BIBLIOGRAFIJA ČASOPISA „ARS“ (1986-2016)

priredila Vera Đukanović

Cetinje, 2017.

 

UVOD

Prije trideset godina na Cetinju je, kao prirodni nastavak bogate tradicije književne periodike Crne Gore, pokrenut časopis za književnost, nauku i umjetnost Ars. Prvi broj ovog časopisa objavljen je krajem juna 1986. godine. Pokrenut je kao glasilo Književne opštine Cetinje. Taj broj je štampan u 1.000 primjeraka. U izdanju Književne opštine Cetinje izašla su tri broja za 1986, dva broja za 1987, jedan broj za 1988. i dva broja za 1989. godinu. Zbog više razloga časopis nije izlazio deset godina, da bi opet, sa naznakom Nova serija, a u izdanju Crnogorskog društva nezavisnih književnika, počeo  izlaziti 1999. godine.  Od 2001. godine, pored Crnogorskog društva nezavisnih književnika, izdavač časopisa je i Otvoreni kulturni forum sa Cetinja, koji, „kao nevladina kulturna organizacija, obezbjeđuje veći dio tehničkih i materijalnih sredstava, jer Crnogorsko društvo nezavisnih književnika, časopisu nije moglo obezbijediti ni minimalne tehničke uslove za pripremu, rad i distribuciju.“

Od prvog broja do sredine 2016. objavljeno je ukupno 80 svesaka, odnosno 115 brojeva. Časopis izlazi tromjesečno, obično u rasporedu dvobroj, posebni broj, posebni broj, dvobroj, tako da godišnje izlazi po šest brojeva.

Slijedeći ovakav poredak u izlaženju, većina svesaka Ars-a je brojem stranica, kao i razmjerom u broju pjesničkih i proznih priloga gotovo identična. Koncepcija časopisa nije se mijenjala tokom proteklih trideset godina. Od samog početka izlaženja, pa do danas,  Ars je unosio moderni senzibilitet i dosljedno pratio utvrđenu dimenziju otvorenosti za saradnju,  otvorenosti prema „alternativnim i disidentskim kulturnim i političkim konceptima“

Od prvog broja  iz 1999. godine podnaslov Ars-a je: časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja, a uz numeraciju časopisa stoji:  nova serija.

Likovno-grafičko rješenje časopisa uradio je Bogdan Kršić, jedan od najznačajnijih srpskih grafičara i dugogodišnji profesor na predmetu Grafika i knjiga, na odsjeku Primenjena grafika Fakulteta primenjenih umetnosti u Beogradu. Tu je, u Kršićevom ateljeu, uz pomoć asistenta Sovre Baračkovića, nastao „najljepši dizajn časopisa u zemlji i otvorio nam je izgledom vrata svjetskih centara. Do danas. Sačuvali smo njegove izvorne vrijednosti.“

Teme, naslovi, sadržaj

Ars je prevashodno književni časopis, no njegov glavni koncepcijski zadatak je da, pored kritičke prezentacije savremene crnogorske književnosti i prevođenja inostrane literature, uspostavi ponovnu saradnju pisaca, publikacija i izdavača sa područja nekadašnje Jugoslavije. Ars objavljuje temate iz savremene hrvatske, slovenačke, bosanske i makedonske književnosti, kao i temate iz savremene svjetske književnosti.

Časopis daje pregled aktuelnih trenutaka stvaralaštva, kako u okvirima poetskog izraza, tako i u okvirima pripovjedačkog ili pak, dramskog žanra. Pojedinačni brojevi činili su male antologije savremene hrvatske poezije, savremene britanske priče, ruske ženske proze, na primjer… U broju 4 za 2003. godinu objavljeni su prilozi iz savremene crnogorske književnosti na engleskom jeziku.

Broj 1 za 1989. godinu posvećen je obilježavanju 175. godišnjice rođenja Petra II Petrovića Njegoša; broj 1-2 za 2003. daje antologiju savremene britanske priče; broj 3 za 2003. objavljuje rusku žensku prozu, a broj 5 za istu godinu antologiju savremene francuske priče. Sljedeće godine u broju 3 predstavljena je savremena nordijska književnost, a u dvobroju 1-2 za 2007. savremena hispanoamerička ženska priča. Broj 5-6 za 2007. pod naslovom Sve zlatne sveske nobelovke Doris Lesing, daje izbor radova ove poznate britanske književnice. Broj 1-2 za 2005. posvećen je Danilu Kišu, povodom sedamdeset godina od rođenja velikog pisca. Broj je priredio Božo Koprivica… Broj 5-6 za 2010. koji je priredila Aleksandra Nikčević Batrićević, posvećen je feminističkoj teoriji i kritici.

U broju 1-2 za 2010. godinu prikazana je nova crnogorska književnost, a  broj 5-6 za 2011. godinu posvećen je Dadu Đuriću. Broj 1-2 za 2012. daje pregled nove srpske poezije, a broj 6 za istu godinu daje izbor iz savremene švedske poezije, dok je broj 5-6 za 2014. posvećen Mirku Kovaču. Posljednji broj za 2016. godinu daje preglrd portugalske savremene poezije.

Rubrika Revija u reviji i saradnja sa stranim časopisima

Međunarodni projekat Revija u reviji, u koji su, uz crnogorski Ars, uključeni slovenački časopis Apokalipsa, poljski časopis Studium, časopis Literatur und Kritik iz Austrije, Jelenkor iz Mađarske, češki časopis Host, hrvatski Quorum, časopis Romboid iz Slovačke i Naše pismo iz Makedonije, osmišljen je sa dalekosežnim ciljevima povezivanja književnosti i časopisa sa prostora centralne Evrope i Balkana i razmjene književnog stvaralaštva i humanističkih ideja  drugih kulturnih scena i obogaćivanja vlastite književnosti. Ovaj projekat je, kroz objavljivanje priloga iz časopisa Ars u pomenutim stranim časopisima, „domaćoj književnosti obezbjeđivao konačno napuštanje lokalnih okvira i prohodnost kod inostrane publike“.  Takođe, Ars je, objavljivao temate iz navedenih časopisa:

• broj 5-6 za 2004. godinu – češki književni časopis Host
• broj 5-6 za 2005. godinu – makedonski književni časopis Naše pismo
• broj 3 za 2006. godinu – hrvatski časopis Quorum
• broj 5-6 za 2006. godinu – u Ars-u gostuje slovački časopis Romboid

Potrebno je istaći da je krajem 2003. godine između uredništva časopisa Ars  i slovenačkog časopisa za kulturu i književnost Sodobnost postignut dogovor o objavljivanju zajedničkog broja u kome bi se našli reprezentativni pregledi slovenačke i crnogorske književnosti. Ova saradnja je bila od velike važnosti za crnogorsku književnu scenu „ne samo zbog uvijek korisnog proširivanja komunikacije, već i radi njenog predstavljanja, preko prevoda, većem auditorijumu. Na ovaj način, istovremeno se promoviše cjelokupna crnogorska kultura, koja nastoji da se što preciznije evropski profiliše i odredi.“

Uredništvo i redakcija

Glavni i odgovorni urednik Ars-a od broja 1 za 1986. godinu je Mladen Lompar. Članovi redakcije su bili: Krsto Mijanović, Slavko Perović, Milorad Popović, Borislav Cimeša. U izdavačkom savjetu su bili: Sreten Asanović, predsjednik, Jevrem Brković, Božina Ivanović, Milo Knežević, Stevan Kordić, Mladen Lompar, Luka Milunović, Tatjana Pejović, Dimitrije Popović, Milorad Popović, Novica Samardžić, Marko Špadijer, Slobodan Tomović i Čedo Vuković.

Zbog političkih razloga, nakon što je predsjedništvo CK SK Crne Gore smijenilo vođstvo Književne opštine Cetinja i uredništvo časopisa Ars i osudilo ih za nacionalizam i liberalizam, na njihovo mjesto postavljeni su Vojislav Gledić, v.d. glavnog i odgovornog urednika, koji je bio na čelu privremenog redakcijskog kolegijuma koji su još činili Pavle Đonović, Radovan Jablan i Radojica Radović. Ova redakcija objavila je Ars broj 1 za 1989. godinu, koji je bio u drugačijem formatu i sa vidno drugačijom uređivačkom koncepcijom, a nakon što su se u redakciju inkorporirali Marijan Miljić, Milena Drašković-Kusovac i Martin Perović, publikovani su još i brojevi 2 i 3-4 za 1989. godinu.

Nakon toga Ars prestaje sa izlaženjem sve do 1999. godine, kada dvojica članova prve redakcije Mladen Lompar, Milorad Popović pokreću novu seriju časopisa, sa njegovim prvobitnim dizajnom i koncepcijom. Novi izdavači Ars-a su, Otvoreni kulturni forum i Crnogorsko društvo nezavisnih književnika, a za izdavača se potpisuje Milorad Popović. Glavni i odgovorni urednik nove serije Ars-a takođe je Mladen Lompar, pjesnik, esejista i kritičar, a pored Milorada Popovića u redakciju su birani novi članovi: Aleksandar Bečanović, Balša Brković, Ljubomir Đurković, Andrej Nikolaidis, Pavle Goranović – sekretar redakcije. Od 2006. godine Goranović je zamjenik glavnog i odgovornog urednika.

Od broja 3 za 2003. godinu umjesto Ljubomira Đurkovića u redakciji je Ljiljana Dufgran Boričić do broja 1-2 za 2007. Od broja 1-2 u redakciji je i Jovanka Uljarević, do broja 1-2 za 2007. kada se redakciji priključuje Jelena Vujović. Naknadno novi članovi uredništva postali su Aleksandra Nikčević-Batrićević, Dragana Tripković, Ethem Mandić, Božo Koprivica, Milena Pejović. Sekretar redakcije je Goran Martinović. Kompjutersku obradu radi Nađa Harović.

Lekturu i korekturu priloga od 2003. do početka 2008. radi Nada Vuković, a od 2008. godine Zuvdija Hodžić.

Bibliografija časopisa

Bibliografija časopisa Ars sadrži 1936 bibliografskih jedinica, koje su, po sistemu Univerzalne decimalne klasifikacije, kao sveobuhvatnog informacijskog jezika za indeksiranje i pretraživanje građe, razvrstane u više tematskih (predmetnih) cjelina. Bibliografske jedinice su urađene po savremenom međunarodnom standardu bibliografskog opisa sastavnih djelova (članaka, priloga) u okviru monografskih i serijskih publikacija –  International Standard Bibliographic Description for Component Parts – ISBD (CP). Bibliografske jedinice sadrže anotacije koja bliže objašnjavaju ono o čemu jedinica govori, ako to već iz naslova nije jasno.

Sve bibliografske jedinice unutar grupa raspoređene su hronološki, po godinama izlaženja, a u okviru godine po abecednom redosljedu.

Na kraju bibliografije dat je imenski registar, koji upućuje na sva imena koja su zastupljena u bibliografiji: imena autora, prevodilaca, imena stvaralaca o čijim su djelima objavljivane književne kritike ili prikazi.

Prva cjelina Filozofija. Psihologija sadrži 54 jedinice. U ovu grupu su uvršteni prilozi Emila Siorana o egzilu, nekoliko radova Vidaka Vujačića kao što je prilog Idealtipovi (tradicionalni i savremeni), nekoliko priloga o Sloterdajkovom stvaralaštvu, o Hegelu, o Hajdegerovom shvatanju poezije, o feminističkoj teoriji Lis Irigaraj, Julije Kristeve i drugi.

Drugu cjelinu čine jedinice koje se odnose na Društvo. Nacionalni identitet. Obrazovanje i ona broji 47 jedinica.  U ovu grupu su uvršteni radovi: O postanku etnonima Dukljani, Zećani i Crnogorci, Vojislava P. Nikčevića, Crnogorska nezavisnost i međunarodna zajednica i Državno pitanje u multi-etničkom ogledalu Crne Gore, Milana Popovića, Pitanje i upitnost “identiteta”, Dina Komela, Totalitarizam i vrijeme, Miklavža Ocepeka.

Grupa Arhitektura. Slikarstvo. Fotografija sadrži jedinice koje se odnose na likovno stvaralaštvo poznatih crnogorskih slikara, kao i reprodukcije njihovih djela. Tu su prije svega intervjui sa Dadom Đurićem, reprodukcije radova Dragana Karadžića, Rajka Todorovića Todora, Draška Dragaša, Mihaila Jovićevića i drugih. Ova grupa sadrži preko 100 bibliografskih jedinica.

Četvrta grupa Muzika je najmalobrojnija. Ima svega nekoliko jedinica. To su: Legenda o Vladimiru i Kosari primarno je pjevana u crkvi, Manje Radulović-Vulić, Komparativna analiza interpretacija pijanista Claudia Arraua i Vladimira Aškenazija „XII Simfonijskih etida“ Op. 13 Roberta Schumanna i O problemu interpretacije klavirskih sonata V. A. Mocarta,  Kosane Radojević.

Grupa sa jedinicama koje se odnose na Film. Pozorište broji 30 jedinica. Ovdje su uvršteni prilozi o stvaralaštvu Hičkoka, Hauarda Hoksa, prilog o filmu Andreja Tarkovskog Andrej Rubljov, Dragane Kršenković Brković, prilog Pozorišni život na Cetinju između dva svjetska rata, Ljubomira Đurkovića i dr.

U grupu Lingvistika svrstane su jedinice koje se odnose na standardizaciju crnogorskog jezika. Ova grupa ima 4 bibliografske jedinice: Štokavski jezični sustav i uspostavljanje u njegovim granicama crnogorskog standarda, Ljudmile Vasiljeve; prilog o  smislu jezika i ljudskog razumijevanja Lego ergo sum, Sonje Tomović-Šundić; prilog O normiranju crnogorskog jezika, Rajke Glušice; prilog Savremeni svjetski sistem u krizi, Imanuela Volerstina.

Najbrojnija cjelina časopisa Ars je Književnost, koja ima više grupa. Naime, sve jedinice su, prema Univerzalnoj decimalnoj klasifikaciji razvrstane na nacionalne književnosti, a unutar grupa na žanrove: Poezija, Drama, Proza, Eseji, Književna kritika, što je urađeno da bi se napravio bolji pregled ili analiza koliko je književnih djela, kako pjesama, tako i proznih radova prevedeno sa stranih jezika na crnogorski, odnosno srpski, hrvatski ili bošnjački, a ne sa ciljem postavljanja nacionalnih granica nekom književnom djelu niti svrstavanja književnika u nacionalne okvire. To je, naravno, nemoguće.  

Tokom izrade bibliografije, tačnije, tokom razvrstavanja bibliografskih jedinica, nije bilo jednostavno napraviti preciznu podjelu između književnosti koja je nastajala na jednom jeziku, ili na jednoj teritoriji. Postavljalo se pitanje, na primjer, gdje staviti priloge Josifa Brodskog, koji je, na pitanje švedskog novinara da li je Josif Brodski Rus ili Amerikanac, odgovorio: “Ja sam Jevrejin, ruski pjesnik, engleski esejista.” Ali, mjesto jedinice u bibliografskim grupama, najčešće je opredjeljivalo mjesto rođenja književnika.   

Naročito nije bilo jednostavno napraviti podjelu književnosti na teritoriji Jugoslavije, jer, kako je rekao poznati bosanskohercegovački pjesnik Mile Stojić, u književnosti ne može „da se nacionalni kriterij uspostavlja kao jedini kriterij, pogotovo što smo svi ovdje izmiješani i pišemo svi na istom jeziku, za kojeg je Krleža rekao da je to jedan jezik, kojeg Hrvati zovu hrvatskim, a Srbi srpskim. Dodao bih, Bošnjaci bosanskim, a Crnogorci crnogorskim. Koliko hrvatska, oblikovala me i srpska i bošnjačka književnost, jer sam ih čitao od malih nogu. I dan danas je čitam. Ne bih se mogao, kao čitatelj, odreći nijednog tog segmenta književnosti kojoj ja pripadam i koja je mene formirala.“

U ovom smislu, stranice Ars-a potrvđuju otvoren odnos, prije svega, prema predstavnicima savremenih književnih tokova u regionu, u evropskm književnostima i svjetskoj književnosti, uopšte, a daju i panoramu jednog perioda u razvoju crnogorske poezije i proze.

Što se tiče prevoda objavljenih u Ars-u, odnosno prevodilaca, sa engleskog su najviše prevodile Aleksandra Nikčević-Batrićević, Anica Bulatović, Vanja Vukićević, Jelena Vujović  i drugi, a prepjeve pjesnikinja, Tanja Bakić. S njemačkog je poeziju prevodio Sreten Vujović, a sa francuskog, i to najviše prozu,  prevodila je Jasna Tatar Anđelić. Sa italijanskog  je na crnogorski prevodio Uroš Zeković, kao i Ivana Mrvaljević, dok je sa španskog u  Ars-u najviše prevoda Ranke Minić-Vidović, Nade Đermanović i Ivane Kovač, koja je prevela izbor iz antologije kratke i neobične priče koju su priredili Borhes i Kasares. Sa katalonskog je prevodio Jovan Horvat,  sa švedskog Refik Ličina, a  sa holandskog Predrag Dojčinović. U Ars-u je objavljeno i nekoliko prevoda sa holandskog na crnogorski, književnika, Ljubomira Đurkovića.

Sa ruskog su prevodili Savo i Nataša Rašović, Jelena Nelević, Marko Vešović, koji je, uz Lukaša Šopu, prevodio poeziju i sa poljskog jezika. Poeziju Josifa Brodskog, Marine Cvetajeve, Majakovskog prevodio je sa ruskog  Danilo Kiš.

Sve priloge sa slovačkog i češkog prevela je Lenka Blehova Čelebić. S makedonskog je na crnogorski književne priloge preveo Duško Novaković, a sa slovenačkog Josip Osti, dok je sa albanskog najviše prevodio Ćazim Muja.

Grupa Britanska književnost (engleska, irska i škotska) broji preko 80 jedinica, Američka književnost preko 180 jedinica,  Kanadska književnost je predstavljena sa desetak jedinica, a Književnost Novog Zelanda sa jednom jedinicom. Dakle, književnost prevedena sa engleskog jezika zastupljena je u Ars-u sa skoro 300 bibliografskih jedinica.

Među koricama Ars-a, u prevodu  Voja Šindolića, našle su se Pjesme ljubavi i tuge, Dejvida Lorensa, Šekspirovi Soneti, u prevodu Marka Vešovića i Omera Hadžiselimovića, pjesme Vilijema Blejka, u prepjevu i uz bilješke crnogorske pjesnikinje Tanje Bakić, kao i pjesme Lutati nećemo više lorda Džordža Gordona Bajrona. Objavljena je i pripovjetka Dž. Džojsa Ivlin, koja je grupi prevodilaca bila eksperiment na planu kolektivnog književnog prevođenja u okviru radionice Književno prevođenje – individualni ili kolektivni čin, održane na Cetinju, od 19. do 21. jula 2002. godine. Od dramskog stvaralaštva treba izdvojiti dramu Pepeo pepelu, Harolda Pintera, koju je 2001. godine  prevela Olivera Milenković. Ta drama je prvi put izvedena 12. septembra 1996. u Londonu.

Takođe, objavljeni su i prevodi poezije američkih pjesnika: Čarlsa Bukovskog, Alena Ginzberga, Ezre Paund, Silvije Plat i drugih, kao i izbor iz poezije američkih starosjedjelaca. Sa proznim stvaralaštvom zastupljeni su: F. S. Ficdžerald, Suzan Sontag, Stiven King, Vilijam Trevor i drugi.

Njemačka književnost zastupljena je sa 20 bibliografskih jedinica. Ovdje je uvrštena Geteova poezija Kralj-vilovnjak, koju su prepjevali Franjo Termačič i Danilo Kiš, kao i proza Hajnriha Bela i V. M. Digelmana, u prevodu Sretena Vujovića, ali i proza drugih stvaralaca.

U grupi Holandska književnost našla se poezija Hansa Andreusa, Remka Kamperta, koju je s holandskog na crnogorski preveo Ljubomir Đurković, kao i poezija Ester Jansma i Hendrika Jana Marsmana, koji je objavljivao pod pseudonimom J. Bernef i drugih pjesnika, u prevodu Predraga Dojčinovića. Prozu je sa holandskog, a objavljeno je najviše radova Krisa Kulemansa, uglavnom prevodio Mladen Sančanin.

Grupa Skandinavske književnosti sa 20 jedinica, daje pregled savremenog pjesništva u Švedskoj. Poeziju objavljuju Lars Gustafson, Tomas Transtremer, Arne Johnsson i drugi, u izboru i prevodu, sa bilješkama o pjesnicima, Refika Ličine. Ovdje je i odlomak Ibzenove drame Kuća lutaka, kao odlomak iz romana Povratak Marije, islandskog književnika Bjarnija Bjarnasona, priča Sve stvari sijaju norveškog autora, Matisa Ejbea i odlomak iz romana Utrnulost,  danskog pisca, Trise Gejl. Uredništvo Ars-a je sa skandinavskim književnim krugom intenziviralo saradnju sredinom 2004. nakon književnih susreta skandinavskih i crnogorskih pisaca, koji su, u organizaciji Crnogorskog društva nezavisnih književnika, održani u Podgorici, u Narodnoj biblioteci Radosav Ljumović.

Grupa Italijanska književnost broji 15 bibliografskih jedinica. Ovdje je, između ostalih, uvrštena poezija Anakleta Kamajonija i Ercolea Belučija, više priča Itala Kalvina i Stefana Benija, kao i eseji Alberta Moravije i Umberta Eka.

Francuska književnost zastupljena je sa 113 bibliografskih jedinica, počev od poezije Gijoma Apolinera do književnih kritika Korespodencija između umjetničkog i stvarnog u Sartrovom djelu, Sonje Tomović ili Odbrana ženskog sistema romanu Andre Bretona Tajna XVII, Spomenke Delibašić.

U grupu Španska književnost uvrštene su jedinice koje sadrže naslove pjesama savremenih katalonskih pjesnika i prozu Mobilni telefon, Huana Hose Miljasa. Grupa Portugalska književnost broji oko dvadesetak jedinica. Ove grupe su odvojene od grupe Latinoamerička književnost, koja broji 18 jedinica, koje se, opet, odnose mahom na prozno stvaralaštvo, što je slučaj i sa grupom Rumunska književnost, koja ima 5 jedinica, dok grupa Grčka književnost ima 3 jedinice.

Književno stvaralaštvo slovenskih zemalja u Ars-u je predstavljeno velikim brojem jedinica. Tako grupa Ruska književnost sadrži 50 jedinica. Objavljena je pjesma Crna Gora, Vladimira Visockog, poezija Josifa Brodskog, poezija Marine Cvetajeve u prevodu-prepjevu Danila Kiša, koji je preveo i Priču o crvenoj kapici, Vladimira Majakovskog, poezija Nikolaja Gumiljova, Puškinov roman u stihovima Evgenije Onjegin u prevodu Marka Vešovića, poezija Borisa Pasternaka, isto u Vešovićevom prevodu, kao i pjesme Aleksandra Bloka…

Od ruske proze zastupljene su priče Viktora Peljevina, Viktorije Tokarjeve, Irine Denješkine i drugih pisaca. Ovdje je i esej Ne živimo kao lažovi, Aleksandra Solženjicina u prevodu Vidaka Rajkovića.

Grupa Bjeloruska književnost sadrži 12 jedinica, Poljska književnost 19 jedinica, Češka književnost 9.  Grupa Slovačka književnost sadrži 21 jedinicu, a sve književne priloge sa slovačkog je za Ars prevela Lenka Blehova Čelebić. Bugarska književnost ima 2 jedinice. Objavljeno je 30-tak pjesama Nikolaja Kančeva u prevodu Marka Vešovića, kao i poezija Georgija Grozdeva, koju je sa bugarskog prevela Lena Stefanović.

Književnost južnoslovenskih naroda je najzastupljenija. Grupa Makedonska književnost broji 44 bibliografske jedinice, Srpska književnost 206, Hrvatska književnost 115, a grupa Slovenačka književnost 70 jedinica.

Izdavači Ars-a, Crnogorsko društvo nezavisnih književnika i Otvoreni kulturni forum sa Cetinja su, kao „pokretači velikog književnog prevrata“, nakon raspada Jugoslavije, uspostavljali saradnju sa društvima književnika iz novonastalih zemalja. Ta saradnja se ogledala, prije svega, u objavljivanju književnih priloga i djela autora iz Slovenije: roman Evalda Flisara Velika životinja samoće,  ili Pogled anđela, izbor pripovjedaka Draga Jančara; zatim knjige autora iz Makedonije, kao što je knjiga: I to je život Igora Isakovskog, ili Ostrvo na kopnu, izabrane pjesme Bogomila Đuzela; djela autora iz Hrvatske: Izabrane pjesme Nane Mazutha, Miljenka Jergovića… Crnogorski književnici su organizovali gostovanja književnika iz pomenutih zemalja, a i sami su učestvovali na književnim festivalima: Vilenica u Sloveniji, Struške večeri poezije u Makedoniji, Goranovo proljeće u Hrvatskoj, Sarajevskim književnim susretima…

U Ars-u su svoju poeziju i prozu objavljivali najznačajniji pisci iz makedonskog književnog miljea. Još davne 1987. godine u Ars-u je objavljeno desetak pjesama Bogomila Đuzela, u prevodu Dušana Đurišića. Đuzelova poezija objavljena je u Ars-u i 2001. godine, kad je na Barskom ljetopisu održano autorsko veče ovog makedonskog pjesnika, o čijoj su poeziji govorili Pavle Goranović i Duško Novaković, pjesnik, prevodilac i priređivač antologije makedonske poezije San nad hartijom, koju je objavilo Crnogorsko društvo nezavisnih književnika. Ova antologija je promovisana avgusta 2002. godine u barskom Dvorcu kralja Nikole, a i na 41. Struškim večerima poezije, gdje su Crnu Goru predstavljali književnici Milorad Popović i Pavle Goranović, članovi redakcije Ars-a.  Pored Đuzela poeziju su u Ars-u objavljivali: Katica Ćulavkova, Slave Đorđo Dimoski, Igor Isakovski, Lidija Dimkovska, Nikola Madžirov i drugi, a prozu Mitko Madžukov, Aleksandar Prokopiev, Ljiljana Dirjan… Književnu kritiku knjige  I to je život, Igora Isakovskog, objavljene u Pogorici, 2007. godine, dao je Vlatko Simunović. Intenzivnija saradnja uredništva Ars-a sa makedonskim književnim krugom, okupljenim oko časopisa Naše pismo,  je uspostavljena 2005. godine, kroz projekat Revija u reviji, kad je u Ars-u gostovao ugledni makedonski književni časopis.

Grupu Srpska književnost otvara proza Umeće ljubavi, Davida Albaharija, objavljena u broju 1 za 1986. godinu. U broju 2 data je  Dijagonalna priča, Mihajla Pantića, a u broju 3 Mediteranski identiteti Predraga Matvejevića. Proza Izvještaj Çulabe Çulabija o tome kako je postao član reda Male braće evanđeoskih biciklista Ružinog krsta, Svetislava Basare, objavljena je 1987. godine. Od 1999. godine od srpskih pisaca prozu u Ars-u najčešće objavljuje Jovica Aćin, a eseje Dubravka Đurić. Najviše jedinica u ovoj grupi odnosi se, ipak, na stvaralaštvo Danila Kiša. Mnogi književnici su za Ars pisali o svom poznanstvu sa Kišom i o njegovim književnim djelima.

Otvoreni kulturni forum organizovao je 2001. godine gostovanje hrvatskih pisaca na Cetinju na kojem su govorili: Pavle Goranović, Borivoj Radaković, Đermano Senjanović i drugi autori, a isto tako, te godine je organizovana i promocija zbornika savremene hrvatske proze, kao i književno veče hrvatskog pisca, Ivana Lovrenovića.  U Ars-u je objavljena poezija Voja Šindolića, Miljenka Jergovića,  Krešimira Bagića, Ivice Prtenjače, dobitnika nagrade Risto Ratković 2009. godine, za Branka Čegeca, Marka Pogačara i drugih autora. Hrvatsko dramsko stvaralaštvo predstavljeno je djelima Zaštićena zona,  Damira Šodana i Nedjeljni ručak  Ivice Prtenjače. Prozu su objavili Borivoj Radaković, Robert Mlinarec, Predrag Lucić, Igor Štiks i drugi. Najzastupljeniji hrvatski pisac u Ars-u je Miljenko Jergović, koji je dobitnik Njegoševe nagrade.

Od bosanskohercegovačkih pjesnika u Ars-u je najviše objavljivana poezija Mileta Stojića, koji je decenijama prepoznatljivo pjesničko ime na prostorima južnoslovenskih književnosti, što je vrednovano i nizom važnih nagrada. Stojić stoji i pjeva među zavađenim narodima. Dobitnik je nagrade Risto Ratković, 2013. godine, za zbirku pjesama Dunia, koja je  „pjev o zemlji, o onoj u kojoj smo mi Južni Sloveni nekada živjeli, o onoj u kojoj Stojić živi, onoj koja je preživjela sve zločine i razaranja, o onoj u koju će nas, sve do jednoga, na koncu spustiti.“

Iz bosanskog pjesničkog kruga poeziju u Ars-u objavili su i: Enver Kazaz, Dinko Delić, Ahmed Burić, Ajla Terzić, Dinko Kreho, Amra Razić, Žarko Bebić, Milo Jukić i drugi, a prozu u Ars-u, uz  Faruka Šehića dobitnika nagrade Risto Ratković, 2014. godine, za knjigu poezije Moje rijeke, objavljuju i: Damir Uzunović, Muharem Bazdulj, Edo Popović, Ahmed Burić, Hadžem Hajdarević, Dževad Karahasan, Ferid Muhić i drugi.

Saradnja Ars-a sa slovenačkim književnicima već je pomenuta u okviru saradnje sa časopisima Apokalipsa i Sodobnost. U ovom kontekstu, treba istaći i da je, u proteklih trideset godina, u Crnoj Gori održano više književnih večeri poznatih slovenačkih književnika: Jaše Zlobeca, Aleša Debeljaka, Josipa Ostija. Promocija knjige Savremena slovenačka književnost – ludilo singulariteta, na kojoj su govorili  i crnogorski pjesnici

Pavle Goranović i Vladimir Đurišić, održana je u septembru 2008. godine. Takođe, u Crnoj Gori je, u prevodu Josipa Ostija, objavljeno nekoliko zbirki pjesama slovenačkih pjesnika: Ostijeva zbirka Samo je smrt zimzelena, sa predovorom Pavla Goranovića, Smrtne razlike,  Alda Žerjala,  Slutnja smrti, Srečka Kosovela, Riječ je temelj svijeta, Tomaža Šalamuna, koji je 2013. godine dobio Njegoševu nagradu, izbor pripovjedaka Pogled anđela, Draga Jančara. Pored poezije pomenutih pjesnika u Ars-u je objavljena i poezija Srećka Rijaveca, Daneta Zajca, Uroša Zupana, Iztoka Osojnika, Primoža Repara i drugih.

Objavljena je i drama Posljednja nevinost, Evalda Flisara, a u više navrata u Ars-u je objavljivana i proza ovog autora. Njegovu priču Dobri vojnik Švejk sa slovenačkog je preveo Pavle Goranović. Svojom prozom u Ars-u su zastupljeni: Drago Jančar, Dane Zajc, Maja Novak, Uroš Zupan i drugi.

Grupa Crnogorska književnost je najbrojnija. Sadrži preko šest stotina bibliografskih jedinica, koje su podijeljene na podgrupe, po književnim žanrovima: Poezija, Drama, Proza, Eseji, Književna kritika. Prikazi.

Prvi broj Ars-a, nove serije, otvara pjesma Montenegro, Jovana Nikolaidisa, a slijede Američke pjesme, Veselina Milačića,  pa poezija Uloga saučesnika, Pavla Goranovića… Tokom godina poeziju su u Ars-u objavljivali crnogorski pjesnici: Vojislav Vulanović, Jevrem Brković, Aleksandar Bečanović, Balša Brković, Jovanka Uljarević, Andrej Nikolaidis, Sreten Perović, Danilo Lompar, Milorad Popović, Borislav Jovanović, Bogić Rakočević, Dragana Tripković, Marko Vešović, Sreten Vujović, Ljubeta Labović, Duško Novaković,Vladimir Đurišić, Slobodan Vukanović, Bosiljka Pušić, Sanja Martinović, Jasna Č. Vuković, Tanja Bakić, Jelena Nelević, Lena Ruth Stefanović, Zuvdija Hodžić, Svetislav N. Brković, Miodrag Raičević, Zoran Stanojević, Nikola B. Šaranović, Ratko Vujošević, Ljudmila Popović, Lidija Vukčević i drugi.

Prozno stvaralaštvo Ars-a, u broju 1 za 1986. godinu otvara odlomak iz pripovjetke Liber Tertivs Ballimachi Manes et Coi sacra Philetae,  Gojka Čelebića. U broju 2 za istu godinu objavljeno je Poglavlje iz VII neobjavljene knjige fantazmagorije Zlatno runo naslovljeno sa Pjesnik i Agronaut, Borislava Pekića i kratka proza Balše Brkovića Posljednje godine Teodora Eneasa. Prozu su u Ars-u objavljivali: Sreten Asanović, Aleksandar Bečanović, Andrej Nikolaidis, Ratko Radunović, Željko Stanjević, Čedo Vulević, Ognjen Spahić, Balša Brković, Dragan Radulović, Lena Stefanović, Dragana Brković Kršenković, Ognjen Radulović, Milorad Popović, Vladimir Vojinović, Slobodan Vukanović, Janko Andrijašević, Vujica Ognjenović, Bosiljka Pušić, Vlatko Simunović, Ilija Đurović, Zuvdija Hodžić, Bogić Rakočević, Stefan Bošković i drugi.

Drame i odlomke iz drama objavljivali su: Aleksandar Bečanović Nosferatu A. D. 2001, Ljubomir Đurković, Dragana Kršenković Brković, Marinko Vorgić, Stefan Bošković, Vasko Raičević, Dragana Tripković i Nenad Vujadinović.

Književnu kritiku i prikaze Ars-a otvaraju prilozi: Pečat Aleksandra Ivanovića, autora Vuka Krnjevića i Društvenoistorijska problematika u Njegoševu djelu, Vojislava Nikčevića. Želidrag Nikčević je dao prikaz knjige Nema više klađenja, Milorada Popovića, zbirke Gomilanje straha, Ranka Jovovića i zbirke Budimira Dubaka, Zabita mjesta. O romanu Lebensborn Vukašina Perovića, pisao je Radojica Tautović.

Iako “bi se mnogo toga moglo reći i napisati o nedostacima – ili, u nekim segmentima, čak i nepostojanju – književne kritike u Crnoj Gori”,  u novoj seriji Ars-a objavljen je veliki broj  prikaza književnih djela. Književnu produkciju, prevashodno prateći stvaraoce koji su im umjetnički bili bliski, kritičkim prikazima analiziraju književni stvaraoci. Pjesnik, Pavle Goranović je pisao o Danilu Kišu, o Mirku Kovaču, „piscu koji je mijenjao naše knjige“, o poeziji Marka Vešovića, o poeziji Aleksandra Lesa Ivanovića, o poezija Ratka Vujoševića, o pjesničkim zbirkama Noć iz lapidarija, Mladena Lompara, Povijest nenapisanog, Vojislava Vulanovića i Vrata sata, Vjere Banićević, o knjizi Nesigurna zemlja Milorada Popovića. Ovaj autor je dao i pregled-panoramu savremene crnogorske književnosti. On se i u Ars-u bavio stvaralaštvom Tina Ujevića i njegovim vezama sa Crnom Gorom.  

Veliki broj kritičkih prikaza u Ars-u je, u razdoblju 2005-2011, dao kritičar i novinar, Vlatko Simunović. Objavljeni su njegovi prikazi knjiga Nesigurna zemlja i Raskršća Milorada Popovića, Pogled na rusku kulturu, Sava Rašovića, Očekujem šta će iz svega poizaći, Aleksandra Bečanovića, Disanje, Nebojše Nikčevića, Pustinjska ruža i Dar podzemlja Vujice Ognjenovića, Riječ protiv, Rajka Cerovića, Ljubav je kad odeš, Dragane Tripković, Ništa ubrzo neće eksplodirati, Vladimira Đurišića, Moja katedrala, Janka Andrijaševića, Sin, Andreja Nikolaidisa, Arhetip čuda i Io triumpe,  Lene Ruth Stefanović, Vrijeme u kojemu sam prošlost – Hronike rastrojstva i Mit o izgubljenim dodirima, Mladena Lompara, Kako mirišu knjige, Pavla Goranovića i druge.

Grupu Albanska književnost, koja ima dvadeset četiri bibliografske jedinice odvojili smo od grupe Albanska književnost u Crnoj Gori, koja ima 8 jedinica. Još 1987. u Ars-u je objavljena poezija poznatog pjesnika Alija Podrimjua. Dvadeset njegovih pjesama je, u prevodu Ćazima Muje, objavljeno i u broju 1-2 za 2011. godinu. Od albanskih pjesnika koji stvaraju u Crnoj Gori, u Ars-u su zastupljeni: Basri Čaprići, o čijoj je zbirci Svetkovina kiše prikaz u Ars-u dao Zuvdija Hodžić, Ibrahim Berjaši, Đeka Marinaj i Hadži Šabani. Prozu objavljuju Mehmet Kraja i Muzafer Čauši.

Ars je objavio i pregled savremenog pjesništva Mađarske. U ovoj grupi, naslovljenoj Mađarska književnost ima 17 jedinica. Takođe, u Ars-u je dat pregled savremenog pjesničkog stvaralaštva Afrike, a objavljena je i poezija persijskog pjesnika Džalaludina Rumija i drugih predstavnika orijentalnih književnosti, indijske, japanske, kineske…

Nezaobilazan dio koncepcijskog programa Ars-a je i istorija, odnosno kulturna istorija.   Prilozi sa ovom tematikom čine posljednju grupu Kulturna istorija. Istorija i ona je zastupljena sa 15 jedinica. Ovdje je prilog o kulturi dukljanskog perioda crnogorske prošlosti, Dragoja Živkovića, zatim prikaz knjige Šerba Rastodera Janusovo lice istorije, 5knjige Živka M. Andrijaševića Nacrt za ideologiju jedne vlasti…

Ova bibliografija, rađena povodom jubileja – 30 godina izlaženja Ars-a, popisuje sve priloge koji su u njemu objavljeni. S obzirom na činjenicu da je Ars, sa jedne strane čuvajući kontinuitet i tradiciju značajne crnogorske književne periodike, a sa druge, otvorivši stranice za moderno književno stvaralaštvo svijeta, tokom svog trajanja ostvario široki sadržajni spektar, ne zaustavivši se samo u granicama crnogorskih književnih i kulturnih koncepata, niti u granicama jednog vremena, njegova bibliografija može biti od velike koristi svim istraživačima koji se bave proučavanjem književnosti i kulture.

 

VIŠE NA LINKU

 

 

---