ASIMILACIJA I ODBRANA CRNOGORSKE NACIJE

ASIMILACIJA I ODBRANA CRNOGORSKE NACIJE

 

 Duhovno-ideološki aspekti velikosrpskog nacionalizma

 Više od sto pedeset godina beogradske političke elite  pokušavaju zatrijeti svaku crnogorsku posebnost: kulturnu, nacionalnu, državnu.  Načertanije, nacionalni program Velike Srbije, koji su po narudžbi Ilije Garašanina, ministra unutrašnjih djela Knjaževine Srbije, koncipirali František Zah i Adam Čartorijski, poljski političari-emigranti, i do danas je  osnovna platforma srpske političke i intelektualne klase. Specifičnost srpskog nacionalizma u odnosu na  nacionalne ideologije ostalih slovenskih i evropskih naroda male i srednje veličine upravo  je tom stoljetnom kontinuitetu. Jer, Načertanije, kao temeljni dokument velikosrpstva, od polovine devetnaestog stoljeća do danas,  dopisivao se, prilagođavao unutrašnjim i vanjskim prilikama, taktički  redefinisao. Takođe je fascinantno da su sve srpske intelektualne elite, od doba Obrenovića, kroz razne forme i institucije, od Srpske akademije nauka i umetnosti, Crkve Srbije, Matice srpske, Srpskog kulturnog kluba, Udruženja književnika Srbije, raznih instituta i fondacija,    neprestano bile angažovane  u sprovođenju srpske kulturne i nacionalne dominacije u odnosu na etnički, jezički i kulturno bliske nacije.

U tom kontekstu crnogorska asimilacija je uvijek bila –  danas je, biće i sjutra – glavni uslov bez kojega nema tzv. Velike Srbije. Profesor Pavle Mijović, prvi predsjednik Crnogorskog centra PEN kluba,  koji je bio uhapšen i policijski isljeđivan u dubrovačkom zatvoru nakon  Belvederskih demonstracija 1936. – zajedno su ih organizovali federalisti i komunističke pristalice –  koje su se  bile  protiv diskriminacije crnogorskog naroda, svjedočio je o tome kako mu je policijski isljednik  između ostaloga rekao: „Možda se zakon promijeni i dozvolimo rad vaše komunističke stranke, ali, ukoliko i dalje nastavite da se zalažete za crnogorsku naciju sve ćemo vas istrijebiti.“ Osporavanje samobitnosti crnogorske kulture i nacije, posredno, zakićeno marksističkim frazama, nastavilo se i u doba komunizma, bez obzira što je  crnogorska nacionalnost bila sastavni dio  ustavnog i ideološkog poretka Titove Jugoslavije. Stoga je nakon Titove smrti jedan od glavnih ciljeva velikosrpskih nacionalista  bilo osporavanje crnogorske nacije, koju je prema njihovom narativu inaugurisala Kominterna, na Četvrtom kongresu KP Jugoslavije u Drezdenu 1928. godine. Velikosrbi su 1989. revolucionarno smijenili titoističke komuniste, ali, ipak, u burnim devedestim godinama  20. vijeka, kao i u prve dvije decenije novog milenijuma, Beogradu su mnoge stvari izimicale kontroli i  zamišljenom planu likvidacije nacionalne samobitnosti Crnogoraca. Jer, još jednom su pokazali da nemaju dovoljno zrelosti, vještine, ideološke suptilnosti, da asimiluju ni jednu tako fragilnu, nekonsolidovanu, malobrojnu nacionalnu zajednicu.

Stoga, nije jednostavno u jednoj rečenici definisati glavne tokove crnogorske zbilje, od Antibirokratske revolucije 1989. do danas: je li u tom  ideološkom i političkom galimatijasu, bilo više spontanog ili pripremanog, improvizovanog ili osmišljenog, farsičnog ili tragičnog. S druge strane, postavlja se pitanje: je li ovo što nam se danas događa zaista prava mjera  stvari? To jest, da li je  postojao intelektualni i politički potencijal u Crnoj Gori, da poslije dvadeset tri godine suverenističke vlasti – otkad je DPS 1997. napravio otklon od velikosrpske politike i počeo graditi crnogorsku samostalnost – sa  prvom stvarnom i nominalnom promjenom vlasti dobijemo neku lojalniju, pametniju, odgovorniju alternativu, koja neće pokušati pogaziti sve tekovine nezavisne i građanski ustrojene crnogorske države? Jesu li postojali uslovi da se prekine  pravilo da od 1918. svaka nova vlast – izuzećemo komuniste koji su u svakom pogledu diskontinuitet na sve prije i poslije njih –  ima iste mane, ali ne i neke vrline prethodne vladajuće strukture?

Koji su to onda  uzroci, unutrašnji i vanjski, da  u svim društvenim, političkim i kulturnim domenima imamo takvu regresiju:? Crna Gora je danas, u regionalnim i evropskim okvirima,  više provincijalna i inferiorna, izvan glavnih tokova evropske civilizacije, nego s kraja 19. stoljeća, iako smo kandidati za Evropsku uniju i članica NATO, najmoćnijeg svjetskog odbrambeno-političkog saveza. Koliki je stepen kognitivnog propadanja jednog društva, u 21. vijeku, svjedoči i to da se  nominalno demokratskim procesom za  predsjednika Vlade, imenuje   osoba koja propovijeda praznovjerje, okultuzam, mađije, klerikalizam najbanalnijeg tipa,  baziranog na lajtmotivu: „ Ko god se s Crkvom sukobio morao je izgubiti.“

Još je umjesno postaviti  pitanje: otkud klerofašizam u Crnoj Gori? Jer, tražiti ga u crnogorskoj tradiciji, u djelima i politici Petra Prvog, Njegoša, knjaza Danila, kralja Nikole,  jednako je besmisleno kao kad bismo duhovne zasade nacizma tražili u  duhovnoj i kulturnoj ostavštini Getea, Šilera, Kanta, Hegela, Ničea. No, neki će  reći da je i sam pojam „klerofašizam“, u crnogorskom slučaju pretjerivanje, propagandna floskula, jer vladajuća ideologija  za lakovjerne i neupućene, može izgledati samo  kao  hibrid  anikomunističkog, prosrpskog, panslavističkog, demohrišćanskog mnjenja. Propaganda o demokratskom habitusu propale Krivokapićeve Vlade forsirala se više zbog vanjskopolitičkih odnosa snaga, jer su NATO, SAD i EU, vojno, pogotovo ekonomski, nadmoćni u odnosu na Rusiju i Srbiju, pa je namjesnička vlast u Podgorici – uz moćnu potporu beogradskih i moskovskih lobija –  briselskoj i vašingtonskoj birokratiji dosta uspješno, kamuflirala revolucionarno duhovno, kulturno i ideološko preoblikovanje multikulturne Crne Gore u zemlju „srpskog sveta“.

Dakako, ova propagandno-diplomatska mimikrija dugo je i kompleksno razrađivana nakon šoka na izgubljenom referendumu 2006. Naime, velikosrpski ideolozi su shvatili da ne mogu otvorenom etnonacionalističkom retorikom strateški preokrenuti stvari u Crnoj Gori u svoju korist, pa su dobro poznajući  mentalitet Crnogoraca, kao tipičnih Dinaraca, koje je Vladimir Dvorniković svrstao u plemenski politički tip: ambiciozan, nestalan, prevrtljiv,  plah, tražili  savezništvo među nezadovoljnim suverenistima. (Takođe je Vasa Čubrilović, akademik SANU, mladobosanac, rekao  da su Crnogorci „niži  politički tip“, ali „daju najbolje sokove našoj rasi“!) Tako su prije dvanaest godina našli „meki trbuh“ suverenista među ambicioznim i pohlepnim vlasnicima  koncerna Vijesti, koji su uz podršku bivšeg političara i beznismena Žarka Rakčevića formirali  Grupu 2010., koja je pod egidom nacionalnog pomirenja Crnogoraca i Srba zahtijevala uvođenje srpske trobojke kao druge oficijelne zastave i proglašavanje srpskog  za drugi službeni jezik. Od spornih identitetskih pitanja jedino nije pomenuta vjerska ravnopravnost Crnogoraca i rješavanje statusa Crnogorske pravoslavne crkve (CPC).  Projekat rušenja sekularne i prozapadne Crne Gore, da bi dobio većinu u parlamentu, i postao prihvatljiv ambasadama Zapadnih zemalja u Podgorici,  morao je biti zakamufliran raznim taktikama: od preimenovanja Nove srpske demokratije u Demokratski front, dovođenje uglađenog konvertita Miodraga Lekića umjesto četničkog vojvode Andrije Mandića, osnivanja Pozitivne Crne Gore, i kasnije GP URA, do stvaranja „demokratske“ Vlade na čijem čelu je bio pojac mitropolita Amfilohija.

Proces opadanja i truljenja suverenističke vlasti bio je zakonomjeran narastanju snaga prevratničkog „srpskog sveta“  kulminirao je  „Moleban revolucijom“ 2020. godine,  čiji su ideološki i logistički centri bili u Beogradu i Moskvi, kombinovanjem različitih metoda hibridnog rata, i svakodnevnih marševa vjernika i navodnih vjernika SPC. „Moleban revolucija“, iliti „protesne litije“,  služile su se i  metodama iz AB revolucije, ali i Musolinijevih marševa na velike talijanske gradove, te  ezoteričnim, okultnim, bajkovitim nadnaravnim imaginarijem  mističko-mesijanskih  utopija, i klerikalizacijom najšireg društvenog spektra, sa  elementima manipulativnih praksi islamskih revolucija, od Homeinija do Abur Bakira al Bagdadija i protestanskih fundamentalista Ku kluks klana.  Na kraju, stranke koje su slijedile Amfilohija Radovića, zajedno s GP URA, imale su oko 1.500 glasova od prozapadnog bloka  na izborima 30. avgusta 2020., i budući istoričari i fenomenolozi u toj  promjeni vlasti koja je imala legalističke i revolucionarne elemente će moći, komparativnom analizom, naći  i sličnosti sa dolaskom na vlast italijanskih fašista ili svrgavanja  „prosvijećenih diktatura“ u arapskim zemljama, koje su smijenili vjerski fundamentalisti.

Dakako, glavni duhovno-ideološki  osnov „Moleban revolucije“ je svetosavlje,  ideološko-religijski konstrukt nastao  tridesetih godina prošlog stoljeća, u tijesnoj saradnji sa fašističkom strankom Zbor, Dimitrija Ljotića,  upravo u vrijeme uspona nacizma u Njemačkoj. Obostrane simpatije episkopa Nikolaja, glavnog ideologa svetosavlja –  koje nema suštinsku  ni empirijsku povezanost s duhovnim i političkim djelom feudalnog dinasta, Rastka Namanjića, u monaštvu nazvanog Sava,  utemeljitelja srpske crkve, uz to i  sposobnog političara i diplomatu, koji je ishodio kraljevsku krunu svom bratu Stefanu od pape Honorija Trećeg – i nacističkih vođa, vidi se i iz izjave Velimirovića, u kojoj Hitlera upoređuje sa Svetim Savom, kao i odlikovanja kojima je Firer počastvovao episkopa žičkog. Naime, episkop Nikolaj u Svetom Savi vidi srpskog proroka, na sličan način kao što su Himlerovi i Rozenbegovi mistici u Hitleru vidjeli novog Mesiju. Teorije episkopa Nikolaja i monaha Justina Popovića,  temelje se na antisemitizmu i mržnji prema Zapadnoj civilizaciji, i govore  o svetosavskom čovjeku kao „bogočovjeku“, pa na izvjesan način korespondiraju s tlapnjama  nacističkih antropozofa i okultista, o  ledenoj kosmogoniji, indoarijskoj rasi, germansko-nordijskoj mitologiji. Ovakav konglomerat  protivrječnih pseudoreligijskih i pseudofilozofskih elemenata, koje su u vremenima velikih istorijskih lomova, prirodnih katastrofa, propasti moćnih država i ideologija, neka  vrsta „opijuma za narod“, ali i za intelektualce  koji su skloni da svoje beznačajne živote ugrade u neku  dionizijsku apologiju o novom Čovjeku, novom Mesiji, vraćanju Nacije tobožnjim prvobitnim, drevnim značenjima.

Mitropolit Amfilohije, koji je seljačkog porijekla, dobro je znao da je znatan broj Crnogoraca agnostici, a i oni koji vjeruju u natpirodna bića, u neki oblik transcendetalnog –  čak iako su praktični vjernici –  skloniji su  praznovjerju o Bogu, đavolima i demonima, koji se neprestano sukobljavaju i kažnjavaju nego  jevanđeoskom nauku o ljubavi i praštanju.  U pastirsko-ratničkom svijetu, koji je svakodnevno suočen s opasnostima za goli život, nije se mogla razviti sklonost prema okultnom, misticizmu, kao ni kultura redovnog odlaska u crkvu, ali jest  strah od natprirodnih bića koja ne vladaju samo ljudskim sudbinama nego i prirodnim silama. Ustaljeni crkveni rituali u postcrnojevićkom dobu „borbe neprestane“ bili su krajnje svedeni i neredovni: a samim sveštenicima i kaluđerima  draži su bili  svjetovni poslovi, civilna i vojna služba nego  služenje leturgije. Oni koji slabije  poznaju život Starih Crnogoraca ili se nijesu sposobni udubiti u realnosti koje su oblikovale taj agonalni sociopsihološki  tip, ne mogu ni razumjeti paradoks: kako to da su Crnom Gorom nekoliko vjekova  upravljali mitropoliti, a da su Crnogorci bili manje praktični vjernici od  drugih Južnih Slovena. Jer, „borba neprestana“, ta svojevrsna darvinistička borba za preživljavanje, pogodovala je stvaranju agonalnog a ne mističnog duha, i zato su  crnogorski prvosveštenici bili  zadojeni liberalnim   pogledima na vjerske dogme.

Svetosavlje, na drugi način čini odmak od jevanđeoskih dogmi: i svetosavski ideolozi, kao i nacistički arizofi, smatraju da je „pustinjski duh Staroga zavjeta“ hrišćanstvo učinilo dekadentnim i neborbenim, i  iz  sinkretizma ničeanstva, rasizma, antisemitizma i hrišćanstva predstavljaju jednu novu dogmu čiji su neprijatelji, racionalizam, parlamentarna demokratija, komunizam, Vatikan… Svetosavlje za razliku od crnogorskog pravoslavlja – Petroslavlja – čiji je lajtmotiv individualna i  nacionalna sloboda,  traži potpunu pokornost, arbitriranje u svim sferama društva i politike. Takva ideologija, koja sebe predstavlja kao  jedinstvo Boga i Nacije, a Srbe kao Božji narod koji treba i drugima, svojim primjerom, da pokaže put, kako da  iz te evropske  „ čovjekobožje…grobnice zemaljske“, krenu putem „ bogočovječjeg… nebeskog naroda srpskog“. Ove fantazije nijesu se tako masovno primile kod Crnogoraca, čiji je imaginarij  više  od ovoga svijeta. O slabom interesovanju Crnogoraca za religiju, pa i za javne vjerske rituale poput loženja badnjaka, može potvrditi i autor ovoga teksta,  koji je godinama, sve do  1987. išao u Cetinjski manastir, kada se mitropolija SPC, na necivilizovan način odnijela prema posmrtnim ostacima knjaza Danila i velikog vojvode Mirka,  sahranjenih u crkvi Manastira. Dakle, osamdesetih godina prošlog vijeka – komunistička represija bila je u opadanju – nijednog šestog januara nije bilo prisutno više od stotinak vjernika i poštovalaca Badnje večeri, iako je to bilo jedino javno loženje badnjaka u Crnoj Gori. (Gotovo nikoga od kasnijih Amfilohijevih vjernika i „zaštitnika vjere“ u to vrijeme nije bilo među prisutnima na Badnje veče: istina, neki kasniji „vjernici“ prežali su oko Vladičine bašte da dojave Udbi ko su učesnici tradicionalnog  rituala ispred Vladičanskog doma.)

Ergo, mnogi bivši partijski Crnogorci odjednom  postali vjernici i ostrašćeni Srbi, više iz oportunizma – kao što su bili i članovi Saveza komunista –  nego duhovne i spoznajne prirode. Zato je ekspanzija crkvene moći dominantno  ideološke i političke prirode.  Mantra „Ne damo svetinje“  u ideološkom i dubljem emocionalnom smislu umnogome je ekvivalentna   paroli „Ne damo Kosovo“. S tim što „protesne litije“ imaju izraženiju okultnu-mističku dimenziju: propagandistički specijalci su objavili da se  lik Amfilohija od snijega pojavio na drvetu, kao i na oblaku, ikone Bogorodice u manastirima su puštile suze, itd. Postoje i druge razlike – ideološke i političke – između AB revolucije i „Moleban revolucije“: ali i AB revolucija, ima svoju sakralnu dimenziju. Istina, njeno božanstvo je Slobodan Milošević, komunistički apartčik, dok se litije temelje na izrazitom antikomunizmu; u AB revoluciji Crkva je u pozadini, a u „Moleban revoluciji“ predstavlja sinergiju svih političkih, parapolitičkih, paraobavještajnih i paravojnih formacija.

Prvi udar na Crnu Gori 1988-1989. predvodio je, dakle, komunista, bankar, a drugi, harizmatični, vremešni kaluđer, koji je poslije propasti dva državna udara, 2015. i 2016., u režiji ruskih specijalaca, srpskih „pasa rata“ i domaćih ekstremista, izrastao u jedinog vođu velikosrpskih nacionalista i njihovih pomagača, bivših saradnika Đukanovićeve vlasti. Važno je još naglasiti da su „protestne litije“ – litije su molitva a ne protest –   imale neuporedivo  jaču izvanjsku medijsku i diplomatsku podršku nego  demonstracije protiv vlasti  2015. i 2016. godine, jer Aleksandar Vučić je u toku priprema za nasilni prevrat koji je režirala Moskva bio u nekoj mjeri javno suzdržan, a početkom 2020. upregnuo je svoju moćnu medijsku mašineriju i lobiste u inostranstvu, prije svega u Sjedinjenim Američkim Državama, da pokaže kako „kriptokomunistička, korumpirana vlast u Podgorici“, ugrožava vjerska prava pravoslavnim hrišćanima. U tom času na ruku mu idu i međunarodni odnosi: notorna konfuznost Evropske Unije, te svojevrsni izolacionizam Donalda Trampa, i njegova neskrivena fasciniranost Rusijom i Vladimirom Putinom.

Kad je Amfilohije nakon pobjede velikosrpske koalicije na izborima, poput nekog srednjovjekovnog monarha, priveo njene čelnike u Manastir Ostrog, i odredio za predsjednika Vlade svog ministranta, anonimnu, redikuloznu, u svemu nedoraslu osobu, beogradski centri moći već su imali razrađen plan, mapu puta, kako u najkraćem roku  Crnu Goru pretvoriti u drugu Republiku Srpsku. Za ostvarenje tog nauma trebali su im kadrovi koji će bespogovorno, i sa posebnim entuzijazmom, demontirati sve „anacionalne i antisrpske“ ideološke i političke subjekte, u sferi medija, kulture, prosvjete, sektora bezbjednosti i odbrane, diplomatije, agencija, javnih preduzeća. S obzirom da je Demokratski front bio ranije, u međunarodnom kontekstu, stigmatiziran kao notorna ruska ispostava, čiji su lideri  prvostepeno osuđeni za pokušaj državnog udara –  a  nijesu bili ni u Amfilohijevoj milosti –  za ministre birani su nestranački klerikalci, koji su bili aktivni u vrijeme „moleban revolucije“, ili su bili agitatori, lobisti  u centrima Zapadne demokratije, prije svega u SAD, kako bi pokazali da su u Crnoj Gori ugrožena ljudska i vjerska prava. (Koliko je bio kompleksna priprema za kleronacionalistički prevrat u Crnoj Gori, pokazuje i to da je Crkva Srbije uspijevala  uticati na svijest i opredjeljenja određenog broja mladih, ambicioznih, emocionalno i spoznajno labilnih i neizgrađenih ljudi – slično kao i islamske fundamentalističke organizacije  –  koji poznaju Zapadnu kulturu i Zapadni način razmišljanja. Iz tog korpusa   mladih anonimnih činovnika, školovanih u inostranstvu, imenovana je trećina od 12 ministara Krivokapićeve Vlade: Spaić, Milatović, Leposavić, Srzentićka).

Iznenadna Amfilohijeva smrt  nenadoknadivi je gubitak za radikalnu srpsku desnicu u Crnoj Gori, ali ključni postulati  ideološko-političke platforme, na kojima je srušena sekularna i prozapadna struktura ostali su nepromijenjeni. Zacrtani prioriteti u velikoj mjeri su se ostvarili: na svim ključnim mjestima u državnoj upravi i javnim preduzećima, postavljeni su akteri „protesnih litija“. Nova politička podobnost  je u stvari  diferencijacija u odnosu na „protesne litije“  – kao što je to u doba komunizma bio odnos prema drugu Titu, bratstvu-jedinstvu, JNA i Udbi – i ne samo da nijeste mogli biti ministar, državni sekretar, rektor Univerziteta, direktor u javnoj upravi, načelnik odjeljenja u kliničkom centru, urednik u javnom servisu,  nego  ni  običan činovnik, pa ni  portir u državnom preduzeću,  ukoliko postoji saznanje da ste govornik crnogorskog jezika, vjernik ili poštovalac Crnogorske pravoslavne crkve. Postavljanje klerikalaca, srpsko-ruskih ekstremista „po dubini“, u državnoj upravi, prvi je korak da se stubokom promijeni politički, kulturni, nacionalni, spoljno-politički habitus Crne Gore: od  građanske i prozapadne sekularne republike da se  stvori klerkalni bantustan, po uzoru na Republiku Srpsku. Podsjetimo se na postavljanje Vesne Bratić, „žene četnika“, na mjesto ministarke prosvjete, nauke, kulture i sporta, Olivere Injac za ministarku odbrane, Dejana Vukšića visokog dužnosnika DF-a, za direktora Agencije za nacionalnu bezbjednost, Vladimira Božovića, predsjednika Matice srpske i osnivača opskurnog proruskog portala In4S, za rektora državnog univerziteta… (Da su jereji Crkve Srbije na sebe preuzeli ulogu iranskih mula, Vijeća čuvara islamske revolucije, ili nekadašnjih sekretara komiteta u komunističkoj partiji, to jest da smatraju „Moleban revoluciju“ za trajnu neprolaznu tekovinu  svih budućih generacija do Strašnoga suda, pokazuje i saopštenje episkopa povodom najave smjene Vlade Zdravka Krivokapića, u kojemu pozivaju da „treba sačuvati pobjedu(!) i ispoštovati narodnu volju“.)

Glavni zadatak u zabašurivanju domaće, pogotovo inostrane javnosti, da nije u pitanju ogoljeli velikosrpski hegemonizam već jedna reformska prozapadna alternativa korumpiranom DPS-u, dosad je, kao etnički Albanac, lider nominalno ekološke stranke, relativno  uspješno obavljao Dritan Abazović. Ipak, šizofrena politika, radikalnog velikosrpskog nacionalizma, segregacije Crnogoraca, marginalizacije nacionalnih manjina, čišćenja svih prozapadnih kadrova u državnoj upravi, a s druge strane prodemokratska retorika koja miluje uši Zapadnih birokrata i državnika, nije  bila dugog daha. Jer, između ostalog, nijesu imali minimalnu kompetentnost u upravljanju ekonomijom i birokratskim aparatom, dok je nepotizam i partitokratija umnogome  nadmašila doba vladavine DPS-a. Osim poražavajućih ekonomskih rezultata, likvidiranja nacionalnog avioprevoznika, protjerivanja zakupca Svetog Stefana, gašenja Aluminijskog kombinata, Crna Gora je i u procesu evropskih integracija doživjela potpuni zastoj i nazadak. Za godinu i po dana od posljednjih izbora nije otvoreno niti jedno poglavlje u pocesu pristupanja EU. K tome, bezbjednosne agencije – što je NATO partnere najviše iritiralo –  postale su produžena ruka Moskve i Beograda. Sada će  Abazović, kao protagonista bivše Vlade koji je aminovao postavljanje svih ovih ekstremista na ključne državne funkcije biti suočen sa zahtjevima stranaka koje trebaju obezbijediti novoj Vladi većinu zahtijevati da na  mjesta ekstremista dovedu stručne i ideološki neostrašćene funkcionere. To će biti najveće iskušenje za budućeg mandatara i za koaliciju, jer, ukoliko ostanu Amfilohijevi kadrovi smjena Krivokapića suštinski  neće ništa  promijeniti, i Crna Gora će nastaviti tonuti u primitivizam i beznađe.

Dakle, određenim Zapadnim centrima trebala je godina dana –  i u primjeru Crne Gore – da shvate da kanon liberalnih demokratija o nužnoj promjeni vlasti –  svuda i u svako vrijeme –  nije univerzalan. No, čini se da ni političkoj strukturi koju personifikuje Milo Đukanović, jedna kalendarska godina nije bila dovoljna da prihvati stvarne razloge poraza:  kao opozicija se mlako i neorganizovano odupirala potiranju osnovnih nacionalnih i državnih tekovina na osnovu kojih je stvorena Crna Gora 2006. godine. No, stranačka anemičnost indipendističkih stranaka nije omalomoćila spontani građanski otpor. Naprotiv, samoorganizovane grupe građana, aktivista civilnog društva, koji su bili bez  saveznika u zemlji i inostranstvu, pokazali su   da neprijatelji crnogorske samobitnosti ne mogu ostvariti svoje asimilatorske ciljeve, bez žestokog otpora. Ovo se  najubjedljivije  očitovalo  na Belvederskim demonstracijama 4. i 5. septembra 2021. godine.

 

 Uzrok i smisao belvederskog protesta

 

Drugi put u potonjih osamdeset pet godina, na Belvederu kod Cetinja, s  istovjetnim povodom, dogodili su se protesti protiv režima koji je ugnjetavao i omalovažavao crnogorski narod. Prvi put su se 26. juna 1936. godine, udruženi Crnogorska stranka i komunisti – kao formalni organizatori bili su  bivši ministri  Kraljevine Crne Gore, Petar Plamenac i Ivo Jovićević – i organizovali demonstracije zbog nacionalne diskriminacije Crnogoraca i ekonomske segregacije Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji. Žandarmerija je zaustavila  veliku kolonu protestanata koja se kretala iz Riječke nahije, i na Belvederu, bez upozorenja pucala na demonstrante. U toj terorističkoj akciji režima ubijeno je, odnosno strijeljano, šest a ranjeno trideset nenaoružanih demonstranata.

Konkretni povod drugih demonstracija –  sa barikadama –  na Belvederu četvrtog i petog septembra 2021. godine, bila je intronacija  novoizabranog mitropolita Crkve Srbije Joanikija Mićovića, koji ne priznaje crnogorsku naciju, kulturu, jezik, u Cetinjskom manastiru. Ustoličenje Mićovića bila je, ipak, samo kap koja je prelila času: kulminacija frustracije i nezadovoljstva položajem crnogorske nacije, šikaniranjem i getoizacijom Crnogoraca.

Istina, vladajući režim 2021. godine nije bio tako brutalan kao njihovi politički predšasnici iz  Vlade Milana Stojadinovića, prije svega zato što je Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji i formalno bila provincija, dio Zetske banovine, a danas je kandidat za Evropsku Uniju i članoca NATO. Jer, da je drugačiji geopolitički kontekst, da  Crna Gora  nije članica NATO, Vlada na čijem čelu je bio Amfilohijev  pojac, koja je   iz istog šinjela ideologa i egzekutora što su osmislili i sproveli etnička čišćena u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, masovne zločine u Srebrenici i Vukovaru, postupila bi kao i žandarmerija bana Muja Sočice. Upravo zbog činjenice da postoji Zapadni monitoring u Crnoj Gori, u samoj Vladi je u noći između 4. i 5. septembra bilo polemika, neslaganja, pa i traženja ostavki ministra i direktora policije, oko toga na koji način će djelovati. Pobijedila je radikalna  opcija, na direktno insistiranje Beograda – Milo Đukanović je izjavio da je sto agenata i apecijalaca BIA-e, srpske tajne policije, bilo u Crnoj Gori angažovano u događajima 4. i 5. septembra 2021. godine!? – da bi se pokazalo ko su gazde u Crnoj Gori: i da  nikakvi lokalni protesti ne mogu spriječiti još jedno poniženje Crnogoraca na mjestu koje je vjekovima bilo epicentar nacionalne duhovnosti i državnosti. Prema javno objavljenim podacima, koji nijesu demantovani, ministar i direktor policije su marginalizovani, i stvorena je druga linija komandovanja koju je Beograd sprovodio preko premijera Krivokapića i djelova službi bezbjednosti. (U toj dosta haotičnoj situaciji u Krivokapićevom štabu za suzbijanje demonstracija nalazili su neki poslanici i ministri koji nemaju veze sa bezbjednosnim sektorom. Jedan od njih, mlađani ministar ekonomije Milatović, prema pisanju dnevnih novina, rekao je  „da je podnošljivo da pogine deset Crnogoraca“).

Paralelno, uz znanje i koordinaciju sa vlastima, u Cetinjskom manastiru instalirano je više desetina naoružanih Joanikijevih pristalica, među kojima je, prema izvještaju D. Lukšića, na Odboru za bezbjednost, bilo preko trideset pet „bezbjednosno interesantnih lica“. Nakon intronacije mitropolita Joanikija, uz prisustvo patrijarha srpskog Porfirija, koji su na Cetinje došli u vojnom helihopteru, zaštićeni pancirnim dekicama, u pratnji specijalaca sa dugim naoružanjem, vlast na razne načine kriminalizuje belvederske proteste. Enormnu upotrebu hemijskih sredstava, zbog kojih se na Cetinju nije moglo normalno disati naredna dva dana, upotrebu tzv. gumenih metaka, sprječavanje slobodnog kretanja građana, vlast je kasnije opravdavala preventivnim akcijama da bi se spriječio napad na policiju i  pokušaj državnog udara!?

Nešto opširnije sam opisao kontekst Belvederskih demonstracija da bi i manje upućenom čitaocu bilo jasno da je dosadašnji režim u Podgorici, koji je personifikovao Zdravko Krivokapić, po svojoj ideologiji i karakteru, anticrnogorski, antievropski, revolucionaran, prevratnički u odnosu na  Ustav Crne Gore. Jer, političke i propagandne strukture čiji su lideri bili prvostepeno osuđeni za pokušaj državnog udara 2016. na višegodišnje robije,  danas su na čelu skupštinskog Odbora za bezbjednost i Agencije za nacionalnu bezbjednost(!) i optužuju predstavnike građanske prozapadne opcije,  za rušenje Ustava. Prema pisanju štampe,  prozapadni građanski aktivisti, intelektualci, pisci, profesori univerziteteta, u klasifikaciji ANB – koja bi, kao svaka tajna služba, trebala da brani ustavni poredak – tretiraju se kao „nasilni ekstremisti“, a kriptočetničke i ljotićevske organizacije kao patriotska folklorna udruženja! K tome, jerarsi SPC  preuzeli su na sebe ulogu ideoloških komesara, koji budno prate moralno-političku i nacionanu podobnost. Onima koji se bune,  poput nekadašnjih gospodara života i smrti u kožnim mantilima, arogantno poručuju: „ Morate se naviknuti na novu Crnu Goru“. To jest, moraće se naviknuti da im   određuju pravila prema kojima će biti šikanirani, ucjenjivani, ostavljani bez posla, i pritom biti zahvalni  novim gospodarima.

Istina, projekat unutrašnjeg razaranja crnogorskog društva prilično je razuđen: i  sprovodi se kombinacijom brutalnosti i „meke sile“, tražeći kolaboracioniste u bivšim režimskim činovnicima, ali i  među  manjinskim nacionalnim zajednicama, koje bi nakon što im obave   taktičke zadatke trajno pozicionirali kao građane drugog reda. Istina, etnički i klerikalni nacionalizam, fašizam i rasizam ne mogu  sami sebe obuzdati, pa se svako malo događaju izlivi šovinizma prema Bošnjacima-muslimanima, Hrvatima i Albancima – D. Abazovića su na protestima protiv inicijative za formiranje manjinske Vlade, nazvali šiptarom –  ali ideolozi velikosrpstva ne odustaju od svojih namjera i  svim silama, metodom toplo-hladno, pokušavaju pridobiti lidere bošnjačkih, albanskih i hrvatskih političkih stranaka, islamskog sveštenstva i katoličkog klera. S posebnim iskušenjem – o tome  opširnije u nastavku teksta – suočavaju se predstavnici albanskih nacionalnih partija, koje pokušavaju priodobiti, i kroz projekat Otvoreni Balkan, koji treba da se temelji na osovini Beograd-Tirana.

Velikosrpski štabovi s pravom računaju da će, ukoliko razbiju političku koaliciju i solidarnost među strankama građanske provinijencije – po principu jednog po jednog –  lakše  ostvariti glavni cilj marginalizacije i segregacije nacionalnih Crnogoraca, samim tim i eliminisanja samog smisla postojanja Crne Gore, kao samostalne i nezavisne države. Vjerujem da politički i intelektualni lideri manjinskih nacija neće nasjesti na ove providne namjere, jer etnički i klerikalni velikosrpski nacionalizam u svom iskustvu i imaginarijumu bazira se isključivo na ideji srpske etničke i nacionalne dominacije. Elem, o  nacifašističkoj duhovnoj i ideološkoj osnovi „srpskog sveta“ zorno svjedoči  saopštenje sa sastanka srpskih patriotskih organizacija koji se dogodio 11. 12. 2021. godine u Podgorici. „Neophodan je jači i argumentovaniji otpor nastojanju Zapada da srpski životni prostor (potcrtao M. P.) stavi pod NATO kontrolom i privede u sferu zapadnjačke civilizacije kojoj srpski narod nikada nije pripadao, i u koji bi mogao da služi samo nacionalno obezličen i ogoljen do neprepoznatljivosti.“ Dalje se navodi da treba jačati koncept „srpskog sveta“, kao „jedinstvenoga kulturnoga, duhovnoga, istorijskoga i identitetskoga prostora, u isčekivanju povoljnih unutrašnjih i međunarodnih prilika“ (potcrtao M. P.).

Ovaj stav o iščekivanju povoljnih međunarodnih prilika  veoma je važan za razumijevanje dubinskog plana za ostvarenje „srpskog sveta“. Istina, ideolozi srpskog Lebensrauma (njemački životni prostor), stvorili su „povoljne unutrašnje prilike“ etničkim čišćenjem polovine Bosne i Hercegovine, koju su nazvali Republika Srpska, i od 30. avgusta 2020. preuzimanjem Crne Gore. Međutim, trenutni međunarodni odnos snaga im još ne dozvoljava da preduzmu radikalne korake, iako bi im u narednom periodu situacija u Crnoj Gori možda ponovo mogla izmaći kontroli. (Vidjećemo da li su recentne najave DF o novoj blokadi Crne Gore samo propagandni pritisak ili novi rusko-srpski plan za nemire i haos u Crnoj Gori.) No,  oni računaju na propast Zapada i liberalne demokratije što bi zakonomjerno osnažilo   savremeni vjerski i nacionalni radikalizam i revitalizovanje starih ruskih imperijalističkih apetita. Etnički i klerikalni nacionalisti, svjesno ili nesvjesno, pouzdaju se u postojanost čovjekovog instinkta za (samo)uništenjem, i na kraju postaju sami žrtve svojih distopija, jer više ne razlikuju manipulacije od privida.

Tako i  tzv. srpski svet već dugo, osim manipulativnih ima i iracionalnu komponentu, koja ga ozbiljno limitira u ostvarivanju njihovih krajnjih ciljeva. Naime, nakon smrti kralja Aleksandra Karađorđevića i odlaska s životne scene starih  ideologa srpskog nacionalizma  prozapadne provinjencije, poput Slobodana Jovanovića, Milana Grola, Živka Topalovića, velikosrpski nacionalizam je duhovno-ideološki obnovljen na sinkretizmu rusofilskog komunizma i svetosavlja, i zato  fatalistički istrajava na antizapadnoj ideologiji. (Zoran Đinđić je pokušao napraviti  strateški zaokret, i Srbiju  vratiti u sferu Zapadne politike, ali njegov pokušaj se tragično završio, za njega i za velikosrpsku nacionalnu politiku. Jer, da je Đinđić ostao živ veliko je pitanje bi li  Crna Gora danas imala formalnu nezavisnost).

Politika Mila Đukanovića  dosta dugo je uspješno koristila  doktrinarne zablude srpske vanjske politike,  prije svega zato što je napravila jasnu distinkciju u odnosu na beogradsko zaziranje od evroatlanskog vojno-političkog saveza. No, svaku održivu vanjsku politiku  mora pratiti i unutrašnja politička scena, a blok prozapadnih stranaka i civilnih struktura koje su podržale državnu nezavisnost raskolio se i ušao u razne neprincipijelne igre sa velikosrpskom strukturom. I ova činjenica svjedoči o političkoj i nacionalnoj nezrelosti  crnogorske političke i intelektualne klase: jer tamo gdje postoji građanska tradicija, elementarna politička kultura i svijest o temeljnim vrijednostima i ugrozama nacionalnog suvereniteta, postoje i crvene linije koje prave distinkciju između demokratskog izbora i veleizdaje. Protagonisti iz dovršenih nacija – pogotovo u parlamentarnoj demokratiji –  ne prave paktove i koalicije sa subjektima čija je agenda asimiliranje te iste nacije, i devastiranje svih ključnih ideoloških i političkih paradigmi na kojima su država i društvo utemeljeni.

Slabosti crnogorske prozapadne strukture su kauzalno povezani s  nekonsolidovanom, plitkom nacionalnom sviješću i primitivnim materijalizmom.  Taj trgovački, kalkulanski duh,  nakon 30. avgusta 2020. nije pokazao spremnost i sposobnost da se efikasno i organizovano suprostavi grubim imperijalnim atacima, u vrijeme tzv. Moleban revolucije, pogotovo u vrijeme lokalnih izbora u Nikšiću. No, protest na Belvederu 4. i 5 septembra 2021., uprkos anemičnosti političkih stranaka, pokazao je da u crnogorskoj nacija nijesu potpuno utrnuli stari slobodoištući instinkti. Taj otpor nije imao profilisane lidere, nikakvu čvrstu organizacionu strukturu, logistiku, ali strast i upornost demonstranata na barikadama pokazao je neprijateljima crnogorske nacije da svoje mračne ciljeve ne mogu ostvariti u tišini, i bez otpora. Dakle, u ovom slučaju se pokazalo da je taj instinktivni otpor asmilaciji bio vjerodostojniji i efikasniji nego da su ga vodili politički lideri. Jer, već smo se uvjerili da je „niži politički tip“, nekadašnjeg plemenskog separatizma iz 19. vijeka, u našem dobu, u drugim oblicima još živ, pa su  u nekim kritičnim trenucima za opstojnost države i nacije  lideri suverenističkih stranaka pokušali napraviti neprincipijelne saveze sa protivnicima indipendizma. Tako je LSCG poslije izbora 2001. u vrijeme konsolidovanja indipendističkog pokreta pregovarao s liderom stožerne antisuverenističke stranke SNP o formiranju manjinske Vlade, a 2015.,  kad Moskva i Beograd svim silama nastojali spriječiti ulazak Crne Gore  u NATO, SDP izlazi iz Đukanovićeve Vlade i pridružuje se opoziciji. Na kraju,  tragične moralne posljedice za crnogorski pokret otpora imaće aktuelna saradnja SDP-a,  poslije demonstracija na Belvederu,  sa strankom kojoj je mentor srpski mitropolit Mićović!?

Riječju, belvederski protesti,  imali su posljedice jednog većeg zemljotresa, od kojega se još nije sleglo tlo.  U vanjskom kontekstu doprinijeli su da se  Zapadni posmatrači, analitičari i institucije koje se bave Zapadnim Balkanom, s malo više kritičkog smisla  fokusiraju se na unutrašnje prilike u Crnoj Gori, i da odlučnije postave određena pitanja odlazećoj Vladi u Podgorici. K tome, Zapadne zemlje  dok god nema glasnih protesta protiv očiglednih kršenja prava – podsjetimo se da je Evropa bila indiferentna prema Miloševićevim politici prema Kosovu i Lukašenkovoj autokratiji, sve dok nijesu izbili masovni protesti – nerado arbitriraju u untrašnjim pitanjima, ili to rade dosta dvosmisleno. Kad je u pitanju  tako mala zemlja, bez moćnih saveznika, onda je vanjska percepcija često površna i kontaminirana raznim manipulacijama,  iz centara koje pretenduju na njenu suverenost. Slike iz Cetinja i Belvedera obišle su Evropu, toliko da se upale  alarmi u glavama nekih birokrata da bi se na Balkanu moglo otvoriti još jedno krizno žarište. Druga stvar koja bi trebala uticati  na odnos snaga i unutar Crne Gore  je  konsolidovanje Bajdenove administracije, u čijoj vanjskopolitičkoj agendi Balkan ima određeno mjesto. U tom kontekstu je  bosanskohercegovačko, kosovsko i crnogorsko pitanje uzročno-posljedično povezano, pogotovo u namjeri SAD da ograniči ruski uticaj na Balkanu, kao jednoj od strateških tačaka na kojima se Moskva nadmeće s NATO. Zapadne zemlje, posebno SAD, sporije reaguju, jer je njihov mehanizam donošenja odluka, za razliku od autoritarnih država, komplikovan, s čestim traženjem konsenzusa među važnim političkim akterima i granama vlasti, koje istovremeno prate rejting u mjerenjima popularnosti javnog mnjenja. Zbog  notornih slabosti evropskih zemalja liberalne demokratije kad je u pitanju spoljna politika, ali i nesposobnost i neodlučnost Podgorice nakon pokušaja državnog udara u   Crnoj Gori 2016. da pravno-politički slučaj dovede do kraja, uzrokovali su da reakcija Zapada na atak na jednu suverenu državu, članicu NATO, bude dosta slaba i mlaka, što je uticalo, između ostaloga,  na rapidni proces truljenja i opadanja suverenističke opcije. Iz ovih grešaka se moraju izvući adekvatne pouke, i iskoristiti promjena  administracije u Vašingtonu na izborima 2020., jer predsjednik Bajden,  možda bolje i s više skrupula, od svih aktuelnih američkih političara, poznaje uzroke balkanske krize.

Belvederske barikade  produbile su i krizu  Vlade Zdravka Krivokapića, i ubrzale njen pad. Dan uoči izglasavanja nepovjerenja Vladi u Skupštini Crne Gore to je priznao i sâm premijer. Još u noći demonstracija premijer je pokušao smijeniti direktora policije Brđanina, i  nesuglasice sa Abazovićem su se produbile, pa je Krivokapić ubrzo nakon 5. septembra 2020.  tražio  mogućnost da GP URA zamijeni novim koalicionim partnerima.  Nova podjela karata nakon što je URA napustila Vladu otvorila je procese koji ponovo vraćaju u igru prozapadnu političku strukturu. Najavljena manjinska Vlada donosi više nepoznanica: još je neizvjesno da li  Abazovićeva nametnuta saradnja s DPS-om i njegovim starim koalicionim partnerima može biti funkcionalna i učinkovita u stvaranju ambijenta za ekonomsku i političku stabilizaciju, to jest, da li su Abazović i URA, koji su dosad funkcionisali kao dio srpskog projekta za preuzimanje Crne Gore, spremni i sposobni da se  politički konvertuju.  To će se najprije vidjeti po tome hoće li promijeniti, isto tako efikasno kao što su ih postavili, kadrove Crkve Srbije, Beograda i Moskve, ili će kupovati vrijeme do narednih izbora 2023. godine. Drugo je pitanje, kako će Beograd i Moskva reagovati na formiranje manjinske Vlade uz podršku DPS-a. I treće, koliko će Zapad imati volje i strpljenja da se bavi reformom određenih sektora državne uprave, prije svega bezbjednosnog sektora i odbrane, u kojima su instalirani antizapadni i antinatovski nacionalisti. U ovom periodu se mogu očekivati različite tenzije, pa i nemiri, koji bi bili inicirani izvana, i svakako će biti povezani sa razvojem ukupne situacije na relaciji NATO-Rusija. Kako god bude Crna Gora i crnogorska nacija ulaze u još jedan delikatan i neizvjesan period, koji traži nove, kreativne i smjele odgovore.

 Stvaranje jedinstvenog pokreta otpora

 Milan Kundera, u  Knjizi smijeha i zaborava, citira češkog istoričara Milana Hubla, koji kaže: „Da bi se likvidirali narodi najprije im treba oduzeti pamćenje.“ U tom pogledu, kad su Crnogorci u pitanju, velikosrpska politika i propaganda imali su dosta uspjeha. U prilog  tome navešću samo dva primjera. Amfilohije Radović, najuporniji i najdrskiji negator najvažnijih tekovina dinastije Petrović Njegoš – stvaranja međunarodno priznate države i autokefalne Crnogorske mitropolije –  neprestano se pozivao na Svetog Petra Cetinjskog, najvišeg duhovnog i moralnog autoriteta postsrednjevjekovne Crne Gore. Na isti način je i glavni slogan tzv. Moleban revolucije, „Ne damo svetinje“, falsifikovao istorijske činjenice, ignorisao  Ustav Kraljevine Crne Gore i Ustav CPC, koji nedvosmileno pokazuju da su te „svetinje“ nastale u nezavisnoj Crnoj Gori i da su bile državno vlasništvo.  Ova propagandistička agenda „ispiranja mozga“ izmanipulisanim i ostrašćenim pristalicama „protestnih litija“ nije imala namjeru  samo da „sačuva svetinje“ kako se katastarski ne bi vratili u posjed države, njihovog vjekovnog  vlasnika, nego i da insinuira da su „svetinje“ – u hrišćanskoj religiji duh je svet a ne bogomolje – trebale da pripadnu grupi bezvjernika, progonitelja Crkve, tajkuna koja je „privatizovala državu“.

U tom kontekstu je i glavna taktička matrica velikosrpske propagande, da  političku akciju –  usitnjavanja i kolapsa suverenističkog bloka – dominantno treba voditi u ozračju konfrotacije: za i protiv DPS-a, a ne za i protiv crnogorske suverenosti. Stvaranje mantre da je DPS kompromitovan i da se svi trebaju distancirati od njega nema ambiciju da otkloni  najgore osobine koje su bile prisutne u vrijeme njegove decenijske vladavine: korupcija, negativna kadrovska selekcija, antiintelektualizam, opsjednutost neoliberalnim tlapnjama, nego upravo ono što što su im nedvojbene tekovine; stvaranje nezavisne, prozapadne, građanske Crne Gore, koja vodi neutralnu regionalnu politiku. Jer, DPS, sa svim slabostima i nesnalaženjima, i dalje je stožerna stranka državotvornog bloka. Kreatori ovih narativa veoma dobro poznaju političku kulturu i mentalitet crnogorskih političara, i kroz iskustvo u potonjih trideset godina znaju da sujete, pohlepa, intelektualna insufijencija tzv. političkih lidera su pogodno tlo za razbijanje akcionog i strateškog jedinstva među subjektima antivelikosrpske politike. Na neki način je paradoksalno da je upravo DPS, koji se formirao na valu velikosrpstva, nakon 1997. godine, pokazivao najmanje ideoloških oscilacija i nepricipijelnih dilova s velikosrpskim blokom. Možda upravo to, više od svega ostaloga, svjedoči o nacionalnoj nezrelosti, ne samo političkih lidera nego i onih koji ih slijede. Jer, da je Slavko Perović 1998. godine prihvatio Đukanovićevu ponudu, kad je lider DPS-a bio slab i borio se za golo preživljavanje: u birokratskom aparatu, državnoj upravi, resoru prosvjete i kulture, bezbjednosnim agencijama, instalirao bi se veći broj izvornih indipendista, koji bi umnogome uticali na promjenu ideološkog habitusa birokratske strukture, koja je cijelo vrijeme vladavine suverenističkog bloka bila manje-više anacionalna, nereformaisana, s dominantnom  sviješću koja je hibrid komunističkog unitarizma i starih kulturno-ideoloških velikosrpskih doktrina.

Dalje, SDP je bio skoro osamnaest godina u koaliciji s DPS-om, i umjesto da traže ministarstvo kulture, mjesta direktora u ključnim kulturnim ustanovama oni su se bili ustremili na resore policije, saobraćaja, kao i javna preduzeća, aerodrome, morsko dobro, šume, itd. Na kraju su zajedno s koncernom Vijesti, ne samo ušli u javnu ili tajnu, oficijelnu i neoficijelnu, saradnju s velikosrpskim strukturama, nego su intelektualce i medije koji nijesu mijenjali svoje temeljne političke stavove još od vremena AB revolucije proglasili poltronima režima, klijenelistima, mediokritetima. Sve ovo je uticalo da se nikad ne napravi istinska kadrovska reforma, po dubini, barem u sektorima državne uprave koje su od krucijalnog značenja za stabilnost i opstanak svake suverene države.

U tom kontekstu DPS se, s obzirom s koje je polazne tačke krenuo prema prozapadnoj politici najviše  reformisao, ali više su to bile načelne  nego suštinske  promjene, za koje je trebalo posebno znanje i senzibilitet: prije svega da bi se osnažila  nacionalna i državotorna svijest, pridobio civilni sektor, profilisale institucije. Birokratski pristup, kojemu je poslušnost glavni kriterijum, posebno je poguban u zemlji s objektivno malim brojem  sposobnih dužnosnika. Ukoliko meritokratija nije osnovni pricip vlasti (pre)dugo vladanje iste strukture stvara određene anomalije, zasićenje, rutinerstvo, negativnu selekciju, i bilo je očekivano da će prilikom prve promjene vlasti, DPS u opoziciji, imati iste one mane koje je su ga krasile proteklih decenija, samo što je njihova cijena u novim okolnostima obično skuplja i razornija. (Na njihovu sreću  alternativa na vlasti pokazala je sve slabosti DPS-a, i uz to užasno neznanje, neiskustvo i opasne namjere u destrukciji društva i države.)

Dakle, s obzirom na naslijeđeni politički mentalitet dosadašnjih koalicionih partnera i antidržavnu  politiku Krivokapićeve Vlade, DPS, kao stožerna opoziciona stranka trebala je odmah inicirati formiranje  Vlade u sjenci. Ona bi imala dva glavna cilja:  održati i ojačati višegodišnju koaliciju prozapadnih stranaka, i poslati jasniju  poruku da je u Crnoj Gori, dominantno, sukob između prozapadnih i antizapadnih ideologija. Jer, u samo godinu dana nova vlast je ispoljila  ne samo nacionalnu i vjersku nesnošljivost i forsiranje antizapadnih kadrova nego i neutaživu potrebu za kontrolom javnih medija i pravosuđa. Vlada u sjenci bi se na kompetentniji i efikasniji način mogla baviti i pokušajima velikosrpske politike da napravi razdor u tradicionalnom savezništvu između prozapadnih Crnogoraca i pripadnika manjinskih naroda. (Da je postojala Vlada u sjenci vjerovatno ne bi jedan poslanik, zastupnik nacionalnih Albanaca, glasao za Vladin godišnji budžet koji se ne zasniva na realnim parametrima i  smišljeno je programiran da izazove ekonomski i politički slom države, možda se ni SDP na Cetinju, ne bi vratio na politiku iz 2015. i tražio podršku za vlast od stranke koja je ispostava Crkva Srbije, iako su par mjeseci prije toga krenuli u izbornu kampanju upravo s Belvedera, kao  simboličke tačke otpora Joanikijevom zatiranju Crne Gore).

Nakon pada Krivokapićeve Vlade slijedi novo miješanje karata u kojoj suverenistička opcija dobija novu šansu, ali samo u slučaju da tradicionalni saveznici ostanu zajedno, kao protekle dvije i po decenije. Treba očekivati da će se lideri nacionalnih manjina i dalje ponašati racionalnije i moralnije prema politici prozapadne građanske politike i države Crne Gore od nekih nominalnmo suverenističkih stranaka u kojima su nacionalni Crnogorci dominantni. Dosad su u svim kritičnim trenucima bili na visini zadatka: pokazali dovoljno promišljenosti i odgovornosti da ne ulaze u dilove s velikosrpskim strankama. Jer, empirijski je već potvrđeno od 1997. da svoje ekonomske, kulturne i nacionalne interese  najbolje mogu štititi u maloj državi, u kojoj nema većinske hegemonističke nacije. No, iskušenja pred liderima nacionalnih manjina nijesu mala, jer velikosrpski nacionalisti  sve će učiniti da ih pridobiju,  kako bi Crnogorci ostali usamljeni. Strateški plan im je da pošto nacionalne Crnogorce svedu  na zanemarljivu folklornu grupu, bez političke relevantnosti – plan velikosrpskih štabova, prema riječima njihovog portparola A. Rakovića je da ih svedu na 100.000 pripadnika –  manjinski narodi trajno  ostanu vječiti privjesak Beograda.

Potonjih dvadeset godina pokušavali su velikosrpski štabovi da na razne načine – uglavnom bezuspješno razbiju strateško savezništvo prozapadnih Crnogoraca sa nacionalnim manjinama. Sjetimo se samo instant stranaka koje su formirane s bošnjačkim i hrvatskim nacionalnim predznakom, kako bi se okrnjile, po mogućnosti i razbile, stranke koje su lojalne Crnoj Gori. No, u potonje vrijeme na djelu je jedna sofisticiranija,  opakija platforma, s izvjesnom  međunarodnom potporom, čija skrivena strategija ima ambiciju da mijenja ukupnu regionalnu državno-političku arhitekturu. Inicijativa  Otvoreni Balkan,   koja implicira osovinu Beograd-Tirana, za one koji poznaju prirodu balkanskih nacionalizama ne bi trebala biti iznenađenje: prije pet-šest godina, još prije Tačićeve i Vučićeve inicijative o razmjeni teritoriji po etničkom principu na sjevernom Kosovu i južnoj Srbiji, nagovijestio sam taj scenario, jer on je sukladan ideologiji i iskustvu etničkog nacionalizma, ne samo u Srba i Albanaca. Krajnji cilj ovog scenarija nije samo razgraničenje dviju nacija koje su od početka 20. vijeka u permanentnom sukobu, nego i da  države u kojima žive Srbi i Albanci, koje u etničkom smislu  nehomogene, treba  redefinisati ili ih ukinuti: BiH i Makedoniju međusobno podijeliti,  Crnu Goru podijeliti po etničko-vjerskom načelu.

Škola mišljenja koja  tvrdi da je model multinacionalne države na Balkanu propao ima podršku i od nekih lidera nove evropske  desnice: Janez Janša je po sugestiji svojih istočnih partnera pustio probni balon o promjeni granica na Balkanu po etničkom principu. Istina, ova inicijativa je kratko vrijeme izazvala određenu pažnju, pa i osude iz više centara, a onda se zaboravila, premda nikada ne treba potcijeniti ovakve zloguke najave. Jer, prisjetimo se koliko je država u Evropi nastalo, promijenilo granice i politički sistem, na koncu i nestalo, u potonjih dvjesta godina, od Bečkog kongresa 1815. Uostalom, da se neko prije samo četrdeset godina  usudio javno prognozirati da će se na prostoru SFRJ formirati sedam međunarodno priznatih država smatrali bi ga neuračunljivim.

Arhitekti Otvorenog Balkana veoma dobro znaju sve prepreke s kojima će se u bliskoj budućnosti suočiti njihove zamisli, i zato u prvoj fazi insistiraju na ekonomskom, saobraćajnom, telekomunikacijskom povezivanju, stvaranju jedinstvenog tržista rada… Usta su im puna evrofilstva i traže saveznike među briselskim i vašingtonskim birokratama koji smatraju da  balkanska društva nijesu dovoljno zrela za evropske integracije. Kad ne bi bilo geopolitičkih kontroverzi oko sfera uticaja NATO i Rusije i činjenice da Srbija i BiH nijesu u Atlanskom savezu, zagovornici etničkog razgraničenja Srba i Albanaca  lakše bi se dogovorili, jer Albanci su etnički kompaktni ne samo u Albaniji i Kosovu, nego i u djelovima Makedonije i Crne Gore.  Dakle, Otvoreni Balkan je jedna od mnogobrojnih varijacija velikosrpskog hegemonizma u potonji vijek i po, koji i albanskim nacionalistima otvara nove perspektive – iako je Enver Hodža starijim generacijama Albanaca u Albaniji ogadio svaki nacionalizam –  jer  oni prvi put nakon Skenderbega, poslije toliko vjekova života pod okupacijama i diktaturama postaju važan regionalni politički subjekt. Zato treba očekivati da bi se stratezi Otvorenog Balkana – ukoliko im se ostvari namjera da ovoj asocijaciji priključe Kosovo, Crnu Gori i Bosnu i Hercegovinu –  u prvo vrijeme, osim stvaranja ekononske dominacije kroz preuzimanje strateških privrednih subjekata, fokusirali na propagandističke, diplomatske, ekonomske aktivnosti, koje će pokazati da je opstanak cjelovitih i suverenih država  Makedonije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore, besmislen i neodrživ.

Projekat Otvoreni Balkan bi, dakle, mogao dodatno destabilizovati Crnu Goru, i otvoriti prijepore i tamo gdje ih ranije nije bilo.  Jer, malisorska plemena su još u 19. vijeku –  Njegoš je zajedno s  Hotima bio planirao osvojiti Podgoricu –  bila saveznici sa Crnogorcima, i ova   mentalitetska i politička bliskost potvrđivala se i u doba aneksije Crne Gore Srbiji 1918., kad su Malisori bili podrška borcima Za pravo, čast i slobodu Crne Gore. Takođe, devedesetih godina su se crnogorski indipendisti zajedno s albanskim strankama zajedno borili za građanska i nacionalna prava, da bi 1999. godine Crna Gora primila preko sto hiljada prognanika sa Kosova i spasila ih od progona i moguće smrti. Takođe, na referndumu 2006. godine, najveći procenat glasača za nezavisnu Crnu Goru bio je upravo u albanskim sredinama. No, ukoliko crnogorska nacija bude gubila svoju političku  snagu i uticaj može se očekivati – već je poslanik G. Nimambegu poslao Crnogorcima jednu zlokobnu poruku: da ih ne razlikuje od Srba – da bi i u Crnoj Gori mogao jačati albanski iredentizam. Dakle, hoće li se  desiti distanciranje albanske manjine od svoje tradicionalne politike ne zavisi samo od personalnog profila albanske elite nego i od sposobnosti crnogorske nacije da održi unutrašnju koheziju – koja će biti lišena dosadašnjih trgovina suverenista sa srpskim nacionalistima i iredentistima – i  savezništvo s nacionalnim manjinama. I na taj način im vjerodostojno  ukazali  da ne postoje moralni, politički i ekonomski razlozi za stratešku promjenu njihovog lojalnog odnosa prema građanskoj, prozapadnoj  Crnoj Gori. To jest,  da bi svaki otklon od ove provjerene politike, koja je dosad imala svoje nesumnjive vrijednosti, prije svega njihovu populaciju gurnuo u   opasnu avanturu sa neizvjesnim ishodom.

Dakle, o najmalignijim opasnostima ideje Otvorenog Balkana u Crnoj Gori ne govori se dovoljno jasno, kao što je to bio slučaj i s „Moleban revolucijom“ i brutalnim atacima rusko-srpskog imperijalizma na Crnu Gou i Crnogorce.  Na neki način je paradoksalno da današnja  državotvorna opozicija, koja je programski potpuno usklađena sa strategijama EU i NATO, iz čijih je redova i aktuelni predsjednik Crne Gore, Milo Đukanović, ima neuporedivo manju i slabiju međunarodnu aktivnost –  manje je vidljiva – od propalih Vlada kralja Nikole poslije inaugurisanja Versajskog poredka, kada je Crna Gora bila zbrisna s geografske i političke karte Evrope. Podsjetimo se da su crnogorski emigranti –  apartidi –   formirali komitete za odbranu Crne Gore  u Švajcarskoj, Italiji, Francuskoj, Njemačkoj, Kanadi, Velikoj Britaniji, SAD-u, te da se o crnogorskom pitanju debatovalo u više demokratskih parlamenata. U tim internacionalnim komitetima, a i individualno, bio je veliki broj političara, bivših diplomata, penzionisanih generala, novinara, uglednih naučnika, advokata, pisaca… Konačno, crnogorski emigranti su snimili propagandni film, u glavnoj ulozi s najpoznatijom italijanskom glumicom toga doba Elenom Sangro. O vitalnosti, kreativnosti i sposobnosti crnogorskih patriota-apartida, prije sto godina, upravo najbolje svjedoči činjenica da igrani film takvog formata nije bila u stanju producirati nijedna balkanska zemlja!

Pad Krivokapićeve Vlade otvara prostor građanskim prozapadnim subjektima da se aktivnije uključe u kreiranju glavnih kulturnih, nacionalnih i političkih tokova, ali da bi se s novom energijom i spoznajama organizovano  suprostavili imperijalnom projektu nužno se institucionalno i vaninstitucionalno reorganizovati, mimo – i uz eventualnu pomoć organizovanih političkih stranaka – tako što ćemo se prilagoditi novim prilikama. Jer, nerazborito je očekivati od buduće manjinske ili tehničke Vlade, čiji bi lider trebala biti osoba koja za rješavanje najvažnijih unutarpolitičkih pitanja trči za savjet – ide na poklonjenje –  kod patrijarha SPC, da će zaštiti temeljna nacionalna i građanska prava i interese Crnogoraca.

Stoga, potrebno je formiranje vjerodostojnog pokreta otpora velikosrpskoj agresiji, u vidu  najšireg građanskog saveza,  svih ideoloških i etničko-nacionalnih varijeteta domovinskih i iseljeničkih organizacija, kao i istaknutih pojedinaca iz intelektualnog i poslovnog miljea. U tom pogledu  trebalo bi formirati Svjetski kongres Crnogoraca (SKC), koji će se sastajati barem jednom godišnje. Ova krovna organizacija domovinske i iseljene Crne Gore trebala bi formirati svoja kulturno-informativna predstavništva  u velikim svjetskim centrima, kako bi naši iseljenici koji imaju određene afinitete i ugled u tim sredinama, promovisali  crnogorsko interese,  prezentovali ih javnosti, diplomatskim i ekspertskim čimbenicima, koji se bave  Zapadnim Balkanom i Jugoistočnom Evropom. Realizacija ove ideje ne bi trebalo da zavisi od dnevno-političkih konjuktura, stranačkih interesa i koalicija, jer svaka nova vlast u doglednoj budućnosti ideološki će biti nekoherentna, nestabilna, pod velikim pritiskom Beograda i Moskve.

U okviru ove inicijative nužno  je formirati i Nacionalnu fondaciju za kulturu, medije i inostranu promociju Crne Gore, jer naše  kulturne institucije i asocijacije tavore ili su u fazi izumiranja, medijski prostor, barem osamdeset odsto, preuzeli su subjekti s velikosrpskom ideologijom, a  finansijski resursi suverenista sve su slabiji. Država Srbija i razni subjekti koji su dirigovani iz Beograda, i mimo ministarstava u Crnoj Gori, s kojima trenutno rukovode njihovi kadrovi, ulažu desetine miliona u medijsko-kulturnu sferu, u cilju asimilacije crnogorske nacije. Zato bi za djelovanje i  finansiranje SKC i Fondacije dobro bilo izučiti iskustva i modele ostalih ugroženih i polusuverenih nacija, poput Katalonaca, kosovskih Albanaca devedesetih godina, Baskijaca, Palestinaca, Kurda, itd. koji se bore za očuvanje svog identiteta. Manje-više svi ovi modeli se temelje na organizaciji solidarnih donacija  iz zemlje i inostranstva, kao i pomoći  inostranih fondacija i pojedinaca, boraca za ljudska prava.

Glavne ideološko-političke kontroverze crnogorske nacije

Danas je gotovo opšte mjesto, ne samo u percepciji velikosrpskih nacionalista i stranaca nego i  znatnog dijela suverenista, da je   Zakon o slobodi vjeroispovijesti dodatno mobilisao i ujedinio velikosrpske nacionaliste i njihove kolaborante. No, ovaj narativ  dominantno se bavi posljedicama a ne uzrocima tog fenomena: da je jedan – sa svim slabostima –  superioran politički i civilizacijski svjetonazor, u 21. stoljeću, srušila zaostala, autoritarna, antizapadna, teokratska struktura. I među obrazovanim djelatnicima suverenističke opcije dosta se površno i necjelovito analiziraju posljedice nekompetentnosti i lakomislenosti bivše decenijske vlasti kad je u pitanju velikosrpski nacionalizam. Riječju, rak-ranu crnogorskoga društva  liječili su aspirinima: nominalne reforme u domenu prosvjete, kulture, informisanja, izgradnje institucija,  bile su namtnute izvana,   parcijalne, lišene kreativnosti i kontinuiteta. Ovako drastične zablude  nijesu uzokovale samo potkapacitiranošću političke i intelektualne elite nego i doktrinarne ideološko-političke  zablude: da će nezavisna država, njen  birokratski aparat, kroz razne ekonomske operacije, pogotovo nakon ulaska Crne Gore u NATO, protokom vremena pacifikovati i velikosrpski nacionalizam.

Zbog manjka humanističkog obrazovanja i inventivnosti naše političke i intelektualne elite  ignorisale su stare provjerljive lekcije iz dva minula stoljeća o izgradnji moderne nacije i države:  da su kulturni fenomeni i insitucije u fundamentu svakog evropskog nacionalnog i političkog entiteta, i glavni uslov za njihovu dugoročnu stabilnost i održivost. Zamišljajući državu kao proširenu korporaciju koja će biti ujedinjena Ustavom –„ustavnim patriotizmom“ – gradili su jednu strukturu lišenu postojanog, slojevitog sadržaja čiji simbolički indikatori dubinski emocionalno i psihološki dubinski prodiru, kroz izabrane kulturne, prosvjetne, ritualne,  sadržaje i prakse, u svijest   većine  građana. Jer, svi papiri, pa i Ustav, pogotovo u zemljama sa dubokim pretpolitičkim sporovima, slabi su garant stabilnosti i opstojnosti. (Ustave su imale i Prva i Druga Jugoslavija, koje su propale.)

Svaka nacija je jedna doktrina – skup određenih izabranih i promovisanih vrijednosti koji ujedinjuje većinu građana –  i nedostatak koherentne kulturne i nacionalne politike indipendista uzrokovao je da opcija koja je pobijedila na referendumu za nezavisnost – sâm čin stvaranja države neponovljiv je agens za nacionalnu konsolidaciju – vremenom slabi, a poražene snage, upravo zbog toga što su imale snažno kulturno i nacionalno utemeljenje,  jačaju i na kraju pobijede.

Otpor novom valu velikosrpske asimilacije – trećem od 1918. – zahtijeva ne samo nove metode političke borbe koja traži drugačiji mentalitet, moral, taktički i strateški pristup, nego i inoviranu nacionalnu ideologiju, koja će se neće referisati na dukljanstvo, komunističko jugoslovenstvo, i pomenuti tzv. ustavni patriotizam.

Jer, svaka nacija je, kako kaže Benedikt Anderson, zamišljena zajednica: to jest konstrukt stvarnosti i imaginacije, istorije i mitologije, usmenih predanja i književnosti, dugotrajnih navika i interesa, sjećanja i planova za budućnost. Tri glavna elementa svake evropske nacije su jezik, religija i državna tradicija. U nekim slučajevima je dominantan jezik, kao kod Slovenaca i Makedonaca: kod drugih religija, poput Iraca i Bošnjaka; kod Austrijanaca je bila presudna državna tradicija, itd. Nacionalni identitet je i hibrid  ovih elemenata zajedno, no, imaginarij svake nacije je poseban, specifičan. Stoga mu je potreban kreativan pristup, precizna percepcija svih elemenata koji najdublje emocionalno i empirijski povezuju određenu zajednicu. Zagovornici takozvanog dukljanstva, crnogorskog komunističkog jugoslovenstva ili „ustavnog patritozma“ pokušavali su da stvaraju nacionalnu svijest prema svojim afinitetima, a ne onim relevantnim indikatorima koji na različite načine, s najmanje unutrašnjeg konflikta, mogu ujediniti ovaj malobrojni, istorjski entitet.

Dukljanstvo kao nacionalna ideologija nikad nije imalo potencijala da objedini većinu pravoslavnih Crnogoraca. U pitanju je mrtvi mit bez potencijala da se dublje inkorporira  u kolektivnu memoriju, kao što je to nekad bio mit o Ivanu Crnojeviću ili kasnije Kosovski mit.  Duklje nije bilo u pamćenju naših predaka, jer je nije bilo u predanjima, usmenoj i pisanoj književnosti 19. i 20. vijeka, pa je pokušaj da se ovaj istorijski period ranog srednjeg vijeka stavi u središte nacionalnog identiteta  od samog početka bio osuđen na propast, i dodatno je pružio priliku velikosrpskim  propagandistima da ga stigmatizuju kao sinonim ilirstva, katoličanstva, antisrpstva.  Druga ideološka tlapnja za koju se još veže znatan dio savremenih Crnogoraca – čak i mlade generacije – su  jugoslovenski antifašizam, kojega je nemoguće obnoviti u realnostima 21. vijeka. Štoviše, neki naši političari i intelektualci  crnogorsku naciju pretežno vežu za komunističku ideologiju, partizanski pokret, socijalističku izgradnju i modernizaciju. Ovaj fenomen unekoliko bi bio razumljiv, na primjer, u  Makedniji ili Sloveniji, koje su prvi put u doba komnuzma dobili neku vrstu nacionalnog ili državnog subjektiviteta. No, čak   i u tim zemljama, simbolička i ritualna profilacija, kulturna politika i obrazovni sistem uporišta su tražili prevashodno u pretkomunističkim, dubljim slojevima stvarne i izmišljene tradicije.

Vezivanje nacionalne ideologije dominantno za partizanski pokret i titoističku Jugoslaviju pogrešno je i zbog toga što se fokus nacionalnih sporenja svodi se na jedan mali dio milenijumske istorije Crne Gore, čiji se polemički diskurs vodi oko uloge četnika i partizanskog pokreta, i na taj način, još jednom – kao i u pitanju dukljanstva – otvaramo veliki prostor za manipulacije negatorima crnogorske nacije, koji tvrde da su Đilas, Tito, Kominterna, „izmislili crnogorsku naciju“.  Svođenje polemika uglavnom na događaje iz Drugog svjetskog rata je neproduktivno i zbog toga što fokus  o tradicionalnom biću Crne Gore treba usmjeriti na njene najviše, nepolemične istorijske vrijednosti, a rasprave o savremenim kontroverzama usmjeriti prema 2041. a ne 1941.  Dakako, tekovine Narodnooslobodilačke borbe  trajno su utkane u nacionalno biće Crnogoraca, i njih treba objektivno bez predrasuda prezentovati, ali je pogrešno nekritički zagovarati  komunistički antifašizam, jer antifašizam, antinacizam, antirasizam –  pa i antikomunizam –  mogu se temeljiti samo na univerzalnim demokratskim vrijednostima. Kad su u pitanju oslobodilačke tekovine 20. vijeka, mnogo je produktivnije afirmisati romantičnu, bezizglednu borbu crnogorskih ustanika protiv aneksije Crne Gore Srbiji nakon 1918., jer sukob između četnika i partizana bio je svjetonazorski, ideološki, a ne državotvorni. Jer, jedni i drugi  bili su Jugosloveni:  četnici su bili unitaristi, monarhisti, antikomunisti, a komunisti federalisti, ateisti i republikanci. No, odnos prema nezavisnoj Crnoj Gori sljedbenici dinastije Karađorđevića i titoisti bio je jednako rigidan i nepomirljiv.

Svaka nacija ima svoj simboličko-ideološki okvir,  iz perspektive dugog istorijskog trajanja, iako su ovaj političko-kulturni konstrukt  fenomen moderne epohe. U feudalizmu su, bez obzira na etničke, jezičke, kulturološke i vjerske specifičnosti, feudalci  bili posebna (nad)nacija. Tek nakon Francuske revolucije, u 19. vijeku, epohi romantizma, prvobitnog kapitalizma, buržoazije, narodnih pokreta, modernizacije štamparske prese i književnih bardova, stvaraju se nacije. Devetnaesti vijek je i crnogorski zlatni vijek: doba Petra Prvog, Njegoša, knjaza Danila, knjaza/kralja Nikole, Gorskog Vijenca, Luče mikrokozma, Imovinskog zakonika, Grahovca i Vučjeg dola, međunarodnog priznanja na kongresu u Berlinu… Nacionalni ideolozi, pisci školskih udžbenika, politički lideri i njihovi savjetnici, uticajni kulturtregeri,  koji su se suprostavljali velikosrpskoj asimilaciji, nerazumno su se povukli sa tog bojišta, i na neki način dali za pravo velikosrpskim falsifikatorima i manipulantima, koji su, ignorišući istorijski kontekst romantizma, neizgrađenost južnoslovenskih nacija, duh i sociopsihološke, etičke, mentalitetske osobenosti Crnogoraca koje su stvarane vjekovima, proglasili   nacionalnim Srbima crnogorske mitropolite, knjaževe i vojvode  .

Jer, naši profesori i ideolozi  nijesu bili  dovoljno znaveni i lucidni da tobožnju ili stvarnu nacionalnu dvostrukost nekih Petrovića Njegoša stave u  istorijski  kontekst, u duh vremena u kojemu su živjeli, i da u prilog svojim tezama naprave komparativne analize sa ostalim nacijama koje su imale dvojnu nacionalnu svijest u 19. i 20. stoljeću, na primjer, Makedoncima, Ukrajincima, Slovacima, Austrijancima, Škotima, Ircima, Kataloncima… Tako je olakšano hegemonističkim propagandistima da bezobzirnim izokretanjem i selektovanjem istorijskih činjenica, utemeljitelje moderne crnogorske državnosti i nacionalnosti uzimaju kao glavni dokaz o nepostojanju crnogorske duhovne, kulturne i istorijske posebnosti. Ergo, u samom središtu simboličkog i duhovnog jezgra svake nacije  nalaze  se djela koja najviše i najdublje ovaploćuju duh, karakter, jezik, sociopsihološke osobine, etos i sudbinu jedne zajednice. U crnogorskom slučaju to su nesumnjivo Njegoš i Gorski vijenac, bez obzira koliko puta u tom djelu pominju Srbi ili Crnogorci. (Sa sličnim argumentima kojima srpski nacionalisti prisvajaju Njegoša mogli bismo dokazivati da su Ivan Mažuranić, Vladimir Visocki, Sima Matavulj ili Đura Jakšić crnogorski pisci). Elem,  Crnogorci su u 19. vijeku pravili veoma jasnu distinkciju između njih i Srba, o čemu najbolje svjedoči memoarska knjiga srpskog princa Đorđa Karađorđevića, „Istina o mom životu“, gdje nesuđeni  prijestolonasljednik prenosi –   ekavizirani –  dijalog sa svojim đedom, koji je od svih drugih Petrovića Njegoša javno više „srbovao“. Desetogodišnji unuk, kojemu je otac bio izbjeglica na Cetinju, žali se knjazu Nikoli na svoje drugove, jer ga ne smatraju Crnogorcem.

„ Crnogorac? Ne, ti nisi Crnogorac.“

„Nisam Crnogorac, to kažu i moji drugovi. A ti si Crnogorac i baka je Crnogorka. Kako to, deda?“

„Mi smo Crnogorci, jer smo rođeni ovde, a i roditelji su nam bili Crnogorci.“

Reinterpretacija crnogorske nacionalne ideologije nije puka intelektualna egzibicija nego nužnost da bi ovaj entitet  u 21. stoljeću konačno dovoljno osnažio na taj način   što će svoju spoznajnu, emocionalnu i imaginarnu potku temeljiti na najvišim tradicionalnim i savremenim vrijednostima, od kulta Ivana Crnojevića, Oktoiha, epske poezije, oslobodilačkih ratova u 19. i 29 vijeku, tekovina Petrovića Njegoša, do velikih evropskih slikara dvadesetog stoljeća. Dakako, tradicija nije dostatna sama sebi – niti je okamenjena jednom zauvijek –  nego se i njena sudbina mijenja ovisno od ćudi i izazova narednih generacija: zato kauzalna povezanost tradicijskog i savremenog nikad nije jednoznačna niti je nepromjenjiva.

 

Borba za opstanak crnogorske kulture

 Karl Poper je sugerisao Vinstonu Čerčilu, predsjedniku  Vlade, da Britanija kapitulira pred nadmoćnom Hitlerovom armadom, s obrazloženjem da  će naciste vremenom „pobijediti engleska kultura“. Čerčil je s indignacijom odbio prijedlog austrijsko-britanskog filozofa, jer se to kosilo s elementarnim nazorima nacionalnog ponosa Ujedinjenog kraljevstva. Međutim, pokazalo se na brojnim drugim primjerima kolonijalnih i imperijalističkih ratova da je Poper bio u pravu: kolonijalne uprave i okupacije, na primjer, u Indiji, Vijetnamu, Iraku, Siriji, Avganistanu, pa i u bivšim sovjetskim republikama, gdjegod je  lokalna kultura pokazala vitalnost, bilo je samo pitanje vremena kad će se povući imperijalisti i okupatori.

Srpski nacionalisti su, još od vremena Vuka Karadžića, dobro  izučili lekcije o tome da  sfera kulture  presudno utiče i na oblikovanje kolektivnog identiteta. Tako su učenja Ilariona Ruvarca, Jovana Skerlića, Jovana Cvijića, Jovana Erdeljanovića, Aleksandra Belića, uz djela značajnih pjesnika i prozaista, postali  nacionalni kanoni i oblikovali svijest mnogih generacija Srba i Crnogoraca. Uz to, bezmalo svi daroviti stvaraoci iz Crne Gore, stipendirani su, dobijali prostor za afirmaciju u beogradskom kulturnom miljeu:  Crna Gora je bila odveć skučena, a i lokalni ideolozi i kulturtregeri često su jedva čekali da im vide leđa. Jer, nakon nestanka  kraljevine Crne Gore i odlaska njenog vladara koji je bio mecena i pokrovitelj mnogih izvanjskih pisaca, umjetnika i  intelektualaca –   u Nikolino vrijeme boravili su na Cetinju, Baltazar Bogišić,  Laza Kostić, Vlaho Bukovac, Simo Matavulj, Lujo Vojnović, Josip Slade, Jovan Pavlović, Jovan Jovanović Zmaj, Ljuba Nenadović, te muzikolozi, antropolozi, geografi, botaničari, iz raznih evropskih zemalja… –  Crna Gora je kulturna provincija.  Raspad Jugoslavije devedesetih godina uzrokovao je da taj decenijski egzodus u velikoj mjeri zastane, pa je u prvoj postjugoslovenskoj generaciji   u Crnoj Gori stasala  generacija pisaca, slikara, dramskih umjetnika,  koji su svojim talentom, obrazovanjem, modernom estetikom al pari  stvaraocima u Beogradu i ostalim regionalnim centrima.

Riječju, gotovo sve što je danas darovito u književnom i umjetničkom miljeu u Crnoj Gori, opredijeljeno je građanski, proevropski, procrnogorski, ali stari provincijalni refleks prema kulturi i umjetnosti, koji traje cijelo stoljeće, nije se umnogome promijenio. Kultura   u tom provincijalnom rakursu ima više ornamentalno, ritualno, zabavno značenje, i zato nikad nije ni bilo ozbiljne rasprave o stvaranju obuhvatne kulturne strategije koja je temeljni elemenat svake nacionalne emancipacije, pogotovo jednog tako nekonsolidovanog entiteta kojemu permanentno prijeti asimilacija. Zahvaljujući takvoj lakoumnosti danas su sve instiucije i asocijacije – CPC, DANU, CDNK, PEN –  koje su se početkom devedesetih godina oduprle velikosrpskom zatiranju Crne Gore, već dugo bez državne pomoći, u fazi nestanka ili beznadno tavore. (Matica crnogorska (MC) jedina je ustanova među procrnogorskim kulturnim subjektima  na državnom budžetu, ali njihova djelatnost sličnija je nekom udruženju kulturnih veterana nego masovnom kulturnom pokretu za afirmaciju nacionalnih vrijednosti, kao što su to svojevremeno bile sve slovenske matice u 19. i 20. stoljeću.)

Ovakav pristup i opšte stanje u kulturi prosto vrvi od paradoksa:  Crna Gora je, do posljednjih izvora 2020. za kulturu procentualno izdvajala više od susjednih zemalja, ali nije ozakonila elementarne pretpostavke za preživljavanje crnogorskih kulturnih organizacija i stvaraoca, ukoliko na vlast dođe velikosrpska opcija. Tako je Vlada 2011. godine, strukovnim književnim i umjetničkim asocijacijama ukinula status od posebnog kulturnog značaja, što je jedini slučaj u Istočnoj Evropi! Ovakva apsurdna,   politika dobro je došla radikalnim srpskim kleronacinalistima kad su došli na vlast, jer nijesu morali mijenjati   postojeće zakone, da bi napravili jednu vrstu segregacije sa elementima aparhejda prema kulturnim stvaraocima crnogorske nacionalne i jezičke provinijencije. Jer, prema zatečenoj legislativi u državnom Fondu za kulturu nacionalnih manjina, koji ima sedmocifreni budžet, mogu participirati kulturni subjekti sa svih nacionaliteta – među njima i Srbi – osim nacionalnih Crnogoraca!

Da bi se shvatila razmjera i posljedice kolosalnih  promašaja crnogorske kulturne i nacionalne politike poučno ju je komparirati s procesom izgradnje makedonske nacije i kulture. Naime, prvu knjigu na tzv. zapadno bugarskom dijalektu, koji je kasnije standarnizovan kao makedonski jezik, objavio je Koča Racin, 1936. godine. Prije toga svi pisci porijeklom iz Makedonije, kao i vođe VMRO i Ilindenskog ustanka, nacionalno su se osjećali Bugarima. Ali, Makedonci su za dvadeset godina nakon Drugog svjetskog rata kodifikovali makedonski jezik, stvorili originalnu književnost i autokefalnu crkvu. Nakon raspada Jugoslavije, pokrenuli su novu kampanju nacionalne obnove, izgradnjom pseudo i neoklasicističkih zdanja i monumenata, koja je kod rafiniranih esteta, liberala i ljevičara, izazivala podsmijeh. No, svaka „nacionalna renesansa“ podrazumijeva patetiku, mitomanstvo, pa i estetski kič, ali nacije, kao i ostali organizmi kad su ugroženi, imaju dvije oprečne reakcije. Svim silama se bore za ostanak ili se pasivno predaju sudbini.

Makedonski slučaj sam naveo kao primjer kako samosvjesna elita i u zamršenim i nepovoljnim okolnostima pronalazi efikasne načine da odgovori na najteže zadatke. Pobjeda velikosrpske politike na izborima 2020. dovela je  crnogorsku kulturu u očajan položaj. Ali, „Nove nužde rađu nove sile“, i da bi se oduprli sistematskom devastiranju i  uništenju crnogorske nacije  nužne su drugačije metode otpora, kakve su se već praktikovale u prošlosti prema represiji nedemokratskih i totalitarnih režima. Ukoliko i nova Vlada bude imala sličan odnos prema crnogorskim stvaraocima kao u vrijeme Vesne Bratić, osim pisanja kritičkih tekstova i peticija treba    organizovati  protesne književne večeri, okrugle stolove o ljudskim pravima, te internacionalizovati pitanje ugroženosti crnogorskog jezika, književnosti,  kulture, vjerskih prava nacionalnih Crnogoraca.  Ovakve aktivnosti traže  drugačiju organizaciju, energiju i anticipativnost, te određenu materijalnu logistiku koja će se  priskrbiti od inostranih  i  domaćih  fondacija za kulturu i ljudska prava.

Novi emancipatorski pokret ima još jedan važan zadatak – koji je kauzalno povezan s borbom protiv velikosrpske asimilacije – da mijenja  duboko uvriježeni  mentalitet koji kulturu shvata  kao ornament i sredstvo zabave i prestiža povlašćene klase. Taj  cinizam i danas je jednako živ kao i u pedesetih i šezdesetih godina prošlog stoljeća kad Petru Lubardi nije bio omogućen adekvatni atelje na Cetinju ili kad su Višu pedagošku školu – budući Filozofski fakultet – iz Talijanske legacije premjestili na golu nikšićku poljanu. O tom antikulturnom, provincijalnom mnjenju takođe svjedoči i činjenica da je Crna Gora u moderno doba imala samo dva kulturna donatora: kralja Nikolu i Ćana Koprivicu. Kod drugih Južnih Slovena, na primjer, Srba, još u 19.  vijeku, njihovi   trgovci svinjama i vojni liferanti ostavili su iza sebe vrijedne kulturne zadužbine. Takođe, tradicionalne kulturne ustanove u Hrvata, HAZU i Matica hrvatska imaju donacije višemilionske vrijednosti, prevashodno u nekretninama koje rentiraju, kao i novčana zavještanja građana različitog socijalnog statusa. I danas u svim zemljama ex Jugoslavije pojedinci iz nove kapitalističke klase predstavljaju se i kao  kulturni donatori – neki od osnivača kulturnih fondacija su i bivši kafanski muzikanti – osim u Crnoj Gori. Naši  imućni ljudi su kulturni ignoranti: pomažu sportske kolektive, plaćaju gostovanja estradnih zvijezda, ali su nezainteresovani za ozbiljnu kulturu i umjetnost, osim za djela poznatih slikara, koja su pitanje njihovog ličnog prestiža.

Neophodno je napraviti različite kulturno-propagandne kampanje kako bi uvjerili  našu političku i poslovnu elitu da je pomoć kulturi jednako prestižna kao i ulaganje u sport ili zabavu, ali da je od mnogo većeg i važnijeg društvenog značaja.  Jer svaka evropska nacija je u jednom trenutku –  da bi se konačno definisala i postala održiva –  morala  proći proces obuhvatne kulturne redefinicije, to jest obnove ili „renesanse“. Ovaj okasnjeli proces u nas, u relativno nepovoljnim okolnostima, treba biti  vjerodostojan i fleksibilan, tako što će se referisati na provjerene tradicijske i savremene kulturne topose koji se mogu integrisati u glavne tokove savremene evropske kulture i civilizacije. Stoga, crnogorska nacionalna ideologija  mora biti slojevita: sa svojom tradicijsko-folklornom komponentom koju će personifikovati CPC i MC, i  kosmopolitiskim štihom elitne kulturno-umjetničke produkcije, jer su fizičke granice crnogorskog svijeta toliko uske da svaki parohijalni, ekskluzivno etnički  pogled na svijet Crnu Goru čini irelevantnom, bez sposobnosti suočavanja sa novim izazovima.  Upravo tu  svijest o pripadanju širem civilizacijskom kontekstu, u smutnim balkanskim vjekovima – „iza granice prosvijećenosti“ –   imali su, prije svih, Ivan Crnojević, Petar Prvi i Njegoš,  koji su duh neoklasicizma, renesanse,  prosvjetiteljstva, romantizma, pokušavali užiliti u  tom malom podlovćenskom svijetu.  Ova tanka, ali dragocjena linija stvaralaca i pregaoca koji su svojim talentom, obrazovanjem i intuicijom nadilazili provincijalna mjerila danas ponovo egzistira  u crnogorskoj književnosti, slikarstvu, dramskoj umjetnosti. S punom sviješću o tome da je sve što nema  univerzalna značenja efemerno  i u nacionalnom smislu, ili je samo poimanje nacije trivijalno i retrogradno. Stoga, mali  jezički i kulturni entiteti koji nijesu sposobni spoznati i njegovati određene principe univerzalnosti, pogotovo kad su ugroženi izvana od suparničkih ili hegemonističkih kultura, osuđeni su na  anonimnost i nestanak.

Volter je pisao da mu Crnogorci liče na mravinjak. Drugim izobraženim i romantičnim strancima i izvanjcima crnogorska storija  bila je bizarna i bajkovita utopija, hibrid varvarstva i moralnog univerzalizma.

Oskar Vajld kaže: „Napredak je ostvarivanje utopija“. Prevedeno na crnogorski logos, to je ona iskra koja  „nit dogori niti svjetlost gubi“.

  Zaključak

Aleksandar Solženjicin u jednom intervjuu, koji je bio fokusiran na univerzalna ljudska prava, na pitanje o ukrajinskim kontroverzama odgovorio je da je ukrajinsko pitanje  u stvari rusko pitanje, i da ne pripada nekom odjelitom korpusu ljudskih prava. Sličan sindrom je i kod srpskih intelektualaca i političara kad su u pitanju Crna Gora i Crnogorci. Nacionalni Crnogorci moraju racionalno  prihvatiti ovu činjenicu, i nastaviti graditi svoj identitet paralelno stvarajući ambijent za trajni suživot  sa crnogorskim Srbima, koji će po dosadašnjoj inerciji sve učiniti da asimiluju svoju „odnarođenu braću“. Ali ukoliko  ne uspiju u svojim namjerama i crnogorska nacija pokaže svoju vitalnost i sposobnost da dovrši  proces konstituisanja oni će u jednom trenutku, za pet ili pedeset godina, morati prihvatiti i tu realnost. No, da bi velikosrbi priznali crnogorsku naciju potrebne su barem dvije stvari  koje su kauzalno povezane: da se zaustavi dalje osipanje  nacionalnih Crnogoraca, čiji je broj u Crnoj Gori, od kraja osamdesetih godina nominalno  smanjen  skoro trideset odsto: sa oko 400.000 hiljada na 278.000., i da njihova nacionalna svijest u emocionalnom i spoznajnom smislu bude koherentnija, lišene natruha stare identitetske dvostrukosti. Ukoliko se  građanska, suverena  Crna Gora, s nacionalnim Crnogorcima, kao stožerom njenog multikulturnog bića, pokaže otpornom na regionalne hegemonizme, te ostvari relativni ekonomski prosperitet, može se očekivati da će se i predstavnici nacionalnih Srba u jednom času, barem djelimično odreći tutorstva Beograda, odbaciti stare ideologeme po kojima su Srbi ugroženi svuda gdje ne mogu vladati ili nametati svoja rješenja drugima.

Dakle, da bi se postigao održiv i trajan kompromis između sukobljenih identiteta u podijeljenoj naciji, hegemonisti se moraju uvjeriti da se  stanje stvari promijenilo, recimo, u odnosu na     1918. i 1989. godine, i da se treba prilagoditi novim realnostima. S druge strane, nacionalni Crnogorci moraju izvući adekvatne pouke iz milenijumske borbe za preživljavanje protiv brojnijih i moćnijih neprijatelja. U tome su, empiriijski gledano, iskustveniji od drugih. Njegoš veli:“Je li strašnije, duže, viteškije borbe među nejednakostju jošte svijet vidio nego što je vidio borbu crnogorsku…“. Stoga su  Crnoj Gori danas dragocjene  komparativne prednosti koje nije imala u prošlosti:  članica je NATO i kandidat za EU, a međuvremenu su u zemljama Zapadnog svijeta unaprijeđena kultura ljudskih prava, individualna i kolektivna.

Ergo, politička, ekonomska, kulturna obespravljenost nacionalnih Crnogoraca, koje se po nalogu Beograda, prevashodno preko medijsko-kulturnog sektora, monaštva i sveštenstva SPC, sprovodi  u Crnoj Gori, par exellence je pitanje temeljnih ljudskih prava. Jer, organizovana državna asimilacija  neke nacije je genocid, drugim – propagandnim, ekonomskim, prosvjetnim, kulturnim, birokraskim, sudskim i policijskim –  sredstvima. No, crnogorskom, građanskom i nacionalnom pokretu otpora, da bi sačuvao staru  vitalnost treba nova energija, nova kreativnost i nova retorika koja izvire iz stare paradigme čojstva, jedine naše trajne univerzalne konstante koja se ostvarila u solidatusu, s paradigmom „čuvati drugoga od sebe“. Crnogorci, dakle, danas moraju razumjeti ono što su instiktivno i emipirijski potvrdili  njihovi preci, pastiri-ratnici: ugrožena malobrojna zajednica da bi opstala treba pokazivati horizontalnu solidarnost i poštovati određene kodekse koji će čuvati njenu društvenu i odbrambenu koheziju, odjeliti svijet mašte i nade.

Bilo bi lakomisleno iskazivati čežnju i nostalgiju za prošlošću kakve zapravo nikad nije bilo. Jer, Crna Gora je „zemlja najvećih krajnosti – najdubljeg mraka i raskošne svjetlosti“ (V. Vlahović).  Iz svakog istorijskog perioda u potonjih sto pedeset godina: Nikolinog, Karađorđevićkog, komunističkog, ostajale su, manje-više određene tekovine, kontroverze,  recidivi.  Plemenski anarhizam  reciklirao se u klijentelistizam, činovnički, partijski, najposlije u bestidno trgovački duh, lišen starih patrijahalnih, agonalnih, patriotskih načela i privida.

No, s druge strane,  stari slobodoištući kosmopolitski duh čojstva i junaštva – „junaka na hiljade čovjeka jedan u hiljadu“ –  kojemu su se divili Volter, Puškin, Bajron, Tenison, Garibaldi, Gledston, Ficdžerald, Bernard Šo, Kurt Hasert, nijesu potpuno  ugasile nacionalne okupacije i asimilacije, ideološko jednoumlje, primitivni neoliberalizam.

Belvederske demontracije 5. septembra 2021. godine, zorno su potvrdile da je taj duh prkosa i otpora – „borbe neprestane“ –  sudbinski  povezan sa trajanjem i smislom postojanja Crne Gore i Crnogoraca.