovoriti je – kako? I tu nam je Ksenija korisna. Vjerujemo da je uvijek neophodno voditi se mišlju da se umjetničko djelo postavlja pred ljude, a ne vazduh, prazne stolice ili pak bahato iskorišćenu kulturnu baštinu. Dakle, mora se i ući u mentalitet onih koji će taj sadržaj gledati. I to pošteno – prihvatiti ih onakvima kakvi oni jesu, a ne onakvima kakvi želimo da su. Iako bi se iz onoga što nam danas crnogorska kultura jednim dijelom nudi moglo zaključiti da bi mnogi vjerovatno željeli publiku sklonu beskrajnim kontemplativnim praksama – biti ili ne biti, realnost je zapravo vjerovatno nešto drugačija – takvi sadržaji vrlo vjerovatno kod većine bude samo razmišljanje o suicidu. Kad komplikovane, istoriografijom natopljene teme, koje još za cilj imaju razvoj jednog apstraktnog osjećanja (kakav kolektivna identifikacija svakako jeste), prikažete kroz jednu realnu, blisku, porodičnu priču – onda i šanse kod publike rastu.

I najzad, umjetnost u jednom društvu ima plemenitu, emancipatorsku misiju. Prava umjetnost obično ide u korak sa idejom evolucije. Ona vrlo često može nagovijestiti buduće događaje. Okuražiću se da dodam – ne samo proročki, već tako što će ih i sama stvarati. Kultura mora sadržati normativnu viziju društva, i set vrijednosti koje to društvo želi da baštini. Pošto tako jako želimo da idemo u korak sa svijetom, naša umjetnička djela nipošto ne smiju biti projektovana samo za relacije Ulcinj-Pljevlja, Herceg Novi-Rožaje. Ako je jedna Mira Stupica mogla mjesec dana provesti na hladnom Cetinju u pripremama predstave o crnogorskoj nacionalnoj traumi za koju dobija nagradu na čuvenom Sterijinom pozorju i to nakon izvođenja u Novom Sadu pred 1000 ljudi, a kasnije i u Beogradu, i još čitavih 8 godina igranja, onda svakako postoji neka umjetnička vrijednosti koja može dalje od graničnog prelaza. U intervjuu sa rediteljkom Vojvodić, čula sam tezu kojom se vodi – koji god projekat da radi ne razmišlja usko nacionalno. I valja se zapitati, koja je vrijednost umjetničkog djela koje vas tjera u školjku?

Za kraj, kritika nosi izvjesno breme odgovornosti za izgovoreno ili učinjeno, pa čak i šansu da budete napadnuti ili ostrakizovani, ali bez oštrog kritičkog preispitivanja nema pomaka. To se svakako prilično kosi sa našim konformističkim, oportunim i autoritarnim mentalitetom. Ipak, Ksenija je u trenutku nastanka djelovala subverzivno prema tadašnjem režimu, ali je 1997. Vojvodić za nju dobila najveće državno priznanje Trinaestojulsku nagradu. Neki bi rekli – ko riskira, profitira.

 

U eseju su adaptirani djelovi specijalističkog rada

Savremena drama kao katalizator društvenih procesa studija – Slučaja pozorišne predstave “Princeza Ksenija od Crne Gore” – Izgnanička tugovanka doma Petrovića