Anka Vučinić Gujić: Istoriografska metafikcija u poetici Mladena Lompara
Poetika postmoderne je fleksibilna struktura i ne postoji shema koja bi obuhvatila tako heterogen fenomen. Umberto Eko je sugerisao da je postmodernizam rođen u trenutku kad smo shvatili da svijet nema utvrđen centar i zato se javlja izmijenjen odnos umjetnosti i života. Narušena je predstava o cjelovitosti svijeta koji se može sagledati jedino partikularno zbog sumnje u klasične pojmove istine, razuma, identiteta i objektivnosti u velike naracije. Diskontinuitetni karakter crnogorske književnosti otežava i promišljanje njenih postmodernih lirskih tokova jer su nastali na drugačijim osnovama u odnosu na Zapad.
Poetika Mladena Lompara ukazuje da je postmoderna obilježena povratkom istoriji i da problematizuje cjelokupnu našu predstavu o istorijskom znanju. Njegov postmodernistički pristup nije istorijski iako je diskurs umjetnosti direktno suprotstavljen diskursu istorije. Kroz Lomparove poetske tekstove prolaze brojne niti prošlosti i zato se postmoderna povezuje sa sklonošću prema metatekstualnosti i prema pluralizmu diskursa. Milivoj Solar navodi da „ postmodernizam ne osporava tradiciju: on ju, naprotiv zapravo jedino želi proširiti; koristi se njome bez vrijednosnog izbora, dopuštajući tako da je može i doslovno slijediti, gotovo ponavljati i da je može i najdublje uvažavati, ali je također može i ironizirati i tumačiti na posve osobit vlastiti način[1]“.
U poetskim tekstovima Mladena Lompara Tišina četvrtog pečata i Triptihon iz nacionalne biblioteke motivsko uokvirenje je istorijsko, ali je pristup uslovljen tekstualnošću, a intertekstualnost može tematski i formalno pojačati poruku. Istorija i fikcija uspostavljaju sisteme značenja pomoću kojih stvaramo smisao prošlosti, ali za razliku od istorijske fikcije koja prihvata podatke s namjerom da stvori osjećaj povjerenja, istoriografska metafikcija inkorporira, ali rijetko asimiluje takve podatke. Novina postmoderne je u autentičnom odnosu prema istoriji kao i u subjektivnom promišljanju fakata i prošlost je često postavljena kritički, a ne nostalgično u odnosu na sadašnjost.Tu odredbu postmoderne Lompar je vješto primijenio i u skladu s tim je autorova napomena da se prava događanja samo slute i bez obzira na značaj ličnosti iz crnogorske istorije postojale su mogućnosti za ljepotu pjesničke osvete.
U poetskom ciklusu Tišina četvrtog pečata Lompar modifkuje tekst iz Barskog ljetopisa i na poetski način rekonstruiše sudbinu ličnosti prema kojima barski ljetopisac nije bio naklonjen. Unutrašnji poetski poriv (gušila me bjelina papira) i naziv početnog narativa (Proročka govorenja)u skladu su s pjesnikovom mišlju „da je sve u dosluhu s proviđenjem“[2].Grijeh povezuje Legeta, vanbračnog sina Krešimira (nije postao bogalj svojom greškom /ali možda jeste grijehom drugih), njegovu robinju Teonu (koja nosaše njegovo dijete) i studentkinju umjetnosti Teofanu, krhku, lijepu crnku, pjesnikovu savremenicu obilježenu generacijskim usudom vanbračne kćerke.Zmija i voda (more) kao arhetipski simboli označavaju sudbine Legeta koga Lompar intertekstualno povezuje sa Laookomom (stradao je od zmija koje su izronile iz mora) i Teone (nakon ujeda zmije njen opstanak zavisi od njenih vrlina). Hrišćanska semiotika(Ali svemogući Bog / koji mrzi svako zlo i / grijehove) usloviće da kuga i pomor budu božja kazna Legetu i njegovim sinovima zato što su posjekli mačevima sinove kralja Prelimira. Tragična sudbina Teofane iz Ljetopisa popa Dukljanina (ona je pošla / ka moru / i potonula u mrak) i studentkinje Teofane koja na volšeban način umire, a razdvajaju ih stoljeća, pokazuje da je spokojnost njihove egzistencije narušena time što su prešli granicu i stupili u drugo semantičko polje. Zli usud kao posljedica odstupanja od etičkih normi sredine značenjski je premrežen sa pjesnikovom refleksijom iz narativa (Ako su ljepota i sreća božanske kategorije i sve drugo je van ljudske moći).Postmoderna je prepoznala fikciju kao novu konvenciju pa je kobnost postojanja Aleksandrijke Teone Lompar„pokušao otkriti u skromnim dokumentima i u svojoj imaginaciji“.Zato postmoderni iskaz nije samo sadržaj, nego uključuje i samog autora, njegovu poziciju sa koje govori, tačku gledišta sa koje nešto izriče i samim tim nužno vrednuje.
Pjesma anonimnog latiniste iz 1599. godine potpisana samo jednim slovom – t, do koje je pjesnika doveo korak sudbine kad je proučavao dokumenta o Mavru Orbiniju, prevodiocu Ljetopisa popa Dukljanina, upućuje da Lompar sopstvenu tekstualnost povezuje sa drugim tekstovima, a poigravanje tačkama gledišta opravdava postmoderno viđenje svijeta kao nepredvidivog i neodređenog. Istorijski okvir omogućava da se motiv ljubavi poveže sa inicijalnim pjesnčkim impulsima koji su spona sa proviđenjem (ostavljala (je) znakove /vukla te po strašnim prostranstvima / biblioteke), ali disonantnost njihovih svjetova, misaonih i emotivnih, iskazala je anonimna pjesnikinja (tražio si školjke u brdima).Imajući u vidu da je postmoderni subjekt relativizovao sve vrijednosti i hijerarhijeautor konceptualizuje događaje na autentičan način i postmodernim očuđenjem dekonstruiše stvarnost.
ali nijesam znala
da nalaziš
ono što je trebalo da odživim
da svaki tvoj dokumenat
kida moj smisao
Završni stihovi poetskog teksta Tišina četvrtog pečata ukazuju da citatnost i intertekstualnost kao bitne odrednice poetike postmoderne uslovljavaju preplitanje istorijskog i fiktivnog.
U Triptihonu iz nacionalne biblioteke pjesnik postmodernom tehnikom navodno pronađenog dokumenta (ukrašeni pergament kupljen u Kairu, tri pisma Darinki pronađena u Državnom muzeju ili obilazak Muzeja morske boce) nastanak poetskih ciklusa objašnjava diktatom proviđenja. Ona predstavljaju samo prividni poetski podsticaj za razmatranje sudbina istorijskih ličnosti, a u stvari su više fikcionalne konstrukcije pogodne za refleksije i aksiološka razmatranja. Prošle događaje poznajemo samo putem diskurzivnih zapisa i istorijskih tragova u sadašnjosti. Zato su Lomparovi poetski tekstovi intertekstualni jer razvijaju tekstove o prošlosti unutar sopstvene složene tekstualnosti. Istorijske ličnosti (Jakvinta, knjaginja Darinka, princ Mirko) osvijetljene su iz poetske perspektive i na taj način ostvarena je postmoderna strategija fiction & faction. Ona je omogućena kombinacijom lirskog i proznog jer narativi doprinose preciziranju poetskih misli. Ponekad se istorijske činjenice namjerno prikazuju u drugačijem svijetlu jer postmoderna osporava objektivnost i neutralnost kao pretpostavke istorijskog iskaza.
Za istorijske ličnosti u poetskim tekstovima Triptihona iz nacionalne biblioteke vezuje se motiv nedozvoljene ljubavi jer su narušili strogi moralni kodeks crnogorske patrijarhalne sredine. Grijeh kao značenjsko jezgro zbirke smisao dobija u opozitu zemaljskog i nebeskog, svjetlosti i tame. Polazeći od postmodernog paradoksa da prošlost učini svetom, ali i da je ospori Lompar primjenjuje metod provokativne fikcionalizacije tekstova. Lomparovi likovi javljaju se na tankoj granici između stvarnosti i neočekivane mogućnosti i upravo taj unutrašnji rascjep uslovljava različiti egzistencijalni ishod. Ovaj lajtmotiv prati najčešće svjetlosna simbolika kao odraz Lomparovog slikarskog koda i morski hronotop koji upućuje na ambivalentnost života i smrti. Vremenski raspon od nekoliko vjekova (od 11. do početka 20. vijeka) i praćenje više narativnih vremena (od Bodina, Petra I, knjaginje Darinke Petrović i princa Mirka Petrovića) omogućili su pjesniku da iskaže univerzalnost ljudske patnje bez obzira o kojem socio-kulturnom miljeu je riječ. Pergament sa slikom Adama u odeždi opata u klečećem polozaju i Eve u rajskom pejzažu na početku prvog poetskog ciklusa Kraljica Jakvinta, opat Dolči i vrijeme stida nagovještava motivska uporišta i predstavlja estetsku dopunu polaznim faktima. Na taj način pjesnik pokazuje da nijednom diskursu ne daje primat i da su sinhronija i dijahronija odgovarajući poetski modeli za prikazivanje unutrašnjih lomova odabranih istorijskih ličnosti. Izbjegavanje mimetičkog doživljaja prošlosti pruža mu mogućnost da istorijske ličnosti iskušava odnosom grijeha i kazne, ali da u postmodernom duhu pravi odstupanje od hrišćanskog određenja grijeha. Prema istorijskim podacima Jakvinta je bila ozloglašena vladarka, ali u Lomparovoj poeziji semantičnost dobija u odnosu prema opatu Dolčinu. Opat Dolčino određuje boga kao tvorca grijeha i ističe ljudsku želju da mu svetovnim načinom života ugode, ali se pjesnik ne bavi etičkim markiranjem Jakvintinih postupaka, već je određuje iz ugla Jakvintinog oca, normanskog vladara Arhiriza (ljepota je tvoj udes) i Jakvinte (hrlila sam svom udesu). Izuzetnost i veličanstvenost su zajedničke odlike Opata i Jakvinte i time su opravdali poetsko postojanje bez obzira što su strast i beznađe uslovili međusobno udaljavanje. Kontrast između Opatovog iščekivanja Jakvintine naklonosti i spremnosti na žrtvu i njenog naknadnog odbijanja (nijesi odabrala pravi grijeh za vječnost / način da gledaš u crveni cvijet šipka / i da mu se raduješ)ostvaren je metafikcionalnim postupkom koji služi Lomparu da prikaže raspolućenost ljudskog bića.Uvodeći novi vremenski plan (vrijeme Petra I) i sada opata Dolčija omogućena je motivska raznolikost i u kontrastu sa istorijskom ličnošću iz vladarske porodice dodijeljen je Opatu poetski značaj. (Petar I je zbog mučeničkog života proglašen svecem. Opat Dolči nije zbog mučeničke smrti.).
U drugom poetskom ciklusu Tri pisma Darinki i narod jedinstvenog kraja knjaginja Darinka, strankinja, sebe određuje kao vinovnika grijeha, mada joj je oduzeta semantička samostalnost jer su fragmentarna pisma data iz ugla knjaza Nikole. Svijest o narušavanju socio-kulturnog koda koju knjaz Nikola samo nagovještava (najžalije mi je ako sam veoma grešan) i uzajamno povezane semanteme grijeh i pad doprinose intertekstualnoj povezanosti sa sudbinom opata Dolčija. U drugom pismu navodi da je biser rano upao u školjku smrti, i ako je biser simbol sublimacije instinkata, onda se uloga mističnog centra bisera pomjera i školjka za njega nije toplo utočište, već negativni denotat. Citatnost (iz kraljeve Autobiografije) kao postmoderna odredba i fotografije knjaginje Darinke stvaraju privid faktografskog modela, mada je knjaz Nikola epifanijski karakter ljubavi protumačio poput Jakvinte kao svoj udes prouzrokovan otklonom od etičkih normi.
ostavimo sve
Knjaginjo
bježimo od svog udesa
ova brda
nemaju vidara
ni trava za nas /Treće pismo (fragmenti)/
Epilog reflektuje raslojavanje lirske svijesti i nemogućnost pojedinca da prevaziđe duboko utemeljene kulturološke okvire.
Treći poetski ciklus Boca lude princeze kao semantičko jezgro ima prikaz zabranjene ljubavi između crnogorskog princa Mirka Petrovića u trenutku njegovog rastrojstva i bolničarke Marije, svršene pitomice Đevojačkog instituta na Cetinju, kao i sudbine kćerke Jelene, koja je i rođena kao plod tog zanosa. U postmodernističkom duhu Lompar uspostavlja autentičan aksiološki sistem i u svom poetskom modelu ukida negativno određenje grijeha. Grijeh, kao ključna semantička kategorija, na istovjetan način je artikulisan iz ugla knjaza Mirka (mislili su (znam i misliće)/da sam van traga predaka / a dosanjao sam njihove grijehe / iz svetačkog mira/ – i lude princeze Jelene – Zavjet, donijet u božanskom nadahnuću još više je gonio na razmišljanje o čovjeku kojemu se ispostavlja račun za grijehe cijele dinastije. Lekseme iz proloških sintagmi ciklusa Boca lude princeze – osveta, ostavština, predaja, zamori – semantizuju Marijinu duhovnu klonulost. Marija stupa u semantičko antipolje jer Mirko potiče iz vladarske porodice i ima zakonitu suprugu, što uslovljava patnju lika dejstvavoca, a to je invarijantna jedinica Lomparove poetike. Opozitnost između Marije i patrijarhalnog svijeta uticaće da Marija “preživljava iskeženu masu“, a Marijinu i Jeleninu sudbinu obilježava iščekivanje pronalaska boce i to ne radi poruke, već zbog samog čina čekanja koji osmišljava njihove egzistencije (Meni više ne treba poruka. Čekanje je bila moja svjetlost).Trenutke Marijine osame u pokušaju osmišljavanja postojanja Lompar semantički premrežava ikoničkim znakom – slikom kćerke Jelene koja je ležala u pijesku kao nepronađena boca, da bi je potom Marija dugo grlila kao pronađenu bocu. U poetskom kontekstu boca (pronađena – nepronađena) poprima karakter indeksnog znaka jer Jelenino postojanje implikuje produžetak nedozvoljene ljubavi. Ipak, sjedinjene su ogromnom tugom (Jelena je ipak patila zbog majčinog života. I majka zbog njenog.)
Lomparova semantizacija grijeha je osobena i poetskim prevrednovanjem istorijskih činjenica u postmodernističkom maniru spaja istorizam i kontekstualizam. Lompar prihvata Deridin stav da prošlost postoji kao semiotizovana, ali on kao postmoderni pjesnik ponovo uspostavlja kontekst jer svi znaci vremenom mijenjaju svoje značenje. Zbog astigmatičnosti pristupa u postmodernoj nema moralnih prosuđivanja, već je intenzitet osjećanja dat iz ugla napaćene duše koja svoj bol ne može ili ne smije javno da ispolji u postojećem socio-kulturnom ambijentu. Na ovaj način poezija Mladena Lompara traži emotivno angažovanog čitaoca i zato Rolan Bart čitaoca vidi kao pokretača kontekstualne mreže, a međusobni odnosi proizvođača i primaoca iskaza postaju nezaobilazan dio diskurzivnog konteksta.
[1] Milivoj Solar, Povijest svjetske književnosti, Podgorica, Institut za crnogorski jezik i književnost, 2012, str.336.
[2] Lompar, Mladen: Sjena na sceni, DANU; Podgorica, 2004, str. 19.
