Vladimir Jovanović: Petko Miletić i crnogorsko nacionalno pitanje (nekoliko činjenica)

Vladimir Jovanović: Petko Miletić i crnogorsko nacionalno pitanje (nekoliko činjenica)

 

Opisujući uspon Josipa Broza u hijerarhiji Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) iz druge polovine 1930-ih, istoriografija u doba druge Jugoslavije, makar i pristrasno, uvijek notira jedno te isto — Petka Miletića. Nije, dakle, mogao ostati bez nekakva publiciteta ni na vrhuncu Titova kulta. Sukob sa Miletićem nije za Tita ni prvo ni posljednje unutarpartijsko razračunavanje. Uspio je i druge neutralisati, dezavuisati ili pacifikovati.^[1] Ali je taj sukob iz temelja protresao redove ilegalne KPJ. Miletić je za Tita bio najopasniji predratni oponent.^[2] Njihov sukob odigran je po smrtonosnim pravilima diktiranim iz Moskve. Biće u početnoj fazi Narodonooslobodilačke borbe povod ili obrazloženje partizanskim egzekucijama nad nekim od autentičnih crnogorskih komunista.^[3] U konačnome, ishod toga sukoba, koji je Tito doslovno preživio^[4], opredijeliće i sudbine narodâ bivše Jugoslavije.

Miletić je, nadalje, 1930-ih i najpoznatiji i najautoritativniji  Crnogorac komunista. Nema sumnje da je on bitno doprinio da KPJ napušti praksu iz ranih 1920-ih negiranja i  ignorisanja crnogorske nacionalnosti. Objavljivanjem arhivskih izvora, tek posljednje dvije decenije doznaje se o podacima da je Miletić pune tri godine komita — ustanik protiv srpske okupacije Crne Gore.

Tome uprkos, ili baš zbog toga, poslijeratna, istoriografija crnogorska, ako Miletića nije difamirala na temelju nelojalnosti Titu, u boljoj varijanti ga ignoriše. Uglavnom se nastavlja sa takvom praksom i nakon sloma titoizma i njegova deklarativnoga istoriografskoga preispitivanja. Kažem, deklarativnoga, jer su i danas, kod nas u Crnoj Gori, čast izuzecima, stavljanje pod kritičku lupu ratno-revolucionarne i epohe vladavine Tita, uglavnom imitacije; a ne pošteni, metodološkom objektivizacijom motivisani istraživački napori. Na primjer, osporavaju se crnogorski titoisti za period 1941-45. često, nipošto ne tvrdim i uvijek, malicioznim i jednostranim referenciranjem na ideološka tumačenja rivalskoga četničkoga pokreta; ili se, s druge strane, učinci vladavine crnogorskih titoista opet nekritički glorifikuju statistikom „industrijalizacije i elektrifikacije”, uprkos neporecivom krahu njihove sveukupne politike iz 1988/89. god…

Međutim, karijera Petka Miletića završiće se upravo na početku titoizma. To je embrionalni stadijum onih velikih istorijskih događaja, koje je, s Titom na čelu, pokrenula KPJ. U ilegalnim partijskim ćelijama, kasnih 1930-ih, Josip Broz nije još prepoznat kao Tito, već djeluje pod pseudonimom Valter ili nekim drugim. Tek nakon razračunavanja sa Miletićem, dobivši neopozive imprimature mjerodavnih adresa iz Moskve, Tito će zaista postati Tito.

*  *  *

O Petku Miletiću (post)jugoslovenska istoriografija, između ostaloga, navodi, uz nekoliko rutinskih podataka iz njegove mladosti,  kojima ne pridaje osobitu važnost, da je 1926. otišao iz Crne Gore u Beograd, a potom u Moskvu. Tamo studira na KUNMZ-u^[5]. Navodno, 1927, po zadatku Kominterne, boravi u Mongoliji i Kini; srijeće Mao Cedunga, Ulan Batora, Kim Il Sunga. Učesnik je 4. kongresa KPJ održanoga 6-12. novembra 1928. u Drezdenu.

Ubrzo će postati organizacioni sekretar Centralnoga komiteta: nakon generalnoga sekretara Milana Gorkića^[6], praktično, drugi je čovjek u KPJ. Zadržimo se, nakratko, na toj činjenici. Naime, upravo u tome periodu, u pogledu crnogorske nacije i njenoga prava na samoopredjeljenje, tj. obnove nezavisnosti — makar se Crna Gora kasnije integrisala „u slobodnome savezu svih nacija na Balkanu” — KPJ je zauzela potpuno drukčije stavove od onih koje je, osobito njen ogranak u Crnoj Gori sa Jovanom Tomaševićem^[7] na čelu, imao od 1918. do ranih 1920-ih. Nekoliko Crnogoraca, nova generacija rukovodilaca KPJ, a među kojima je i Petko Miletić najistaknutiji^[8], protagonisti su takve politike.

Nema sumnje da je Miletić, proglas Centralnoga komiteta KPJ iz 1932, upućen Crnogorcima, lično napisao, tj. u najmanju ruku postavio sljedeće glavne teze:

„DRAGI DRUGOVI I BRAĆO CRNOGORCI!

Evo prošlo je 14 godina od kako su Daković^[9] i ostali beogradski agenti u podgoričkoj skupštini krivotvorili volju crnogorskog naroda. Evo 14 godina, otkako srbijanska gospoda, pod Aleksandrom Potonjim^[10], a pomoću francuskih bajoneta i izdajnika iz redova sviju crnogorskih gospodskih partija, zarobiše i vas i ostale narode u Jugoslaviji.

Ponosnu Crnu Goru, koju za hiljadu godina niko nikada ne pokori, pretvoriše u beogradski pašaluk.

Vi se stotinama godina junački boriste za svoje ognjište i svoju slobodu i nezavisnost. Iako je vaša borba protiv tuđih ugnjetača često bila zloupotrijebljena za dinastičke i imperijalističke ciljeve, istorija nikad ne može zaboraviti vaše junačke borbe od Grahova do krvavog Božića 1918. godine i do junačke borbe u četama Vukašina Markovića^[11].

A ovoga puta se ne mogaše odbraniti od srbijanske gospode, jer vam u kući biše izdajice – Brankovići. Izdadoše vas onakvi kao Andrija Radović^[12] i Marko Daković. Izdade vas general Vešović^[13] i njegovo podmićeno društvo. Prodao vas Danilo Njeguš^[14] za 530 milijuna dinara, a „republikanac” Jovan Đonović^[15] za poslaničko mjesto u Tirani. Prodade vas Jovan Plamenac^[16] i njegovi drugovi za pare i za državno korito koje danas ližu. Plamenac dobi novac, položaj i slobodu, a njegovim komitima trunu kosti u Zenici.

Vaše interese izdade i lažni saveznik crnogorskog naroda, imperijalistička Italija, koja je za cijenu potpisivanja ugovora s imperijalističkim Beogradom rasturila gaetsku crnogorsku vojsku. Dok vas jedna gospoda razoružavaše, druga vas prodavaše, a treća kao Sekula Drljević zavode vas sa puta revolucionarne borbe, na koji ste bili pošli. Zavode vas da se mirite sa vašim dušmanima i ugnjetačima iz Beograda…

Komunistička partija zove vas: u smjelu i odlučnu borbu protiv vojno-fašističke diktature; protiv režima gospodske pljačke i porobljavanja naroda; protiv cijepanja Crne Gore na banovine i brisanja crnogorskoga imena, za slobodnu i nezavisnu sovjetsku Crnu Goru; za radničko-seljačku vladu; protiv pripremanja rata i intervencije razbojnika protiv Sovjetske Rusije; za mir i bratski savez sa Sovjetskom Rusijom”.^[17]

 

*  *  *

Godine 1932. Petko Miletić ilegalno ulazi u Jugoslaviju, ali ga hapse na granici i zatvaraju u Beogradu.^[18] Strahovito je mučen od policije.

U zatvoru ga je pośetio njegov rođeni brat. „Ja sam imao susret sa jednim čovjekom koga mi je policija predstavila mojim bratom, a ja još nijesam siguran da je to bio on”, rekao je.

Apel za puštanje na slobodu Miletića su jugoslovenskim vlastima uputili Džavaharlal Nehru i Albert Ajnštajn. „Proleter”, ilegalno glasilo jugoslovenskih komunista, proglašava ga za „najvećega živoga borca KPJ”.^[19] Kasnije, tokom građanskoga rata u Španiji, jedna antitenkovska baterija dobiće ime u njegovu čast.^[20]

Njegovo je suđenje 1933. izazvalo veliku medijsku pažnju.^[21]

Tužilaštvo ga je teretilo zbog toga, tvrdilo se, što je: „ — a) da je neutvrđeno kada postao član KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE i da je od ove koncem godine 1926. iz Beograda poslat za Rusiju na izučavanje propagandističkih kurseva i pohađanja sovjetske partijske škole, te da je, nakon svršene obuke, meseca januara 1930. od KOMINTERNE postavljen za člana CENTRALNOG KOMITETA KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE u Beču, dakle postao i sve do svog hapšenja bio ČLAN UDRUŽENJA, KOJE JE IMALO ZA SVRHU PROPAGANDU KOMUNIZMA, TERORIZMA I ILEGALNA PRIGRABLJIVANJA VLASTI; — b) da je kao član CENTRALNOG KOMITETA KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE u Beču, počevši od meseca januara 1930. godine pa sve do svog hapšenja, putem korenspodencije održavo vezu sa članovima KOMUNISTIČKE PARTIJE u Beogradu i Vojvodini, te im slao novac i instrukcije za rad na širenju KOMUNISTIČKE PROPAGANDE i za stvaranje novih jedinica KOMUNISTIČKE ORGANIZACIJE; a sem ovoga, da je po uputu pomenutoga CENTRALNOG KOMITETA, došavši meseca aprila 1930. ilegalno u Beograd, stupio u vezu sa sada osuđenim IVIĆ MIHAILOM i preuzeo funkciju OBLASNOG SEKRETARA KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE ZA SRBIJU i da je ovu dužnost radeći sa IVIĆEM MIHAILOM vršio sve do meseca septembra 1930. i bio sve do 27. decembra 1931. i za ovo vreme boravljenja u Beogradu druge nagovarao da postanu članovi KOMUNISTIČKE ORGANIZACIJE i ujedno nagovorio, da jedan član KOMUNISTIČKE ORGANIZACIJE u Beogradu bude izaslan na konferenciju CENTRALNOG KOMITETA u Beču, i da je za ovog člana, pošto je preko članova KOMUNISTIČKE ORGANIZACIJE u Subotici prebačen preko granice, iz Beča poslao putni trošak od CENTRALNOG KOMITETA KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE; dakle, stavio se u vezu s društvom u inostranstvu u cilju dobijanja pomoći otuda za nasilnu promenu sadašnjeg političkog stanja i socijalnog poretka u našoj zemlji i ujedno pomagao društvo u inostranstvu, koje društvo radi protiv poretka i javnog mira naše države; — c i d) da je polovinom meseca aprila 1930. iz Beograda odveo i preko granice prebacio SAMARDŽIĆA GOJKA, za koga je znao da ga je sada osuđeni IVIĆ MIHAILO dana 21. januara 1930, po predaji optužnice zbog dela iz čl. 1 Zakona o zaštiti javne bezbednosti u Državi, oslobodio iz zatvora Okružnog suda za okrug beogradski i do navedenog dana držao ga sakrivenog u podrumu Narodnog pozorišta, dakle išao na ruku SAMARDŽĆU GOJKU da ga ne pristigne kazna za njegovo krivično delo; — pa je time učinio i to: radnjom pod a) zločinstvo iz čl. 1 tač. 2 Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi; radnjom pod b) zločinstvo iz čl. 1. tač. 5 istog Zakona; radnjom pod c) zločinstvo iz paragrafa 141 Krivičnog zakona; i radnjom pod d) prestup iz paragrafa 307 Krivičnog zakona, za sve kažnjivo po članu od 1 do 2 Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, u vezi čl. 17 Zakona o Državnom sudu za zaštitu države, a obzirom na paragraf 62 Krivičnog zakona”. Tužilac je u nastavku precizirao navode optužbe: „Na osnovu svega ovoga, policija je uhapsila MILETIĆA PETKA i BERTA PETRA, sprovela ih u Beograd, gde je protiv obojice povedena istraga. Na saslušanju kod istražnog sudije, oni su svoja priznanja data pred policijskom vlašću u celosti ili delimično opozvali, odnosno kod istražnog sudije priznali su i iskazali niže zavedeno: — Okrivljeni MILETIĆ PETKO priznao je, da je u vreme svoga bavljenja u Mađarskoj krajem meseca novembra 1918, kada je u Mađarskoj prvi put osnovana KOMUNISTIČKA PARTIJA, postao član ove partije. U Pešti je bio do revolucije u godini 1919, pa se tada vratio u svoje rodno mesto. Krajem meseca maja 1920. godine postavljen je za instruktora stolarskog zanata u zanatlijskoj školi u Danilovom Gradu, u kojem je mestu u to vreme bila organizovana KOMUNISTIČKA PARTIJA, pa se i on u istoj začlanio. Malo docnije nastalo je hapšenje istaknutih komunista, zbog čega se skrivao, jer je doznao da će i njega uhapsiti. Ovo mu je dodijalo i 14. aprila 1924. predao se vlastima i bio uhapšen. Ostao je u sudskom zatvoru do meseca novembra 1925. i tad pušten u slobodu, jer je njegova krivica bila amnestirana. Tada je otišao svojoj majci u selu Slatinu, kod koje je ostao do meseca avgusta 1926, a zatim u ovome mesecu došao u Beograd i kao stolarski radnik zaposlio se kod ŠIĆANSKOG. U Beogradu je ostao do početka meseca decembra 1926. godine i tada krenuo u Mađarsku, prešavši krišom granicu kod Sombora. Odavle je došao u Pečuj i tu bio do konca meseca jula 1927. godine i za ovo vreme upoznao se sa ljudima koji su imali vezu sa Komunističkom partijom. Pošto je izgubio posao to je krenuo u Peštu, gde je u početku primao pomoć od SAVEZA DRVODELJSKIH RADNIKA, jer nije mogao naći uposlenja. Docnije je krišom, bez ikakvih isprava, prešao u Čehoslovačku i došao u Bratislavu, gde se javio kod CRVENE POMOĆI i SAVEZA DRVODELJSKIH RADNIKA, jer je prilikom polaska iz Pešte dobio adresu lica navedenih organizacija. Iz Bratislave je meseca oktobra 1928. krišom prešao austrijsku granicu i otišao u Beč, gde se javio SAVEZU DRVODELJSKIH RADNIKA i ORGANIZACIJI RADNIČKE POMOĆI, od kojih dobija izvesnu pomoć.  U Beču je ostao do sredine godine 1929. i po dolasku odmh se upisao za člana Komunističke partije, od koje je dobio i člansku kartu i kao član posećivao razna komunistička predavanja. Isto tako priznao je da je za vreme svoga boravka gore navedenog u Bratislavi kao i u Pešti bio član KOMUNISTIČKE PARTIJE. Sredinom godine 1929. napustio je Beč i došao u Peštu, gde je našao zaposlenje u farbrici LINGEL, a zatim u fabrici VIKTORIA. Bio je sve do meseca novembra [1929], a zatim je ovoga meseca krenuo u Pečuj, gdje je našao zaposlenje kod firme FERENC KAJIL. U Pečuju je ostao sve do 1932. godine, za koje je vreme kao i za navedeno u Pešti bio član KOMUNISTIČKE PARTIJE i posećivao partijske sastanke. U mesecu maju 1932. godine odlučio je doći u Jugoslaviju, u nadi da će ovde moći lakše naći zaposlenje. Kod sela Bičmađaroša, gde mu je jedan mađarski seljak pokazao mesto prešao je krišom našu granicu. Na prvoj stanici seo je u voz i došao u Sombor, a odavde u Bečkerek, gde se slučajno našao sa svojim starim školskim drugom JOŽEFOM ĐENEŠOM, koji je inače rodom iz Pečuja, i sa kojim je u Pečuju bio na izučavanju zanata. U Bečkereku je prenoćio i došao u Beograd, gde se zadržao oko 15 dana, jer nije mogao naći nikakvo zaposlenje. Za vreme svoga boravka u Beogradu porekao je da je dolazio u dodir sa ljudima iz KOMUNISTIČKE ORGANIZACIJE i da se bilo kome obraćao za pomoć. Isto tako da nije stanovao kod ljudi, kako je to navedeno u njegovom saslušanju na policiji, već je stanovao u više stanova kod svojih starih prijatelja drvodeljaca. Ova lica ne želi da imenuje iz razloga da im policija ne bi pravila kakve neprilike što su ga u stanu držali  a da ga policiji kao stanara nisu prijavili, niti se on sam prijavio kod koga stanuje. Pošto nije našao posla, odlučio je da se ponovo vrati u Mađarsku. Na ovom putu ostao je u Subotici samo jedan dan, ali se ni s kim nije sastajao. Odavde je krenuo za Horgoš u nameri da se prebaci preko granice. Na stanici u Horgošu upitao je jednog seljaka da li u Horgošu živi porodica BALOG. Ovo je pitao zbog toga, što je za vreme svog boravka u Pešti od svojih poznanika u Pešti doznao da je neki BALOG PAL iz Horgoša pobegao u Mađarsku, jer je bio osuđen zbog komunizma i da u Horgošu živi BALOG ĐORĐE, trgovački putnik, koji je ranije bio u radničkom pokretu. Pošto mu je seljak odgovorio na njegov gornji upit, da poznaje samo BALOGA ĐORĐA, to je seljaka zamolio da ga odvede kući BALOGA. Tada je bilo oko 8 časova uveče i seljak ga je odveo kući Baloga i odmah se vratio svojoj kući. On je sa BALOGOM ĐORĐEM, kome nije kazao svoje pravo ime, poveo razgovor, pitajući ga da li je ranije bio u radničkom pokretu i kako mu trgovina ide. BALOG u je odgovorio da nije bio u radničkom pokretu. Dalje su razgovarali o običnim stvarima i tad su se pred njim stvorila dva gradska policajca, od kojih je jedan njemu uperio revolver u prsa i viknuo: Ruke u vis, a drugi ga pozadi uhvatio za ruku. Na ovo je on policajca udario rukom po ruci u kojoj je držao revolver, te mu je revolver ispao iz ruke na zemlju i u padu opalio. Policajci su ga svezali i odveli na policiju, gde su mu rekli da ga je sa stanice doveo do Đorđeve kuće seljak po imenu BERTA PETAR. — Nakon predočenja zapisnika o njegovom saslušanju kod Uprave grada Beograda, izjavio je [PETKO MILETIĆ] da je nepunih pet meseci bio u pritvoru kod Uprave grada Beograda i kroz ovo vreme često saslušavan. Svoje je zapisnike potpisivao, a da mu nisu čitani, niti davani da ih pročita. Sada vidi da su u njegovim zapisnicima kod policijske vlasti navedene mnoge stvari o kojima nema ni pojma, a niti je on tako što govorio, već su u policiji pisali šta su hteli, pa su njemu tada davali zapisnike na potpis. Od svega navedenog u njegovim saslušavanjima, samo je istina ono što je kazao pred istražnim sudijom, dok drugo nije ništa. Tako je iskazao da nikada nije slat od KOMUNISTIČKE PARTIJE u Rusiju ili koje drugo mesto radi izučavanja kakva agitaciono-komunističkog kursa. — Pošto su mu predočeni protokoli veštačenja izjavio je da ni jedno od pisama navedenih u protokolima nije pisao i u pogledu istih ostaje pri gore navedenoj svojoj odbrani datoj pred istražnim sudijom. — Gornja odbrana okrivljenoga MILETIĆA PETKA, prema kojoj je on bio u Beogradu svega 15 dana u mesecu maju 1932. i da je za ovo vreme stanovao kod svojih prijatelja, a ne u Cara Uroša ulici br. 16 i Pop Lukinoj  ulici br. 18 i da se nije izdavao pod imenom Petar Ilić student filozofije oborena je iskazima svedoka i to RAKILE PINTO, FLORE FINCI i HAIMA PINTO. Ovi su svedoci prilikom saslušanja kod istražnog sudije potvrdili, da je okrivljeni PETKO MILETIĆ u godini 1931. stanovao dva mjeseca u stanu RAKILE PINTO, Cara Uroša ulica br. 16 i to pod imenom PETAR ILIĆ student filozofije. […] Iz iskaza svedoka može se i mora izvesti zaključak, da je ono nepoznato lice , koje je s njima dolazilo u vezu, niko drugi nego glavom okrivljeni PETKO MILETIĆ. Odbrana okrivljenog MILETIĆA, prema kojoj od materijala kod njega pronađenog on nije ništa pisao svojom rukom, oborena je protokolom veštačenja. — Izjava svedoka BENČIĆA MIHAILA, da mu je lice, koje se predstavilo imenom PANTA ILIĆ, pričalo da je bilo u Rusiji i posećivalo neke škole, dovedena u vezu s gore izloženim priznanjem okrivljenog MILETIĆA Petka kod istražnog sudije i sa ostalim isleđenim i ustanovljenim okolnostima, jeste dokazom da je okrivljeni PETKO MILETIĆ zaista bio u Rusiji na izučavanju propagandističkih kurseva i da je po svršteku obuke, kao član KOMUNISTIČKE PARTIJE, slan u Jugoslaviju u svrhu organizovanja KOMUNISTIČKE ORGANIZACIJE, a za rad iz inostranstva sam dobijao novčanu pomoć, te po povratku u Beč i drugima slao, kako je to gore izloženo i ustanovljeno. — Sa svim izloženim, dokazana je lična krivica okrivljenog MILETIĆA PETKA, kao i radnje navedene u nepozitovnom delu optužnice u kojima postoje svi elementi utuženih krivičnih dela”.^[22]

Miletić je osuđen na sedam godina robije.^[23] I „sredinom 1933. politički osuđenici u više jugoslavenskih kaznionica nestrpljivo su očekivali dolazak Miletića”.^[24] Najprije boravi u zatvoru Lepoglava, đe se i upoznao s Titom. Većinu preostale robije je odležao u zatvoru Sremska Mitrovica.

Tamošnja organizacija, od preko 200 članova-robijaša, postaće najjača grupa komunista u zemlji; ima poseban partijski komitet^[25]. Sredinom 1930-ih „među studentskom omladinom bilo je veoma aktuelno pitanje izučavanja prošlosti Crne Gore u vezi sa širim pokretanjem crnogorskog pitanja u Jugoslaviji; u vezi sa tim, istaknutiji partijski radnici, koji su se nalazili na robiji, dobili su zaduženje da rade na proučavanju istorijskih i savremenih problema svake pokrajine; za Crnu Goru bili su zaduženi Ivan Milutinović^[26] i Petko Miletić koji su se nalazili na robiji u Sremskoj Mitrovici”.^[27]

Međutim, unutar sremskomitrovačkoga komiteta KPJ će doći do oštrih sukoba 1937, nakon što je Gorkić u SSSR-u 1937. strijeljan, a Tito se, imenovavši „privremeno rukovodstvo” KPJ, domogao de facto funkcije generalnoga partijskoga sekretara. Miletić se konfrontira sa dvojicom uticajnih robijaša, Titovih saradnika, takođe komunističkih veterana, Andrijom Hebrangom^[28] i Mošom Pijadem. Dolazi i do fizičkih obračuna.^[29] Tito iz emigracije raspušta komitet KPJ u Sremskoj Mitrovici, a za povjerenika imenuje Pijada, da bi početkom 1939. Miletića isključio iz partije.

Izašavši sa robije, sredinom 1939, Miletić odlazi na Kosovo, đe mu se porodica iz Crne Gore preselila.^[30] Nedugo zatim, preko Bugarske i Istanbula, odlazi za SSSR. U Kominterni, Miletić optužuje Tita za „trockizam”. A Tito, koji je takođe u međuvremenu doputovao u Moskvu, za Miletića tvrdi da je, između ostaloga, najkasnije od hapšenja 1932, „saradnik beogradske policije”.^[31] U jesen 1939. traje potpuna neizvjesnost.

Najprije, u Kominterni je bilo prijedloga da se „Tito likvidira” i da se „pitanje KPJ” može riješiti na način „da se za generalnog sekretara postavi Petko Miletić”.^[32] Međutim, odlučeno je suprotno; Tito je, tvrdi se, imao uticanije lobiste.^[33] Početkom 1940. Tito se vraća u Jugoslaviju kao novi partijski šef. Miletiću se u SSSR-u gubi svaki pouzdani trag^[34]; izgleda da je u SSSR-u ubrzo uhapšen i likvidiran.

 

*  *  *

Ne može se, dakle, generalno uzevši pogriješti ako se ustvrdi da je Petko Miletić jedan u nizu naših poznatijih sunarodnika, deklarisanih komunista, koji su se suprotstavili Josipu Brozu, te sa različitim obrazloženjima i postupcima (o kojim se svakako može diskutovati), postali njegovi oponenti. Śetimo se Vlada Dapčevića^[35], Arsa Jovanovića^[36], Branka Petričevića^[37], Radovana Zogovića^[38]; zatim gotovo cjelokupne Vlade NR Crne Gore iz 1948, te kolone drugih crnogorskih „informbirovaca” srazmjerno neuporedivo brojnije u odnosu na ostale nacije Jugoslavije^[39]; tu su i Savo Strugar^[40] i Jovan-Joro Barović^[41], nacionalni Crnogorci, revolucionari, kao advokati u Beogradu 1960-ih i 1970-ih protagonisti proliberalne opozicije Titu; na kraju, ili na početku, kako ko voli, najpoznatiji je disident druge Jugoslavije: Milovan Đilas^[42].

Moj prijatelj, Jovo Kapičić^[43] , tvrdio je da ga je u jeku masovnih hapšenja, istraga, slanja u zatvore i logore povodom izjašnjavanja za Rezoluciju IB-a, Tito upitao: „Zbog čega su Crnogorci tako nepouzdani?” Relativizovao sâm izričit Jovov utisak da se pitanje temeljilo samo na činjenici o enormnom procentu uhapšenih Crnogoraca „informbirovaca”.^[44] Već da je možda Tito imao u vidu i svoj sukob sa Petkom Miletićem. Jovo nije isklljučio takvu mogućnost, ali je postupke Tita u oba slučaja opravdavao.

Tito će u jednome osvrtu napisati: „Petko Miletić je bio crnogorski komunista, jedan prilično vješt sektaš, koji je uspio da na robiji raznim svojim mudrolijama pridobije veći dio robijaša na svoju stranu; i to mahom sve mlade ljude, mlade članove Partije. I stvorio je takvu situaciju da su ti mladi krenuli u borbu protiv starijih drugova. Svojim demagoškim istupanjem Petko Miletić je uspio, kao što rekoh, da pridobije te mlađe članove, među kojima je bilo veoma dobrih komunista. Tako je došlo do ogorčene borbe između njegove frakcije i starih komunista”.^[45]

Međutim, radilo se, ne o nekakvome generacijskome konfliktu, nego o najdirektnijem sukobu njih dvojice. Uostalom, Broz i Miletić bili su skoro generacija, vršnjaci.^[46] Ne treba zanemariti ni sljedeće: po profesiji obojica su radnici, Tito mašinbravar, Miletić stolar. Obojica su sa dvodecenijskim stažom u Partiji. Uz to su i članovi Politbiroa Centralnoga komiteta KPJ (Miletić od 1930, Tito od 1934). I Tito i Miletić, u različitim periodima, jedno vrijeme žive u Moskvi. Pitomci su Kominterne. Sa sovjetskim obavještajnim službama vjerovatno su obojica na vezi.^[47]

Poslije Titove smrti, Svetozar-Tempo Vukmanović^[48], saopštiće: „U slučaju Petka Miletića, mislim da se radi o borbi za vlast između Tita i Petka. Naime, u pitanju je bila funkcija generalnog sekretara”.^[49]

Na početku njihova sukoba, komunisti Crnogorci, uglavnom, drže stranu Miletiću; to i zbog toga što je u to vrijeme Broz malo poznat ili nepoznat, a Miletić partijski slavljeni heroj otpora režimu. O izuzetnom uticaju Miletića na sunarodnike svjedočanstva su ostavili poznati crnogorski komunisti; a mnogi od njih — ne tvrdim i svi — preporučili se za svoje pozicije kod Tita, na način da su konvertovali i postali perjanice harange na Miletića.

Blažo Jovanović^[50] piše: „Početkom 1938. godine dolazi u Crnu Goru drug Đilas, kao delegat CK KPJ, koji je mnogo doprinio i pomogao Partiji u Crnoj Gori da uvidi zločinački i izdajnički rad Petka Miletića. Odmah poslije toga smijenjeno je dotadašnje rukovodstvo, koje je, uglavnom, bilo pod uticajem izdajnika Petka Miletića. Od tada je borba sa frakcionašima u Partiji u Crnoj Gori odlučno vođena i oni su onemogućeni u svom uticaju na partiju”.^[51]

Naime, smijenjen je tada Jovan Marinović^[52], sekretar Pokrajinskoga komiteta za Crnu Goru.^[53] Prethodno, od novembra 1934. do maja 1937, Marinović je robijao u zatvoru u Sremskoj Mitrovici skupa sa Miletićem. Đilas piše da je Marinović „došao iz zatvora sa ovlašćenjima Petka Miletića” i da je „Marinović izabran za sekretara”.^[54] Bilo je to na 6. Pokrajinskoj konferenciji KPJ za Crnu Goru održanoj od 28. juna do 1. jula 1937. u Kučima.^[55]

Đilas „sposobnome Marinoviću”^[56] retroaktivno odaje priznanje za njegovu djelatnost kao partijskoga sekretara; jer je, piše Đilas, Marinović „brzo oporavio crnogorsku partijsku organizaciju”.^[57] To je svakako referentna, ali, za nas, bitnije, i provjerljiva ocjena; jedna u nizu onih da sukob Tito-Miletić nije imao veze sa pitanjima „frakcionaštva”, ideološke heterodoksije ili „sukoba generacija”. Nego je, zaogrnuta opštim mjestima partijske leksike, ogoljena borba za ličnu prevlast u Partiji.^[58]

Na drugoj strani, kao student, tek primljeni član KPJ, ali i sekretar partijske studentske organizacije u Beogradu, Đilas organizuje grupu komunista, radnika i studenata, radi nasilnoga oslobađanja Miletića, koji u pritvoru čeka da ga izvedu pred Sud za zaštitu države. Miletiću je suđenje počelo 9. maja 1933, a Đilasa hapse 23. aprila 1933. god. Kada je, dakle, Đilas lišen slobode, već je zakazan i javno objavljen dan početka suđenja Miletiću.^[59]

Upravo za razumijevanje Đilasove političke ličnosti, 1973. američki magazin „The New Leader” naglašava da to „Đilasovo hapšenje i zatvaranje zbog učešća u uzaludnome komplotu, da bi se oslobodio Petko Miletić, označava ključni trenutak u njegovome razvoju kao komuniste; dok su ostali njegovi zavjerenici ‹otkucali› sve ono što su znali, Đilas je hrabro izdržao mučenja”.^[60]

Treba, naime, imati u vidu da Đilas, nakon hapšenja osuđen, naredne oko tri godine, dakle do 1936, robija zajedno sa Miletićem u sremskomitrovačkome zatvoru. I tamo je Đilas „jedan od revnijih petkovaca”.^[61] Đilasov slučaj, nakon izlaska iz zatvora, tipičan je za jedan broj Crnogoraca iz tadašnje KPJ u odnosu na Miletića.^[62] Nakon što je — nota bene, amnestijom, prije isteka dosuđene kazne — izašao sa robije, Đilas tvrdi da je shvatio da „linija” Miletića, navodno, „nema mnogo veze sa stvarnošću”.^[63] I preko Đilasa 1939. iz Beograda će biti dostavljen Moskvi ilegalnim kanalima navodni kompromitujući materijal protiv Miletića^[64]; etc.

U Barama Žugića kod Žabljaka 16-19. avgusta 1940. organizovana je 8. pokrajinska konferencija za Crnu Goru. Na njoj je Tito okupljenim crnogorskim komunistima predočio „izdajnički rad” Petka Miletića.^[65]

 

*  *  *

Za najmanje tri kratke biografije može se tvrditi, ako ne da ih je Petko Miletić lično u trećem licu napisao, onda barem da je za njih neposredno saopštio podatke; u najmanju ruku ih na neki način autorizovao. Jednu od njih, s aspekta istraživanja njegove političke ličnosti, držim najpotpunijom. Da je citirana u crnogorskoj istoriografiji, nepoznato mi je. Štampana je 1936. u Zagrebu.^[66] Prenešena je, kasnije, u barem jednoj knjizi izdatoj u Titovoj Jugoslaviji.

„Petko Miletić”, navodi se u toj biografiji, „stolarski radnik, rodom je iz Rovaca u Crnoj Gori. Već preko dvadeset godina sudjeluje u borbi. Kad su po prevratu crnogorska ‘ujedinjenjačka’ gospoda izglasala prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, crnogorsko seljaštvo se nije moglo složiti s izdajničkom politikom svoje gospode, nego se diglo na oružje protiv prodiranja srpske vojske, i Petko Miletić, kao dvadesetgodisnji mladić, stupa u redove crnogorskih ustaša da zajedno s njima puškom u ruci brani posljednje ostatke crnogorske nacionalne slobode. Poslije dugogodisnje borbe, srpski imperijalisti su u krvi i plamenu pokorili Crnu Goru, a stotine boraca poslaše na robiju. Tada je i Petko Miletić odležao godinu i po okovan u uzama podgoričkog suda”.^[67]

Drugi biografski podaci, saopšteni za njegova života, dostupni istraživačima, nalaze se u sudskim spisima^[68]; ili ih u fronclama saopštava jugoslovenska ili postjugoslovenska istoriografija^[69]; ili su objavljeni nakon pada komunizma. Na temelju svih njih je moguće u bitnome rekonstruisati životopis Miletića u pogledu njegova stava u odnosu na crnogorsko nacionalno pitanje. Pogledajmo — ko je zaista bio Petko Miletić?

Rodio se 7. marta 1897. u selu Močila^[70], Gornji Rovci, Kolašin, od oca Rada, te majke Tome, rođene Milošević (porijeklom iz Lijeve Rijeke^[71]).

Miletiće broje u starośedioce Močilia, ali su, „do Drugog svjetskog rata”, navodi se, „osim jedne porodice iseljeni”.^[72] U nekoj od pjesama crnogorskih iz sredine 19. vijeka pominje se „vitez Miletić-serdar”^[73]; etc.

Petko Miletić je vrijedno učio. Nakon male mature, ima ambiciju da se osposobi za stolarski zanat — u to vrijeme zanatlije svih profila u Crnoj Gori su deficitarna radna snaga. Dobivši stipendiju od crnogorske kraljevske vlade, odlazi 1912. u Pečuj (Mađarska, tadašnja Austro-Ugarska), zatim u Budimpeštu; tamo ostaje do 1919. godine.^[74] Naučio je mađarski jezik.^[75]

Član je KMP (Komunističke partije Mađarske^[76]) od osnivanja^.[77] Potom, učesnik mađarske soaijalističke revolucije.^[78] „Solidarisao se sa Oktobarskom revolucijom”, slično nekim crnogorskim omladincima, „koji su se zatekli u Mađarskoj ili Čehoslovačkoj, kao Marko Mašanović^[79], Bracan Bracanović^[80] i drugi”.^[81]

Iz Mađarske, vraća se, dakle 1919, Miletić u Crnu Goru, „u kojoj organizira KPJ”.^[82]

Najprije je došao u Rovca.^[83] Ukoliko nije ranije, tada saznje da mu je otac Rade poginuo u Mojkovačkoj bici. Dobio je posao u Danilovgradu, u domu, zavodu za nezbrinutu đecu na Branelovici, đe radi od 2. maja 1920. do 7. maja 1921. god.^[84]

„Podučavao sâm đecu stolarskom zanatu”, kazao je.^[85] I prema jednome drugome dokumentu, „maja 1920. godine, postavljen je [Miletić] za instruktora stolarskog zanata u zanatlijskoj školi u Danilovom Gradu”.^[86] Stanovao je tu, u službenim školskim prostorijama.

U međuvremenu, on je, ne najvažniji, ali svakako akter utemeljenja ogranka SRPJ(k) – Socijalističke radnička partija Jugoslavije^[87], prve komunističke organizacije u Crnoj Gori.^[88]

Savremena istoriografija navodi: „Prvo pokrajinsko rukovodstvo komunista [u Crnoj Gori]na čelu sa Jovanom Tomaševićem, pripadalo je najtvrđem krilu ujediniteljskog (bjelaškog) pokreta”.^[89]

To je u osnovi tačna ocjena. Čak 12 poslanika tzv. Podgoričke skupštine iz 1918. bili su deklarisani socijalisti – preteče komunista.^[90] Na osnivačkome skupu KPJ, tada pod imenom SRPJ(k), održanom 1919. u Beogradu, od šestorice delegata iz Crne Gore, najmanje dvojica su prethodno i delegati tzv. Podgoričke skuštine.^[91] Radikalni „bjelaši” su tu-i-tamo i neki obični članovi KPJ, na primjer u Rijeci Crnojevića, odakle 17. aprila 1919. prozivaju „protivnike ujedinjenja Crne Gore i Srbije” kao „Nikoline agente” i tvrde da je „separatizam Crne Gore zločin, jer najviše pogađa radničku klasu”.^[92]

Međutim, bilo bi pogrešno tvrditi da su svi ovdašnji socijalisti/komunisti 1918. dijelili „ujediniteljske” stavove. Labud Kusovac, Božidar Radanović, Bogdan Vujošević, Nikola Savović, Marko Popović, Svetozar Gojnić — Crnogorci studenti u emigraciji, iako za stvaranje „zajedničke države” — odbačuju 1918. centralizam i Karađorđeviće, te traže federalnu državu sa republikanskim oblikom vladavine.^[93]

Komunisti u Crnoj Gori, ili barem veći dio njih, naciju i državu su smatrali za buržoaske predrasude, usputne forme ka svjetskoj revoluciji i besklasnome blagostanju. Odnosno, još u prvim godinama nakon Oktobarske revolucije pod uticajem su boljševičke optike iz Moskve koja „sve društvene procese u svojoj zemlji i izvan nje posmatra gotovo isključivo kroz prizmu priprema svjetske revolucije, tako da na jugoslovensko ujedinjenje, nezavisno od principa na kojima se ostvaruje, gleda kao na korak u tome smjeru, budući da znači ukrupnjivanje snaga potrebnih za taj čin”.^[94]

„Zelenašima”, onome dijelu koji je bio u Crnoj Gori, sve do 1923. nije dozvoljeno da se na neki način organizuju kao legalna opozicija^[95], dok komunisti u Kraljevini SHS, sve do kraja 1920, nijesu imali nikakvih ograničenja za svoju javnu djelatnost. Ipak, nota bene, komunisti u Crnoj Gori su ujedno najradikalniji legalni opozicionari; jer su, de facto protiv postojećega društvenoga ustrojstva, a za stvaranje sovjetske republike i balkanske federacije.

Teško je ustanoviti koliko su stavovi predstavnika crnogorske vlade u egzilu, čije je śedište bilo kod Pariza, zatim u Rimu, uoči 1918. i kasnije u pogledu komunizma i djelovanja komunista u Crnoj Gori mogli doprijeti do otadžbine. Istina, stavovi o tim pitanjima nikada nijesu bili u nekome posebnome fokusu crnogorske vlade u egzilu, ali su oni svakako nedvosmisleno saopšteni. Tako službeni „Glas Crnogorca”, reagujući na Oktobarsku revoluciju, prenosi 1917. izjavu osude boljševika kao „bezumnika i zločinaca”^[96]; 1918. isti list, uz nekrolog ubijenome Imperatoru Sversuskome, piše o „Lenjinovim bandama”^[97]; 1919. Izaslanik Vlade Kraljevine Crne Gore, Kosto M. Lučić, na jednome međunarodnome skupu u Rimu, optužuje Vladimira I. Lenjina i L. Trockoga da su njemački plaćenici^[98]; etc.

U svakome slučaju, Petko Miletić agituje za tek formiranu KPJ. Izbori za parlament Kraljevine SHS su ujedno i izbori za Ustavotvornu skupštinu. Održani su 28. novembra 1920. god.^[99] Partijske  liste, sa kandidatima u izbornoj jedinici Crna Gora — a to su Narodna radikalna stranka, Demokratska stranka, Republikanska stranka, KPJ  — imale su centrale van Crne Gore, tačnije u Beogradu. Pristalice „zelenaša”, 1920. dijelom glasaju za KPJ i republikance, a dijelom bojkotuju te izbore^[100]; uprkos izvjesnome pritisku režima, 36 odsto upisanih birača nije izašlo na izbore, a žene nijesu ni imale pravo glasa.

KPJ je na tim parlamentarnim izborima pojedinačno najjača stranka u Crnoj Gori.^[101] Osvojila je u izbornoj jedinici Crna Gora tri od ukupno sedam poslaničkih mandata. Druga po snazi, osvojivši dva poslanička mandata, takođe je nemonarhistička, Republikanska stranka. Komunisti i republikanci zbirno su ubjedljivo jači od glavne dvije karađorđevićevske, „ujediniteljske” partije — Radikalne i Demokratske, koje su u izbornoj jedinici Crna Gora dobile svega po jedan poslanički mandat.

Reagujući na rezultate izbora, Ministarstvo vanjskih poslova Kraljevine Crne Gore 1921. navodi: da je KPJ pobijedila u Crnoj Gori jer su revoltirani „glasovi crnogorskih patriota” njoj dati s namjerom „da pokažu svoju mržnju prema Beogradu”^[102]; međutim, da je Jovan Tomašević, vođa komunista u Crnoj Gori, još 1907. „agent Srbije”, tj. da je djeluje „protiv bezbjednosti crnogorske države”, a neki s komunističke liste u Crnoj Gori su „rođeni u Srbiji i njeni su državljani”^[103]; „da u Crnoj Gori ne samo komunizam, nego čak ni socijlalizam, nijesu nikad do sada postojali”^[104].

Iako u širem smislu među istaknutijim ovdašnjim komunistima, Petko Miletić nije kandidat na listi KPJ za Crnu Goru; na kojoj, uostalom, „nije bilo nijednog radnika”.^[105] Njegov rođeni brat, Božo Miletić, takođe, u to vrijeme, ili kasnije, član je KPJ.^[106]

 

*  *  *

 

Hronološki, nakon donošenja Obznane, kojom je KPJ de facto svega mjesec od održavanja izbora stavljena van zakona^[107], te posljedičnoga rasula KPJ u Crnoj Gori — a nakon smrti kralja Nikola I Petrovića, simbola nezavisne crnogorske kraljevine — Petko Miletić pridružuje se 7. maja 1921. crnogorskim komitima. „Odmetnuo sâm se”, izjavljuje 1924. pred istražnim vlastima Kraljevine SHS, „zato što su me bile unaviđele policijske vlasti u Podgorici”.^[108]

Nema konkretnih podataka da se na komitovanje odlučio po instrukciji ili u konsultaciji sa nekim iz KPJ. Na suđenju 1933. u Beogradu nije sporio opis njegova motiva da se odmetne saopšten od strane tužilaštva: „Nastalo je [u proljeće 1921 – prim.a] hapšenje istaknutih komunista, zbog čega se [Miletić] skrivao, jer je doznao da će i njega uhapsiti”.^[109]

Razmotrimo, najprije, kontekst kada se Miletić pridružuje komitima…

Naime, „već početkom 1921. godine KPJ u Crnoj Gori je razbijena, a njeno članstvo pod represijom se raspršilo; odmetanja u šumu, poput dr Vukašina Markovića, bile su sporadične pojave”.^[110] U to vrijeme, Vukašin Marković širi ovakve parole: „Došao je trenutak da se, zajedno s Rusijom i cijelim svijetom organizuje kod nas samoupravna, slobodna federativna republika Jugoslavija, slobodna samouprava Crne Gore i federacija s Jugoslavijom!”^[111]

Za Petka Miletića, međutim, nema poznatih arhivskih činjenica da se komitujući bavio i nekom posebnom komunističkom propagandom.^[112] Iako će, nakon hapšenja, saopštiti: „Ja sam bivao u društvu sa dr Markovićem”.^[113] Po svemu sudeći, bilo je to „mjeseca marta 1922. godine”, kada je,  Miletić tvrdi, „bio u Piperima i Rovačkim planinama”.^[114]

Markovićeva komunistička družina uglavnom djeluje u Piperima, te u nekim krajevima Rovaca, Bratonožića i Bjelopavlića. Sa Markovićem, prema iskazu Petka Miletića, tada komituju: Blažo Nenadić^[115], Vuko Stojović^[116], Radisav Stojović^[117], Milić Perović^[118] i „ostali”.^[119] Prema drugim službenim izvorima, ti „ostali” u Markovićevoj grupi su njegovi saplemenici, Milan Miličković^[120], Milan Vukašinović^[121]; ili Vukašinovi rođaci: Stoja Marković^[122], Jokica-Jole Marković^[123]…

Nema podataka da je Miletić učesnik u nekim od najpoznatijih akcija Markovićeve komitske grupe. To se naročito odnosi na oružane sukobe na području Pipera sa pripadnicima vlasti  4. i 28-29. maja 1922. god.^[124] U njima je Markovićeva grupa, za koju je srpska štampa izvještavala da u to vrijeme broji „tridesetak pljačkaša”^[125],  pobila kontrakomite, dakle one mještane koji su od vlasti Kraljevine SHS angažovani, opremljeni, naoružani i plaćeni da gone i ubijaju crnogorske ustanike. Konkretno, u dva pomenuta sukoba, Marković je sa svojim komitima likvidirao: Tomicu Brkovića iz „patrole sreza podgoričkog”^[126]; zatim, predśednika opštine pipreske Ivana-Iva Mihailovića, te djelovođu opštine Pavla Popovića.^[127] Miletić je u istrazi saopštio: „Kad je poginuo predsjednik opštine piperske, ja sâm bio u Rovca”.^[128]

Prema evidenciji vlasti Kraljevine SHS, 9. oktobra 1921. u grupi komite Vuka Radovića^[129] „i još tri odmetnika”, Petko Miletić učestvuje u oružanome sukobu, kod Stubice blizu Nikšića; tu su oni „iz zasjede napali poštanski auto i putnike u njemu i pokušali da opljačkaju državni novac i da ubiju putnike Todora Božovića^[130] i Jovana Božovića, ispalivši na njih nekoliko metaka […]”.^[131]

Načelstvo Okruga u Podgorici u aktu br. 262 od 17. januara 1922, među tom prilikom 32 oglašena i ucijenjena komita, pod br. 14 navodi: „Petko Miletić, instruktor stolarski zavoda na Branelovici, srez danilovgradski, star 25 godina, rasta malog, kose smeđe, očiju graorastih, lica okruglog, brkova nema, bradu brije”.^[132]

Iz Miletićeva iskaza datog 17. aprila 1924. pred Okružnim sudom u Nikšiću, proizilazi da je, od ukupno tri godine svoga komitovanja, bio u nekome periodu u družini Milutina-Muja Bašovića^[133] („u kojoj sâm i ja bio”^[134]). Jedan drugi komita, Novo Perović^[135] taj dio iskaza Miletića potvrđuje: „Bio sam u borbi kod Foče; i to sa Mujom Bašovićem, Petkom Miletićem […]”.^[136]

Nema objavljenih, izričitih podataka da su komitske grupe Muja Bašovića i Vukašina Markovića preduzimale, srazmjerno gerilskim uslovima, veća oružana sadjejstva; mada, to ne znači da ih stvarno nije ni bilo. Uostalom, Bašovićevi komiti, tipični crnogorski nacionalisti „Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore”, i Markovićevi komiti komunisti — ne i komunisti u smislu da su 1921. bili članovi ilegalne KPJ — svakako su u vezi.

Istoričar Jagoš Jovanović u romansiranoj biografiji Vukašina Markovića navodi, za Muja Bašovića, kao i za pomenutoga Vuka Stojovića, jedno vrijeme člana Markovićeve družine, da su krstarili „po Radovču i Brdu Stijenskom”^[137], a bili su „poznati po tome što nikad ne odstupaju prije nego što potuku protivnika“.^[138]

Međutim, isti autor — ponavljam: u romansiranome formatu — navodi za Markovića: „Većina u rukovodstvu [KPJ za Crnu Goru – prim.a] smatrala je dr Vukašina zelenašom, što je odgovaralo shvatanju jednog od rukovodećih podgoričkih komunista, koji je čak predlagao da se dr Vukašin kao zelenaš bojkotuje. [Jovan] Tomašević se nije slagao”.^[139] Opisuje sastanak Markovića i sa Petkom Miletićem; navodi, dalje, da ga komunisti sumnjiče „jer se on, kažu, drži zelenaša, prelazeći od grupe do grupe”.^[140]

Mnogi drugi komunisti u Crnoj Gori, slijediće primjer Markovića — od vatrenoga protivnika crnogorske nacije i državne nezavisnosti, do isto takvo vatrenoga zagovornika crnogorske nacije i nekoga oblika državne samostalnosti.

U koautorstvu sa Todorom Božovićem napisaće Marković studiju „Značaj Crne Gore, njena uloga i sadašnji položaj” i dostaviti je 1914. Ministarstvu vanjskih poslova Ruske carevine.^[141] U njoj Marković i Božović obrazlažu nužnost „prisajedinjenja Crne Gore Srbiji”, jer je to „jedini izlaz za Crnu Goru, koja je ugrožena od austrougarske i italijanske politike i kapitala”.^[142]

Početkom 1920-ih, ni KPJ, ni Kominterna ne priznaju crnogorsku naciju, niti pravo Crnogoraca na sampopredjeljenje; već se „takvo pravo daje samo Hrvatima i Slovencima, uz uvjerenje da ga oni neće iskoristiti”.^[143] Izvršni komitet Kominterne „u okviru rasprava vođenih unutar KPJ o pravu nacije na samoopredjeljenje do otcjepljenja, takvo pravo Crnogoraca ne pominje”.^[144]

Tek krajem 1924. rukovodstvo KPJ, u cilju „formiranja nezavisnih država” iz Kraljevine SHS, nalaže svome članstvu da podrži „i nezavisnu Crnu Goru”; međutim, „pravo na samoopredjeljenje, prema toj interpretaciji, dakako, niti je nužno značilo obavezno razdruživanje konstituenata ‘zajedničke države’, niti je isključivalo pravo KPJ na ‘agitaciju protiv otcjepljenja’”.^[145] Još bitnije „Crnogorci se u oficijelnim komunističkim registrima još ne tretiraju kao istorijski već izdiferencirana, posebna nacija; ipak, pravo na samoopredjeljenje odnosi se i na njih”.^[146]

S tim u vezi, treba obratiti pažnju na tumačenje, objavljeno u doba komunističke Jugoslavije, prema kojem je, prije nego se Petko Miletić u proljeće 1921. odmetnuo, Vukašin Marković u sporu sa rukovodstvom KPJ u Crnoj Gori oko crnogorskoga nacionalnoga pitanja. „Mora vam postati jasno”, kazao im je Marković, „da osim drugih nacionalnosti u Kraljevini SHS postoji i crnogorska nacija; nepriznavanje te činjenice osvetilo se, i osvetiće se još više“.^[147] Napominje se: „Ne treba zaboraviti da je taj razgovor sa dr Markovićem bio ‘negdje preko zime 1921. godine’, a da su crnogorski komunisti sve do 1923. godine bili odlučno protiv priznavanja crnogorske nacionalnosti”.^[148]

Što se tiče veza sa drugim komunističkim komitima iz Markovićeve grupe, Petko Miletić je, pred isljednim sudijom 1924, kazao: „Ja sam se kretao kroz svu Crnu Goru; u društvu sam bio najviše sa Gojkom Žarićem^[149]”.^[150] Istoriografija će o Žariću pribilježiti: „Bio je jedan od suradnika dr. Vukašina Markovića i potpisnik poziva na ustanak 1922. godine”.^[151]

Za ostale s kojima Miletić komituje, pred isljednim sudijom je 1924. priznao samo da ih „poznaje”; i to komite: Sava Đurovića^[152], Milana Perovića^[153], Pavića Lakića^[154], Jovana Lakića.^[155]

Vlasti Kraljevine SHS, raspolagale su podacima da je Miletić navodno — podvlačim navodno, jer to nikad nije sudski dokazano — učestvovao u akciji zbog koje su 1922. pred Okružnim sudom u Podgorici terećena i najmanje dvojica pripadnika grupe Vukašina Markovića: Jokica-Jole Marković i Blažo Nenadić. Ta akcija je izvedena u noći 18/19. marta 1922. kada komiti napadaju i otimaju novac iz ustanove u Danilovgradu u kojoj je Miletić svojevremeno radio.

Optuženi su i komiti: Savo Đurović, Pavić Lakić, Jovan Lakić, Petar Perović, Novo Perović, a pomagali su im Marko M. Đurović, Mileta Lalević, Lazar Grgurović. U presudi Okružnoga suda u Podgorici od 15. oktobra 1922. su kao učesnici navedeni i pomenuti Milan Perović, te Petko Miletić. Napominje se da su M. Perović i Miletić nedostupni; naime, oni su „ozloglašeni hajduci”.^[156] Iz iskazâ u istrazi, koje sam već citirao, proizilazi da je Miletić, kako je 1924. uglavnom opisao — poznavao —  većinu ovih komita.

Međutim, negirao je da je učestvovao u akcijama dvojice možda najopasnijih komita u Bjelopavlićima, Vida Pavićevića^[157] i Milivoja Kalezića^[158]. Takođe, izričit je Miletić, nikad nije bio sa komitom Ilijom Uskokovićem^[159].^[160] Negiranje veze sa Uskokovićem, kao što ćemo viđeti, dio je Miletićeve odbrane u postupku vođenom protiv njega…

Miletić je, dalje, saopštio da je, po rodnim Rovcima, krstario sa tipičnim crnogorskim nacionalistima, borcima Za Pravo, Čast i Slobodu: „sa odmetnicima rovačkim, i to sa Mikom Vlahovićem^[161] […] i Milovanom Bulatovićem^[162]”.^[163]

 

*  *  *

Nakon što su, krajem 1923. i početkom 1924. koncentrisale u široj oblasti Nikšića i na drugim područjima Crne Gore jake snage žandarmerije i vojske, vlasti Kraljevine SHS stanovništvo ucijenjuju odmazdama — ako  ne nagovore komite da se predaju.

Te prijetnje su imale rezultate. Od 22. februara do 28. marta 1924, uz posredstvo rođaka, istaknutih ličnosti iz pojedinih bratstava i naselja u Nikšiću, Podgorici i Danilovgradu, oružje polaže veći broj tamošnjih komita, uključujući i Vukašina Markovića.^[164]

Po obimu manje predaje desile su se tada i na Cetinju^[165] i u Kolašinu^[166]. Neki od tih komita su pritvoreni odmah, a neki pušteni kućama, da se brane sa slobode; međutim, kasnije, većinom su pohapšeni, zadržani u zatvoru; i uglavnom su im dosuđene dugogodišnje robije. ^[167]

Petko Miletić je uhapšen 13-14. aprila 1924. u Župi Nikšićkoj, skupa sa komitima Jagošem Mušikićem^[168], Đorđijem Radojičićem^[169], Blažom Krulanovićem^[170] i već pomenutim Novom Perovićem.^[171]

Miletić se, kako je objasnio u istrazi, predao 1924. na sljedeći način: „Ranije nijesam nikad pokušao da se predam vlastima, do ovoga vremena sada, kada sâm se vlastima predao svojevoljno, a uz pomoć seljaka, kojima smo se predali, a da nas oni dovedu kod vlasti”.^[172]

Braneći se, po osnovu drugih optužbi, 1932. i 1933. tokom isljednoga postupka protiv njega u Beogradu, u osvrtu na svoje komitovanje, kazaće da mu je skrivanje. zbog straha da ga ne uhapse kao komunistu. „dodijalo i 14. aprila 1924. predao se vlastima i bio uhapšen”.^[173]

U pritvoru, 17. aprila 1924. ga je saslušao Krsto Ra[j]ičković^[174] iz Okružnoga suda u Nikšiću.  „Nikada nikakav zločin nijesam učinio, kao ubistva, razbojništva i paljevine”, saopštio je tada Miletić. „Za vrijeme moga bavljenja u šumi, dobijao sam hranu od seljaka; da li su mi oni davali hranu svojevoljno, ili na silu, tj. od straha, ja ne znam. Za to vrijeme, nijesam dobijao ni od koga pomoći; niti sa strane, niti od kakvih društava ili pojedinaca iz Crne Gore”.^[175]

Koliko se iz spisâ razaznaje, tokom nastavka isljednoga postupka pred Okružnim sudom na Cetinju, đe ga je ispitivao Vuksan Bakić, na teret mu je stavljeno da je sa grupom komita, osuđenih pomenutom presudom Okružnoga suda u Podgorici od 15. oktobra 1922. učestvovao u napadu i otimanju novca u Danilovrgradu.

Miletić je 28. oktobra 1924, između ostaloga, kazao: „Ja tačno ne znam kad je to djelo izvršeno, te prema tome ne mogu znati đe sam u to vrijeme bio. Ko tvrdi da sam ja učestvovao u izvršenju tih djela, tvrdi neistinu, pošto ja nikakvog učešća u tome poslu nemam”.^[176]

Kako smo viđeli, Miletić je negirao vezu sa komitom Ilijom Uskokovićem, koga su teretili „za pljačku u vrijednosti 8.977 dinara, izvršenu u 20/21. septembra 1923. godine“.^[177] Tom prilikom je, navodno, opljačkan istaknuti „bjelaš“ Nikola Velašević, direktor zavoda na Branelovici kod Danilovgrada, đe je Miletić radio dok nije pošao u komite.^[178]

Bez suđenja, u isljednim pritvorima u Nikšiću i na Cetinju, a izgleda najviše u podgoričkoj „Jusovači”^[179], Petko Miletić je odležao godinu i po. Za to vrijeme, „pokazivao je čvrst karakter, odanost svojim saborcima; nijednog od okrivljenih nije htio odati i reći nešto što bi im moglo naškoditi, niti je bilo što priznao, kako za sebe, tako i za druge; to potvrđuju i zapisnici sa njegovog saslušanja”.^[180]

Konačno, 20-22. juna 1925. Miletić je obuhvaćen tužbom u grupi sa 29 drugih komita. Međutim, prije početka suđenja, uslijedio je 23. septembra 1925. akt opšte abolicije i amnestije od strane kralja Aleksandra Karađorđevića (prilikom njegove pośete Crnoj Gori). Po tome osnovu, Okružni sud na Cetinju je rješenjem od 4. oktobra 1925. naložio oslobađanje i grupe od šestorice okrivljenih komita, među kojima je bio Petko Miletić, a to je potvrdio 12. oktobra 1925. Veliki (drugostepeni) sud u Podgorici. Miletić je ubrzo zaista i pušten iz zatvora.^[181] Od novembra 1925. do avgusta 1926, boravi kod svoje majke Tome u selu Slatina, kod Danilovgrada.

U avgustu 1926. Miletić odolazi za Beograd…^[182]

^[1]  Up. Ivo Banac, „Sa Staljinom protiv Tita: informbirovski rascjepi u jugoslavenskom komunističkom pokretu”, Zagreb 1990: „Pad Petka Miletića nije bio ni početak ni kraj Titove čistke u KPJ”.

 

^[2]  Hilde Katrine Haug, „Creating a Socialist Yugoslavia: Tito, Communist Leadership and the National Question”, London 2012, str.: „ […] most dangerous opponent, Petko Miletić”.

 

^[3]  To su: MILOVAN ANĐELIĆ, SLOBODAN MARUŠIĆ, vjerovatno i  ALEKSA PAVIĆEVIĆ. Svi su ubijeni od strane komunista – partizana. „Narodna borba”, glasilo Pokrajinskoga komiteta KPJ za Crnu Goru, br. 1 , 15. septembar 1941, u članku „Aktivnost antiparti[j]skih elemenata”, piše: „U toku oružanih akcija u Crnoj Gori osjetila se pojačana aktivnost antiparti[j]skih elemenata… Uzmimo slučaj MILOVANA ANĐELIĆA ’velikog apostola komunizma’ na riječima, ustvari narodnog izdajice na djelu[…] saradnik[a]poznatog bandita Petka Miletića […]. Na istoj liniji u borbi protivu Partije pojavljuje se i SLOBODAN MARUŠIĆ, trockistički bandit iz grupe Petka Miletića. […] slučaj ALEKSE PAVIĆEVIĆA, koji, zaboravljajući na svoje antipartiske podvige u prošlosti, danas se pojavljuje kao prijatelj Partije, a ustvari zlonamjerno kritikujući njen rad, nastavlja sa rovarenjem.

 

^[4]  Vladimir Dedijer, „Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita”, knj. 1 („Sabrana djela Vladimira Dedijera”, knj. 2), 1981, str. 333. Autor navodi da su u jeku sukoba Tito-Miletić kolali Moskvom i zahtjevi „da se Tito likvidira”. — Mira Šuvar, „Vladimir Velebit: svjedok historije”, Zagreb 2001, str. 465: „[…] bugarska frakcija u Kominterni radila Titu o glavi”. — Međutim, paralelno, jedna druga „bugarska francija” u Kominterni, s više uspjeha je radila o glavi upravo Petku Miletiću; etc.

 

^[5]  КОММУНИСТИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ НАЦИОНАЛЬНЫХ МЕНЬШИНСТВ ЗАПАДА (Komunistički univerzitet nacionalnih manjina Zapada).

 

^[6]  To mu je bio pseudonim. Pravo ime i prezime: JOSIP ČIŽINSKY.

 

^[7]  JOVAN TOMAŠEVIĆ, utemeljivač komunističke organizacije u Crnoj Gori (Brčeli, Crmnica, 1892 – Cetinje, 1924). Akter „Bombaške afere” iz 1907, osuđen na Cetinju tim povodom u odsustvu na 10 godina robije, amnestiran 1910. povodom proglašenja Kraljevine Crne Gore. Kasnije stipendista srpske vlade. Diplomirao pravo u Francuskoj 1918. god. Bio na osnivačkome kongresu SRPJ(k) u Beogradu. Član Centralnoga komiteta KPJ. Nosilac 1920. izborne liste KPJ za Crnu Goru, izabran u Crnoj Gori 1920. sa još dvojicom komunista za poslanika Ustavotvorne skupštine u Beogradu. Sa listom Nezavisne radničke partije Jugoslavije na izborima 1923. doživio fijasko. Umro od tuberkuloze.

 

^[8]  Tu mislim u prvome radu na NIKOLU KOVAČEVIĆA, MARKA MAŠANOVIĆA, RISTA LEKIĆA. Iako je rođen u Beogradu, izgleda da je Crnogorac bio i GOJKO SAMARDŽIĆ.

 

^[9]  MARKO DAKOVIĆ, odigrao jednu od važnijih uloga u pripremi prisajedinjenja Crne Gore Srbije (1880 – 1941). Nakon 1918. se politički pasivizirao, da bi, poslije prevrata 27. marta 1941, bio imenovan za ministra u pučističkoj jugoslovenskoj vladi. Prilikom bjekstva, tokom Aprilskoga rata, gine u avionskoj nesreći iznad Grčke.

 

^[10]  Misli na kralja ALEKSANDRA I KARAĐORĐEVIĆA.

 

^[11]   VUKAŠIN MARKOVIĆ, crnogorski revolucionar (Stijena Piperska, 1874 – SSSR, 1943). Učio bogosloviju i studirao veterinarski fakultet u Ruskoj carevini. Akter tamošnjih revolucija 1905. i 1917. god. Lenjinov saradnik, organizuje djelatnost jugoslovenskih boljševika u SSSR-u. Do sredine 1920. stiže u Crnu Goru s namjerom dizanja ustanka i proglašenja Sovjetske Crne Gore. Dobija nadimak „Orao s Janika”. Komituje do 1924, kada se, izgleda po nagovoru saplemenika, predao. Bježi iz zatvora na Cetinju. Pri pokušaju ilegalnoga izlaska iz Kraljevine SHS, hapse ga vlasti Austrije. Nakon snažne medijske kampanje organizovane od strane KPJ i Kominterne, Austrijanci ga nakon četiri godine oslobađaju. Vraća se u SSSR. Tamo se 1930-ih navodno suprotstavlja Staljinovim „čistkama”. Deportovan u jedan o „gulaga”. Bliže okolnosti njegove smrti nijesu poznate.

 

^[12]  ANDRIJA RADOVIĆ, crnogorski političar i državnik, ispostavilo se, agent srpske vlade (1872 – 1947). Ostavku na dužnost crnogorskoga premijera u emigraciji podnio, te jednovremeno objavio da se stavlja na čelo od Srbije plaćanog tzv. Crnogorskoga odbora za narodno ujedinjenje. Kasnije avanzovao na dužnost guvernera Narodne banke u Beogradu.

 

^[13]  RADOMIR VEŠOVIĆ, crnogorski general i političar (1871 – 1938). Pristupio 1918. novoformiranoj Vojsci Kraljevine SHS. Međutim, uhapšen pod optužbom da je u Crnoj Gori pripremao oružanu pobunu. Proveo 15 mjeseci u istražnome zatvoru. Na suđenju nije osuđen. Član Crnogorske stranke.

 

^[14]  DANILO PETROVIĆ sin kralja Nikole I Petrovića (1871 – 1939). Odrekao se prijestola i od Beograda dobio visoku doživotnu apanažu.

 

^[15]  JOVAN ĐONOVIĆ, novinar, srpski agent i diplomata (1883 – 1963).

 

^[16]  JOVAN PLAMENAC, crnogorski političar i državnik (1873 – 1944). Ministar, premijer, jedan od organizatora Božičnoga ustanka. Kasnije premijer Vlade Kraljevine Crne Gore u egzilu. Vratio se 1925. u zemlju i od Nikole Pašića dobio visoku penziju. Živio u Beogradu. Ubili ga crnogorski partizani.

 

^[17]  „Naša borba“, br. 18, 1932, str. 90-91; R. Radonjić, n.d. str.121.

 

^[18]  Prethodno imenovan za sekretara Pokrajinskoga komiteta za Srbiju.

 

^[19]  „Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta, kn. 4,  Beograd 1960, str. 352.

 

^[20]  August Cesarec, „S antitenkovskom baterijom Petko Miletić”; u knjizi: „Španjolski susreti i druga putopisna proza”, Zagreb 1982,str. 86-89.

 

^[21]  Optužnicu protiv Petka Miletića, te drugooptuženoga PETRA BERTE, službeno je od tužilaštva podnijeta Državnom sudu za zaštitu države 5. aprila 1933, a glavni pretres, po naredbi predśednika Suda od 12. aprila 1933, zakazan je za 9. maj 1933. god. Kolegijumom (vijećem) Suda predśedavao je RUSOMIR JANKOVIĆ, sudija Kasacionoga suda; u Kolegijumu su bili: MILORAD KURTOVIĆ sudija Kasacionoga suda; ANTON SUHEC, sudija Apelacionoga suda, Ljubljana; VLADISLAV MARGETIĆ, sudija Banskoga stola, Zagreb; VOJISLAV PALJIĆ, sudija Apelacionoga suda, Beograd; MIODRAG FILIPOVIĆ, predśednik Okružnoga suda, Beograd; SVETOMIR MIHAILOVIĆ, predśednik Trgovačkoga suda, Beograd; i zapisničar DUŠAN BORISLAVLJEVIĆ, sudija Sreskoga suda, Beograd. Optužnicu je zastupao državni tužilac NIKOLA MANOJLOVIĆ. Branilac Miletića je bio advokat iz Beograda BORISLAV-BORA PRODANOVIĆ. Glavni pretres je trajao od 9. do 11. maja, a Sud je izrekao presudu 12. maja 1933. god.

 

^[22]   „Komunista Petko Miletić pred Državnim sudom”, „Politika”, Beograd, 10. maj 1933, str. 8.

 

^[23]  „Petko Miletić osuđen na sedam godina robije”, „Politika”, Beograd, 13. maj 1933, str. 10. Dispozitiv presude glasi: „MILETIĆ PETKO – 1) što je neutvrđeno kada, u 1926. godini, postao član Komunističke partije u Jugoslaviji – dakle postao i sve do svoga hapšenja bio član udruženja koje je imalo za svrhu propagandu komunizma, terorizma i ilegalnog prigrabljivanja vlasti; – 2) što je za vreme bavljenja u inostranstvu, a naročito dok se bavio u Beču, od 1930. stupio u vezu sa tamošnjim komunističkim udruženjem koje je rukovodilo propagandom i akcijom u našoj državi i postavši funkcionerom istog društva održavao veze sa članovima Komunističke partije u Beogradu i u Vojvodini, davao instrukcije i pribavljao novac za rad komunističke propagande, pa je u cilju bolje veze, obaveštenja i akcije tajno dolazio u našu državu i vraćao se u inostranstvo – dakle, stavio se u vezu sa društvom u inostranstvu u cilju dobijanja pomoći otuda za propagandu i širenje komunizma, te nasilnu promenu sadašnjeg političkog stanja i socijalnog poretka u našoj državi; – 3)  što je, neutvrđeno kada, napisao pismo koje počinje rečima: Savezu K.A.O. Mađarske (paragraf 307 Kaznenog zakonika); – pa je radnjom pod 1) učinio zločinstvo iz čl. 1. tač. 2 , radnjoj pod 2) zločinstvo iz čl. 1 tač. 5 Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, i radnjojpod 3) prestup na paragraf 307 Kaznenog zakonika”.

 

^[24]  Ljubiša Ristović, Savo Kržavac, „Robija. Kovačnica komunista”, knj. 2, Zagreb 1968, str. 319.

 

^[25]  KAZNIONIČKI KOMITET, skraćeno „KK”; u prepisci i ilegalnoj štampi i „Kakić”.

 

^[26]  IVAN MILUTINOVIĆ, crnogorski revolucionar (1901 – 1944).Uhapšen 1927. kao član ilegalne KPJ i robijao osam godina. Obavljao visoke partijske i vojne dužnosti.

 

^[27]  Jovan R. Bojović „Napredni omladinski pokret u Crnoj Gori (1918-1941)”, 1976, str. 257.

 

^[28]  I. Banac, n.d. „Politički aspekt borbe između Hebranga i Miletića nije se izravno ticao nacionalnog pitanja”.

 

^[29]  „Andrija Hebrang – svjedoci govore”, Zagreb, 2008, str 18: „Nastavak verbalnih sukoba odlučio je prekinuti Petko Miletić naručivši atentat na Hebranga. Napadu dvojice “Petkovaca” motkama 6. kolovoza 1937. uspješno se odupro džepnim nožićem”.

 

^[30]  „U vatri Revolucije”, knj. 3, Priština 1973, str. 52.

 

^[31]  „Razkrita Titova moskovska skrivnost”, „Mladina”, Ljubljana 16. jul 2008.

 

^[32]  V. Dedijer, n.d. str. 333

 

^[33]  Pero Simić, „Dvoboj u Moskvi”, Novosti”, Beograd, 11. februar 2003. Na Titovoj strani „su bili njegovi bliski saradnici, sovjetski obaveštajci Josip Kopinič, Božidar Maslarić i Mita Despotović, pa predsednik Kontrolne komisije Kominterne Nemac Vilhelm Florin, pa izaslanik jedne sovjetske tajne službe u Kominterni čije je kodirano ime bilo Andrejev, i na kraju rezident NKVD u Kominterni Bugarin Ivan Karaivanov, koji je još 1935. u Titov kadrovski dosije u Moskvi upisao: ‘Zaslužuje puno (naše) poverenje’”.

 

^[34]  Up. Slavko Ćuruvija, „Ibeovac. Ja, Vlado Dapčević”, Beograd 1990. „Niko nije znao što se s njim desilo. Jedna naša Jugoslovenka koja je tamo bila u logoru pričala je kod Radonje Golubovića, glavnog urednika onog lista za socijalističku Jugoslaviju, da je Petko Miletić bio sa njom u logoru i da je tamo umro. Ni sa kim nije razgovarao, stalno je držao glavu u rukama, gledao ispred sebe i, prosto, ugasio se”. — Početkom 1960-ih u SSSR su otpočeli postupci za reviziju ”„staljinističkih” procesa, te rehabilitacije, uključujući i postupak za Miletića. Jugoslovensko tužilaštvo u Beogradu, na zahtjev iz SSSR-a da se dostave originalni dokazi o Miletićevoj eventualnoj krivici, odgovorilo je da se „dokazi da je Miletić sarađivao sa policijom ne mogu pronaći, jer je arhiva bivšeg Državnog suda za zaštitu države uništena za vrijeme rata”. „Smatramo da postupak za rehabilitaciju Petka Miletića ne dolazi u obzir”, saopšteno je iz Beograda. Miletić je u SSSR-u 27. oktobra 1988. rehabilitovan.

 

^[35]  VLADO DAPČEVIĆ, crnogorski revolucionar (Ljubotinj, Cetinje 1917 – Brisel, 2001). Član ilegalne KPJ, studirao u Beogradu. Kao načelnik Uprave za agitaciju i propagandu Generalštaba Jugoslovenske armije uhapšen 11/12. avgusta 1948. pri pokušaju prebjega u Rumuniju, a povodom sukoba oko Rezolucije IB-a. Nakon skoro dvogodišnjega boravka u istražnome zatvoru, osuđen na 20 godina robije. U logorima Goli otok i Bileća od 1950. do 1956, kada je pušten na slobodu. Emigrira 1958. sa grupom istomišljenika u Albaniju, a potom u SSSR. Uslijed sukoba s tamošnjim vlastima, SSSR napušta 1965. i odlazi u Zapadnu Evropu. Nastanjuje se u Briselu, đe zasniva porodicu i dobija državljanstvo. Jugoslovenska tajna služba, uz pomoć rumunske, kidnapuje ga 1975. u Bukureštu. U Beogradu 1975. osuđen na smrt, potom mu kazna preinačena na 20 godina robije. Izašao na slobodu 1988. godine.

 

^[36]  ARSO JOVANOVIĆ, predratni oficir, učesnik Trinaestojulskoga ustanka (Zavala, Podgorica,  1907 – okolina Vršca, 11/12. avgust 1948). Sredinom decembra 1941. imenovan za načelnika partizanskoga Vrhovnog štaba, a marta 1945. je prvi načelnik Generalštaba Jugoslovenske armije u Beogradu. Potom se školovao u SSSR-u. Ubijen 11/12. avgusta od strane pripadnika jugoslovenskih graničnih jedinica pri pokušaju ilegalnoga prebjega u Rumuniju, a povodom sukoba oko Rezolucije IB-a.

 

^[37]  BRANKO (KAĐA) PETRIČEVIĆ, crnogorski revolucionar (1914 – 1982). Po obrazovanju pravnik. Član KPJ postao 1933, kasnije organizacioni sekretar Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru. Iz rata izašao kao general-major. Nakon 1945. pomoćnik načelnika Glavne političke uprave Generalštaba Jugoslovenske armije. Uhapšen 11/12. avgusta 1948. pri pokušaju ilegalnoga prebjega u Rumuniju, a povodom sukoba oko Rezolucije IB-a. Osuđen 1950. na 20 godina robije. Sa Gologa otoka pušten 1956. na slobodu. Penzionisan 1960. god.

 

^[38]  RADOVAN ZOGOVIĆ, najveći crnogorski pjesnik 20. vijeka  (Mašnica, Murina, Andrijevica, 1907 – Beograd, 1986). Prije rata diplomirao na Filozofskome fakultetu u Skoplju. Član ilegalne KPJ. Na početku sukoba oko Rezolucije IB-a, kao ubijeđeni simpatizer SSSR-a, povukao se sa svih funkcija i izolovan od javnosti. Jugoslovenska tajna služba u njegovome stanu u Beogradu ga neprekidno nadzirala. Tek od 1960-ih prećutno dopušteno da ponovo objavljuje književne radove. Kasnije član Crnogorske akademije nauka i umjetnosti.

 

^[39]  Radovan Radonjić, „Crnogorska 1948”, „Matica”, br. 1, Cetinje-Podgorica 2000, str. 212. Nacionalni Crnogorci su činili 21,13 odsto od svih uhapšenih „informbirovaca” u Jugoslaviji, a prema popisu iz 1948, učestvuju u stanovništvu Jugoslavije sa svega 2,72 odsto.

 

^[40]  SAVO STRUGAR (Donji Ulići, Cetinje, 1901 – Beograd, 1976). Član ilegalne KPJ. Diplomirao i doktoriro pravne nauke. Autor knjige „Crna Gora i moderni poturčenjaci” (1936). Objavljivao tekstove o crnogorskim pitanjima. Branilac Sima Mijuškovića 1940. na procesu povodom njegova pokušaja ubistva zloglasnoga žandarmerijskoga oficira Milana Kalabića. Nakon zarobljeništva u Italiji, Strugar se 1943. vratio u zemlju i priključio Narodnooslobodilačkoj borbi. Radio u vojno-sudskim organima do  1949, demobilisan u činu p.puk. Od tada advokat. Zastupao i okrivljene zbog političkoga delikta.

 

^[41]  JOVAN (JORO) BAROVIĆ, učesnik Narodnooslobodilačkoga rata. Izbačen iz službe, nakon što se 1954. saglasio sa stavovima Milovana Đilasa, koji je kasnije zapisao: „Barović mi је Ьiо i ostao najbliži u pogledima, mada smo se u pojedinim pitanjima i razilazili. То slaganje је manje uslovljeno poreklom i prošlošću – i Barović је Crnogorac i od rane mladosti revolucioner – nego kreativnim razočaranjima u lenjinizam” (Milovan Đilas, „Vlast”, London 1983, str. 286). Barović je bio branilac V. Dapčevića na suđenju 1975. u Beogradu. Stradao u saobraćajnoj nesreći.

 

^[42]  MILOVAN ĐILAS, crnogorski revolucionar, državnik, disident (Podbišće, Mojkovac, 1911 – Beograd, 1995). Član KPJ od 1932. god. Kasnih 1930-ih Tito ga kooptirao u Centralni komitet KPJ. Jedan od najistaknutijih partizanskih rukovodilaca tokom rata, kasnije savezni ministar za Crnu Goru, šef Agitpropa i predśednik Savezne skupštine. Došavši u ideološki sukob sa vrhom Partije, izbačen 1954. sa svih funkcija i javno izolovan. Zbog davanja disidentskih izjava stranim medijima i objavljivanja knjiga u inostranstvu, osuđen, najprije 1955. uslovno, a onda na zatvorske kazne koje je izdržavao 1957-1961. i 1962-1966. god. U tim procesima osuđivan po članu 118, stav 1, Krivičnoga zakona o „neprijateljskoj propagandi”. Oduzeti mu čin general-pukovnika u rezervi i odlikovanja. U drugoj polovini 1950-ih javno konvertovao iz nacionalnoga Crnogorca u Srbina.

 

^[43]  JOVO KAPIČIĆ, crnogorski revolucionar, visoki policijski zvaničnik, diplomata (Gaeta, Italija, 1919 – Beograd, 2013). Prvi general UDB-e, jugoslovenski ambasador u Budimpešti i Stokholmu, pomoćnik ministra inostranih poslova Jugoslavije, član Savjeta federacije.

 

^[44]  Branislav Kovačević, „Komunistička partija Crne Gore 1945–1952”, Titograd 1985, str. 435. U Crnoj Gori je uhapšeno tačno 2.722 članovi KPJ, ukupno 5.007 „informbirovaca”, i statistički: 1,16 odsto cjelokupnoga stanovništva Crne Gore.

 

^[45]   Josip Broz Tito, „Na čelu Partije”; citirano prema: „Zbornik sjećanja: Zagreb 1941-1945”, Zagreb 1982, str.

 

^[46]  Ukoliko je 1892. tačna godina njegova rođenja, Tito je bio stariji od Miletića pet godina.

 

^[47]  M. Đilas, n.d. str. 90. Predratne Titove „posebne veze sa sovjetskim službama” M. Đilas čini vjerovatnim, ali iz toga ne izvlači maliciozne zaključke:  „[…] povezanost sa sovjetskim službama za partiju, pogotovu ilegalnu, bila је nužna i iz organizacionih razloga, а povezanost pojedinih članova u Partiji sa sovjetskim službama smatrana је priznanjem, ра i čаšću, i znatno је pojačavala prestiž; Tito nije postao rob takve povezanosti, pа ni počasti”.

 

^[48]  SVETOZAR (TEMPO) VUKMANOVIĆ, crnogorski revolucionar i državnik  (Podgor, Crmnica – 2000, Reževići, Budva). Tokom Narodnooslobodilačke borbe obavljao povjerljive vojne i političke zadatake u južnoj Srbiji i Makedoniji, Bugarskoj, Albaniji i Grčkoj. Nakon rata nosilac visokih državničkih funkcija.

 

^[49]  Milan Vučinić, „Šta posle svega kaže Tempo”, Beograd 1997, str. 34.

 

^[50]  BLAŽO JOVANOVIĆ, crnogorski revolucionar i državnik (Velje Brdo, Podgorica, 1907 – Igalo, 1976). Po obrazovanju pravnik. Predratni predśednik Pokrajinskoga komitata ilegalne KPJ za Crnu Goru, član njezina Centralnoga komiteta. Od 1945. prvi predśednik Vlade Crne Gore, od 1953. do 1962, kao predśednik republičke Narodne skupštine, de facto najuticajnija politička ličnost Crne Gore. Predśednik Ustavnoga suda Jugoslavije od 1963 do 1975. god.

 

^[51]  Blažo Jovanović, „Izabrani radovi: Organizacija i razvoj SK Crne Gore”, knj. 2, 1983, str. 68. Međutim, tu se navodi da je i nakon 1938. postojao „izvjesni uticaj Petka Miletića na pojedine članove Partije”.

 

^[52]  JOVAN MARINOVIĆ, crnogorski komunista (Očinići, Cetinje, 20. januar 1908 – Beograd, 1982). Po profesiji pravnik. Član KPJ postao 1931. kao student u Beogradu. Nosilac Partizanske spomenice. Izgleda zbog predratnih veza s Petkom Miletićem, nakon 1945. nije u samome vrhu vlasti i Partije, ali je bio direktor Radio Beograda, Tanjuga i v.d. direktor Instituta za međunarodnu politiku i privredu, ministar Savezne vlade za informacije i sekretar Savezne skupštine za informacije. Penzionisan 1972. god.

 

^[53]  Dragica Mugoša, „Kazivanje Andrije Mugoše”, „Matica”, br. 53, Cetinje-Podgorica 2013, str. 457: „Dolaskom Tita, smijenjeno je pokrajinsko rukovodstvo [Crne Gore], na čijem čelu je bio Jovan Marinović. On je bio za Miletića”.

 

^[54]  Milovan Djilas, „Memoir of a revolutionary”, Njujork 1973, str. 287.

 

^[55]  Batrić Jovanović, „Komunistička partija Jugoslavije u Crnoj Gori 1919-1941”, Beograd 1959, str. 169. Uz učešće 14 delegata iz svih srezova crnogorskih, izabrano je tada novo rukovodstvo Pokrajinskoga komiteta KPJ za Crnu Goru u sastavu: Jovan Marinović (sekretar), Blažo Jovanović, Marko Radović, Božo Ljumović, Branko-Kađa Petričević, Savo Kovačević, Blažo Orlandić, Aleksa Ćufka.

 

^[56]  M. Djilas, n.d. str. 287.

 

^[57]  Isto: „Under Marinovic’s able leadership the Montenegrin party organization was recovering rapidly”.

 

^[58]  Službeno Titovo obrazloženje isključenja iz KPJ Petka Miletića iz marta 1939. glasi:  „Zbog pokušaja stvaranja frakcija u Partiji, zbog nediscipline i nepokoravanja odlukama Partije, unošenja smutnje u partijske redove i neiskrenosti pred CK i izdajničkog držanja pred klasnim neprijateljem, zbog čega je doveo u bludnju ne samo KP nego i čitavu radničku klasu, isključen je iz redova KPJ Petko Miletić“ (citirano prema: „Proleter”, maj 1939, br. 1; Josip Broz Tito, „Sabrana djela”, IV decembar 1937 – avgust 1939, str 174). Uoči izricanja ove mjere, Petko Miletić je, između ostaloga, optuživao Tita i njegove saradnike da su „menjševici”, „prokosićevci” (trockisti) i „banda”.

 

^[59]  „Petko Miletić osuđen na sedam godina robije”, „Politika”, Beograd, 13. maj 1933, str. 10. Tu se citira dispozitiv presude Petku Miletiću, da je glavni pretres započeo  „po naredbi predsednika Državnog suda od 12. aprila 1933, na optužnicu tužioca Državnog suda za zaštitu države od 5. aprila 1933. godine”.

 

^[60]  Thomas J. Butler, „Remembrance of Politics Past”, „The New Leader”, Njujork, 14. maj 1973: „Djilas arrest and imprisonment for participating in a vain plot to free Petko Miletic marked a crucial juncture in his development as a Communist. While his coconspirators ‘spilled’ what they knew, Djilas bravely withstood the tortures”.

 

^[61]  Ivo Banac, „Protiv straha: članci, izjave i javni nastupi (1987-1992)”, Zagreb 1992, str. 40.

 

^[62]  D. Mugoša, n.d. str. 457. „Đilas je došao u Crnu Goru odlukom Centralnog komiteta KP Jugoslavije. On je imao direktivu da smijeni staro rukovodstvo koje je bilo za Petka Miletića i postavi novo, privremeno rukovodstvo”.

 

^[63]  Branislav Kovačević, „Đilas heroj-antiheroj: iskazi za istoriju”, Podgorica 2006, str. 88-89.

 

^[64]  Isto.

 

^[65]  „Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta”, kn. 3, Beograd 1960, str. 88.

 

^[66]  „Robija: Zapisci hrvatskih narodnih boraca”, ured. i izdao Nikola Rubčić — NAPOMENA: Autor brošure, NIKOLA RUBČIĆ (RUPČIĆ), član KPJ, poslije rata sekretar Sabora NR Hrvatske, bio je na Golome otoku, te kao „teška banda“, tj. onaj koji nije „revidirao”, boravio u zloglasnoj Petrovoj rupi. Up. Milinko B. Stojanović, „Vječito na poprištu”, Beograd 2001, str. 354.

 

^[67]  Lj. Ristović, S. Kržavac, n.d. str. 319.

 

^[68]  Mislim na navode iz spisâ istražnoga postupka protiv Petka Miletića od aprila 1924. do septembra 1925. u Crnoj Gori i iz spisa od 28. juna 1932. do 12. maja 1933. tokom istrage i suđenja u Beogradu.

 

^[69]  Jovan R. Bojović, „Izvori za istoriju radničkog pokreta i revolucije u Crnoj Gori 1918-1945”, knj. 1, Titograd 1971, str. 286. — A. Cesarec, n.d. str. 282; etc.

 

^[70]  MOČILA, selo oko 18 km jugozapadno od Kolašina, 2 km istočno od puta E80 Podgorica – Kolašin. Pretpostavlja se da je selo dobilo ime po mjestu đe su se nekad topili lan i konoplja. U Liješnju, takođe selu u Rovcima, postoji i lokalitet Močilišta.

 

^[71]  Izgleda, tvrdi da je, po majčinome porijeklu, Petko Miletić rođak sa Svetozarom Miloševićem, ocem Slobodana (srpski partijski i državni lider) i Borislava (diplomata i privrednik).

 

^[72]  Mirko R. Barjaktarović, „Rovca (etnološka monografija)”, Titograd 1984, str. 107.

 

^[73]  Vuk Stef. Karadžić, Knjiga peta, u kojima su pjesme junačke novijih vremena o vojevanju Crnogoraca, Beč 1865, str. 152.

 

^[74]  „Komunista Petko Miletić pred Državnim sudom”, „Politika”, Beograd, 10. maj 1933, str. 8.; A. Cesarec, n.d. str. 282.

 

^[75]  „Miletićevo suočenje sa svedocima”, „Politika”, Beograd, 11. maj 1933, str. 4. Tu je objavljen izvještaj sa glavnoga pretresa u sudskome procesu Petku Miletiću u Beogradu. Navodi se da, tokom suočenja sa jednim etničkim Mađarom, Miletić razgovara s njim „na mađarskom jeziku, kojim sasvim slobodno vlada”.

 

^[76]  KOMMUNISTÁK MAGYARORSZÁGI PÁRTJA, formirana je 24. novembra 1918. godine.

 

^[77]  A. Cesarec, n.d. str. 282.

 

^[78]  Nakon raspada Austro-Ugarske, u prilikama unutrašnjega haosa, udruženi mađarski komunisti i socijalisti oformili su 21. marta 1919. revolucionarnu vladu MAĐARSKE SOVJETSKE REPUBLIKE (MAGYARORSZÁGI TANÁCSKÖZTÁRSASÁG). Sile Antante, oslonjene i na trupe Rumunije i Kraljevine SHS, a uz pomoć mađarskih kontrarevolucionarnih snaga, preduzele su vojnu intervenciju, osujetivši u međuvremenu pokušaj prodora Crvene armije (SSSR-a) u Mađarsku. Do 6. avgusta 1919. je Mađarska Sovjetska Republika prestala da postoji. U Budimpešti je proglašena Kraljevina Mađarska, a vođa kontrarevoluucije, admiral Mikloš Horti, postaje regent. — Lj. Ristović, S. Kržavac, n.d. str. 319: „Miletić je […] bio učesnik Mađarske komune”.

 

^[79]  MARKO MAŠANOVIĆ, crnogorski komunista (1894 – 1930). Po profesiji učitelj. Jedan od osnivača KPJ u Crnoj Gori. Na studijama u Moskvi od 1925. god. Na 4. kongresu KPJ u Drezdenu izabran za člana Centralnoga komiteta, kasnije kooptiran u njegov Politbiro. Na Cetinju 1930, pružio otpor jugoslovenskim vlastima – ubio jednoga i ranio dvojicu žandarma, ali je i sâm smrtno stradao.

 

^[80]  BRACAN BRACANOVIĆ, crnogorski komunista (Stijena Piperska, Podgorica, 1893 – Beograd, 1929). Školovao se u Ruskoj carevini i Čehoslovačkoj. Jedan od osnivača KPJ u Crnoj Gori. Od 1923. na studijama u Petrogradu. Izabran 1925. u rukovodstvo balkanske sekcije Kominterne. Krajem 1928, kao instruktor Centralnoga komiteta KPJ, upućen u Kraljevinu SHS radi organizovanja ilegalnoga rada. U Beogradu avgusta 1929. uhapšen; izdahnuo oko mjesec kasnije, od posljedica zvjerskoga mučenja policije u zloglasnome zatvoru Glavnjača.

 

^[81]  „Glasnik Cetinjskih muzeja”, sv. 1-4, Cetinje 1968, str. 53.

 

^[82]  A. Cesarec, n.d. str. 282.

 

^[83]  Stevan Popović, „Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji”, Nikšić 1990, str. 245.

 

^[84]  DACG, OSC, F. 214/A, Preslušanje okrivljenog Petka Miletića, br. 1639, V-1924-12, Isljedni odbor Okružnog suda Cetinje, 28. oktobra 1924; Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori 1920-1940”, Cetinje 2012, str. 310.

 

^[85]  Isto.

 

^[86]  „Komunista Petko Miletić pred Državnim sudom”, „Politika”, Beograd, 10. maj 1933, str. 8.

 

^[87]  SOCIJALISTIČKA RADNIČKA PARTIJA JUGOSLAVIJE (KOMUNISTA), utemeljena 20-23. aprila 1919. na 1. kongresu u Beogradu. Osnivački skup SRPJ(k) za Crnu Goru je održan 4. juna 1920. u Podgorici. U Vukovaru je 20-25. juna 1920. održan je 2. kongres SRPJ(k), na kojem je preimenovana u KOMUNISTIČKA PARTIJA JUGOSLAVIJE (KPJ).

 

^[88]  Čedomir Pejović, „KPJ u Crnoj Gori 1919-1941”, Podgorica 1999, str. 54.

 

^[89]  „Istorijski leksikon Crne Gore  (K-Per)”, grupa autora, Podgorica 2006, str. 782.

 

^[90]  J. R. Bojović, n.d. str. 19-22.

 

^[91]  To su: Vuko Pulević, Miloš Jovanović.

 

^[92]  J. R. Bojović, n.d. str. 32.

 

^[93]  Isto, str. 29.

 

^[94]  Radovan Radonjić, „Socijalizam u Crnoj Gori”, Podgorica 2013, str. 108.

 

^[95]  Uslovno rečeno, „zelenaška” lista, istaknuta je tek 1923. na parlamentarnim izborima za Skupštinu Kraljevine SHS. Kandidati sa te liste osvojili su tada 24,3 odsto glasova, a za poslanike su izabrani: Mihailo Ivanović i Risto Popović. Na parlamentarnim izborima 1925. njena lista je osvojila 25,7 odsto, a za poslanike su izabrani: Mihailo Ivanović, Savo Vuletić, Sekula Drljević. CRNOGORSKA STRANKA je formalno utemeljena 4. oktobra 1925. u Podgorici; etc.

 

^[96]  Dimitrije-Dimo Vujović, „Oktobarska revolucija i crnogorska emigracija”, „Istorijski zapisi”, knj. 15, sv. 1, Cetinje 1959, str. 52.

 

^[97]  Isto, str. 53.

 

^[98]  Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu”, knj. 2, Podgorica 2004. str. 27: Kosta M. Lučić je 21. januara 1919. saopštio: „Iste okolnosti kao Crna Gora imala je i Rusija nakon izdaje njemačkih plaćenika – Lenjina i Trockog, i bila je primorana da potpiše mir. Niko, međutim, ne reče, niti može reći, da su Rusi izdali saveznike. I dok su Rusi bez pogovora primljeni  na Mirovnu konferenciju [u Versaju – prim.a], naša Vlada, koja nije potpisala ni primirje ni mir, još čeka da se odredi njen legitimni predstavnik, pod izgovorom dok se rasvijetli najnovija politička situacija u Crnoj Gori, koja se razvija pod srpskim pritiskom”.

 

^[99]  Nakon izbora 28. novembra 1920. sazvana je prva Skupština Kraljevine SHS. Bez glasova KPJ i uz bojkot najvećega broja poslanika iz redova hrvatskoga naroda, većinom glasova srpskih partija, 28. juna 1921. izglasan je Vidovdanski ustav.

 

^[100]  Milija Stanišić, „Dubinski slojevi Trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori”,  Podgorica 2005, str. 270: „Lista KPJ je 1920. godine odnijela ubjedljivu pobjedu u krajevima gdje je zelenaški pokret bio neuticajan; apstinencija zelenaša na ovim izborima bila je izrazita, posebno u Staroj Crnoj Gori”.

 

^[101]  Šerbo Rastoder, „Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929”, Bar 2000, passim.

 

^[102]  „Uloga Francuuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore”, Bar 2000, str. 85.

 

^[103]  Isto, str. 87.

 

^[104]  Isto, str. 89.

 

^[105]  „Istorijski leksikon”, n.d. str. 781.

 

^[106]  „U vatri Revolucije”, knj. 3, Priština 1973, str. 52.

 

^[107]  Aktom Vlade Kraljevine Jugoslavije od 29. decembra 1920, koji je poznat kao Obznana, zabranjeno je, do donošenja ustava, vršenje komunističke propagande. Međutim, mandati komunističkih poslanika u Skupštini Kraljevine SHS, poništeni su tek kasnije.

 

^[108]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[109]  „Komunista Petko Miletić pred Državnim sudom”, „Politika”, Beograd, 10. maj 1933, str. 8.

 

^[110]  „Istorijski leksikon”, n.d. str. 782.

 

^[111]  Up. Petar Požar, „Jugosloveni žrtve staljinskih čistki”, Beograd 1989, str. 54-60.

 

^[112]  Č. Pejović, n.d. str. 110. Ministarstvo unutrašnjih dela iz Beograda je 1921. popisalo istaknute članove KPJ u Crnoj Gori. Na tome spisku nema Petka Miletića. Takođe, na tome spisku nema ni Vukašina Markovića, niti onih komunista za koje se zna da su tada bili u Markovićevoj komitskoj grupi.

 

^[113]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[114]  Isto.

 

^[115]  BLAŽO NENADIĆ, komita iz Bjelopavlića. Potpisao proglas Vukašina Markovića o „izvođenju socijalističke revolucije” u Crnoj Gori. Osuđen 1922. na dvije godine robije.

 

^[116]  VUKO STOJOVIĆ, komita iz Bjelopavlića. Ubijen 1923. na planini Vojnik u sukobu sa oružanim snagama Krljevine SHS.

 

^[117]  RADISAV STOJOVIĆ, komita iz Bjelopavlića. Osuđen 1927. na vječitu robiju. Kazna mu smanjena na 20 godina robije. Umro u zatvoru u Zenici 1931. god.

 

^[118]  MILIĆ PEROVIĆ, komita iz Bjelopavlića. Osuđen 1926. na 20 godina robije.

 

^[119]  N. Adžić, n.d str. 309.

 

^[120]  MILAN MILIČKOVIĆ, komita iz Pipera. Ubijen 1922. god.

 

^[121]  MILAN VUKAŠINOVIĆ, komita iz Pipera. Ubijen 29. maja 1922. god. Srpska štampa je za M. Vukašinovića pisala da je Vukašinu Markoviću bio „desna ruka”. „Kod njega je doktor-hajduk [Marković] i našao prvo utočište kada se u 1920. godini odmetnuo u goru”.

 

^[122]  STOJA MARKOVIĆ, komitkinja iz Pipera, sinovica Vukašina Markovića. Osuđena 1925. na 15 godina, a 1926. na ukupno 20 godina robije. Uz pomoć brata, Radula Markovića, 1927. pobjegla iz ženskoga zatvora u Zagrebu. Zajedno sa Radulom, te Zorom i Mirkom Markovićem, emigrira u SSSR.

 

^[123]  JOKICA-JOLE MARKOVIĆ, komita iz Pipera, sinovac Vukašina Markovića. Osuđen 1925. na 15 godina, a 1926. na ukupno 20 godina robije u lakom okovu. Pušten na slobodu 1934. god. Učesnik Narodnooslobodilačke borbe. Izjasnio se za Rezoluciju IB-a, protiv Tita, zbog čega je hapšen.

 

^[124]  „Dr Vukašin se javlja”, „Politika”, Beograd, 6. maj 1922, str. 3. U izvještaju se navodi da je „borba trajala četiri puna časa”.

 

^[125]  „Borbe sa doktorom – hajdukom”, „Politika”, Beograd, 30. maj 1922, str. 4. Tu se još navodi da je ova komitska grupa napade izvodila vatrom iz pušaka i ručnim bombama.

 

^[126]  „Dr Vukašin se javlja”, „Politika”, Beograd, 6. maj 1922, str. 3.

 

^[127]  „Doktor – hajduk”, „Politika”, Beograd, 29. maj 1922, str. 2; „Borbe sa doktorom – hajdukom”, „Politika”, Beograd, 30. maj 1922, str. 4. U sukobu sa poćernim jedinicama žandarma, vojske  i kontrakomita 28-29. maja 1922. u okolini Podgorice, ranjeni su, potom uhapšeni, Jole i Stoja Marković, članovi grupe Vukašina Markovića. Ubijen je komita M. Vukašinović.

 

^[128]  .N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[129]  VUKO RADOVIĆ, komita iz Martinića. Bio u grupi sa Markom Raspopovićem, Ilijom Đukićem, Vidom Pavićevićem, Milivojem Kalezićem i drugima, pod vođstvom komitskoga vojvode Sava Raspopovića, koji je 22. septembra 1922, zaustavio voz na pruzi Bar-Virpazar. Tom prilikom učestvovao u ubistvima žandarma i vojnika, koji su im davali oružani otpor, njih ukupno osmorice, te teškom ranjavanju žandarmerijskoga narednika. Sa komitima Pavlem Vukićevićem, Živkom Vukićevićem, Špirom Vujovićem, 29/30. novembra 1922. u Tološima kod Podgorice ubio komandira žandarmerije iz Spuža i ranio jednoga žandarma. Pred Okružnim sudom na Cetinju 1926. osuđen na vječitu robiju u lakome okovu. Drugostepeni Veliki sud u Podgorici 1927. osudio ga na smrt, ali je potom kazna opet preinačena na 20 godina robije. Vuko je sin komandira Bogića Radovića, kojem je 1921. takođe suđeno kao „zelenašu”.

 

^[130]  TODOR BOŽOVIĆ, crnogorski politčar (Piperi, 1884 – Podgorica, 1925). Diplomirao 1908. na Filozofskome fakultetu u Beogradu. U „Bombaškoj aferi” osuđen na Cetinju u odsustvu na smrt, poslije amnestiran. Tokom Prvoga svjetskoga rata profesionalni agent srpske vlade, širi u inostranstvu propagandu o ujedinjenju Crne Gore i Srbije. Nakon 1918. aktivan u „kontrakomitskim” jedinicama angažovanim od Srba na suzbijanju crnogorskoga ustanka. Biran 1920. na listi Demokratske stranke za poslanika Ustavotvorne skupštine u Beogradu.

 

^[131]  N. Adžić, n.d. str. 307.

 

^[132]  Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije. Crnogorska buna i odmetnički pokret 1919–1929”, knj. 4, Podgorica 2005, str. 1972.

 

^[133]  MILUTIN-MUJO BAŠOVIĆ, crnogorski oficir, vojvoda (Pošćenje, Šavnik, 1893 – Šćepan Do-Rubeža, Nikšić, 1923). Potomak istoimenoga serdara iz Drobnjaka, poznatoga iz sredine 19. vijeka. Jedan od najopasnijih komita. Ucijenjen od vlasti Kraljevine SHS na 50.ooo dinara. Sveteći se za dvojicu ubijenih saboraca, grupa komita u kojoj je bio sa vojvodom Savom Raspopovićem, neposredno uoči svojih pogibija, u više uzastopnih akcija izvršenih u kasnu jesen 1923, pobila desetak žandarma. Na dan pogibije Bašovića i ostalih komita, dok su davali oružani otpor iz kuće opkoljene o strane „cijele nikšićke žandarmerije”, jednoga žandarma, koji je, približivši se kući pokušao da u nju ubači ručnu bombu, živoga uhvatio i zaklao. Nakon što je, skupa sa drugim tu opkoljenim komitima i Bašović ubijen, žandarmi se iživljavali i nad njegovim lešom; odśekli mu dio ruke.

 

^[134]  N. Adžić, n.d. str. 308. Petko Miletić je na ovu temu još rekao: „Ja sam bio i oko Foče; tamo sam učestvovao u jednoj borbi; ovo je bila družina Muja Bašovića […]. Nas su napali blizu Foče i mi smo morali da se branimo protivu svojih napadača”.

 

^[135]  NOVO PEROVIĆ, komita iz nekadašnje opštine jelenačke, Bjelopavlići. Presudom Okružnoga suda na Cetinju  od 30. novembra 1925. oslobođen optužbi za razbojništvo i ubistvo. I njegov otac, Petar-Musa Perović, takođe komita, istom presudom proglašen nevinim, a po toj optužnici i dvojica drugih komita iz Bjelopavlića: Andrija Andrijević (kasnije, osuđen po drugome osnovu na 15 godina), Milovan Andrijević.

 

^[136]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[137]  Jagoš Jovanović, „Orao na Janiku: romansirana biografija jednog revolucionara”, Titograd 1963, str. 118.

 

^[138]  Isto.

 

^[139]  Isto, str. 61.

 

^[140]  Isto, str. 135.

 

^[141]  D. Vujović, n.d. str. 67.

 

^[142]  Isto.

 

^[143]  R. Radonjić n.d. str. 115.

 

^[144]   Isto.

 

^[145]  Isto, str. 116: „Izvjesna promjena dolazi sa 3. zemaljskom konferencijom KPJ, održanom januara 1924, koja je odlučila da izvrši ‘potpun prekid s politikom nacionalne hegemonije i ugnjetavanja unutra’. Osnovni uzrok produbljavanja nacionalnih suprotnosti u Jugoslaviji, ‘leži na strani srpske buržoazije’ koja sprovodi svoju nacionalnu hegemoniju protiv hrvatskog i slovenačkog naroda i ‘[…] uništava autonomiju Crne Gore […]’”.  Tada je , piše R. Radonjić, KPJ i Crnoj Gori priznala „pravo na slobodno otcjepljivanje i obrazovanje svoje države”.

 

^[146]  Isto, str. 117.

 

^[147]  „Pravni zbornik”, br. 1-2, Titograd  1967, str. 147.

 

^[148]  Isto.

 

^[149]  GOJKO ŽARIĆ, učitelj, komita iz Bjelopavlića.

 

^[150]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[151]  „Zbornik za povijest školstva i prosvjete”, sv. 19-21, Ljubljana 1986, str. 208.

 

^[152]  SAVO (SAVIĆ) ĐUROVIĆ, komita iz Bjelopavlića.

 

^[153] MILAN PEROVIĆ, komita iz Glizica, Martinići. Za njega Petko Miletić kaže: „Zajedno smo bili, odnosno, viđali smo se u odmetništvu”.

 

^[154]  PAVIĆ LAKIĆ, komita iz Bjelopavlića. Osuđen 1922. na dvije godine robije.

 

^[155]  JOVAN (JOLE) LAKIĆ, komita iz Bjelopavlića. Osuđen 1922. na dvije godine robije.

 

^[156]  N. Adžić, n.d. 309.

 

^[157] VIDO PAVIĆEVIĆ, komita, učestvovao u više ubistava srpskih vojnika, žandarma i kontrakomita. Ubijen u drugoj polovini 1924. god.

 

^[158]  MILIVOJE KALEZIĆ, komita, ubijen krajem 1926. u selu Brijestovu, Bjelopavlići.

 

^[159]  ILIJA USKOKOVIĆ, komita, sa službenim prebivalištem u Danilovgradu.

 

^[160]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[161]  MIKO VLAHOVIĆ, komita. Ubijen 18. septembra 1927. na planini Štitovu.

 

^[162]  MILOVAN BULATOVIĆ, komita (Rovca, 1900 – Kolašin 1923). Potpisao „Zakletvu 108 Rovčana, uglednijeh ljudi u plemenu Bulatovića, Vlahovića i neki broj Šćepanovića, koji sa sobom starješinstvom drže cijelo pleme” da će se „boriti za pravo Crne Gore do potonjega”. Službeno 1921. oglašen odmetnikom i ucijenjena mu glava na 10.000 dinara, a koju Ministarstvo unutrašnjih dela iz Beograda sredinom 1922. povećava na 20.000 dinara. Bulatović sa grupom komita 22. avgusta 1922. učestvuje u napadu na jedinicu iz sastava 48. pješadijskoga puka Vojske Kraljevine SHS, kada je ubijen jedan a ranjena četvorica vojnika. Uhvaćen je 18. marta 1923. na prevaru, blizu Berana, kada je i ranjen, a njegov saborac, Vukalica Marković (iz Dolca, Vasojevići), ubijen. Pred Okružnim sudom u Kolašinu suđeno mu u grupi u kojoj su komiti: Radojica Orović, Srdan Šćepanović, Vaso Šćepanović, Bogić Bulatović, Milutin Obradović, Miladin Mešter. Osuđen 11. decembra 1923. na smrt. Javno strijeljan u Kolašinu. Svjedok toga pogubljenja, Milovan Đilas, tada đak kolašinske škole, ostavio je sljedeći zapis: „Milovan [Bulatović] svezan, okružen dvojicom žanradma, pođe put grobnice iskopane na ledini u blizini […] vezan za kolac, tu nad grobnicom, netremice gledajući u puščane cijevi – odbi da mu stave povez preko očiju. Poželje da se oprosti od svoje zemlje. Snažno uzdahnu i uzviknu: ’Zbogom Crna…’ Nije dobio šansu da dovrši. Plotun ga iśeče usred riječi” (Milovan Djilas, „Land without justice”, Njujork 1958, str. 193).

 

^[163]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[164]  „Predaja dr Vukašina”, „Politika”, Beograd, 23. mart 1924, str. 7: „Nikšić, 21. marta. – Danas posle podne predao se načelniku u Podgorici doktor Vukašin Marković. U pratnji dve stotine seljaka iz Pipera on je ušao u varoš, dočekan od velikog broja radoznalih građana”.

 

^[165]  Vlastima Kraljevine SHS su se 14. i 17. marta 1924. predali i komiti iz okoline Cetinja ANDRIJA KRIVOKAPIĆ i SAVO Ž. VUJOVIĆ.

 

^[166]  RADOŠ VLAHOVIĆ, komita iz Rovaca. Predao se 20. marta 1924. u Kolašinu. Osuđen 1927. na 15 godina robije.

 

^[167]  Od 22. februara do 28. marta 1924. u Nikšiću i Danilovgradu su se predali komiti: Radojica Nikčević (kasnije pravosnažno osuđen 20 godina robije), Đorđije Kustudić (osuđen na 20 godina), Stanko-Sabak Ivanović (osuđen na 20 godina), Radisav Stojović (osuđen na 20 godina), Boško Agram (osuđen na 15 godina), Damjan Adžić (oslobođen krivice), Nikola Vujinović (osuđen na 20 godina zatvora), Gavro Ašanin (osuđen na 10 godina), Đorđije Radojičić (oslobođen krivice), Stevo Poček (osuđen na 20 godina), Maksim-Šoro Miljanić (oslobođen krivice), Marko Nikolić (osuđen na 20 godina), Pavle Vukićević (osuđen na vječitu robiju, 1926. izvršio samoubistvo u zatvoru), Andrija Andrijević (osuđen na 15 godina), Obren Adžić (oslobođen krivice), Ivo Nikčević (osuđen na 20 godina)…

 

^[168]  JAGOŠ MUŠIKIĆ, komita iz Morakova, Župa Nikšićka. Glavu mu vlasti Kraljevine SHS ucijenile na 50.000 dinara. Umro 1925. u istražnome zatvoru na Cetinju.

 

^[169]  ĐORĐIJE RADOJIČIĆ, komita. Pred Okružnim sudom na Cetinju 1926. oslobođen optužbi da je sa grupom drugih komita ubio jednoga i ranio dvojicu žandarma.

 

^[170]  BLAŽO (BANJO) KRULANOVIĆ, komita iz Kuta, Župa Nikkšićka. U jesen 1925. oslobođen iz istražnoga zatvora na osnovu abolicije i amnestije  po djelima za političke delikte. Ubili ga 1941. partizani.

 

^[171]  Š. Rastoder, n.d. str. 2185-2186.

 

^[172]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[173]  „Komunista Petko Miletić pred Državnim sudom”, „Politika”, Beograd, 10. maj 1933, str. 8.

 

^[174]  KRSTO RA[J]IČKOVIĆ, tužilac i sudija. Akter 1920-ih većega broja sudskih procesa protiv komita. Prethodno delegat tzv. Podgoričke skupštine.

 

^[175]  N. Adžić, n.d. str. 308.

 

^[176]  N. Adžić, n.d. str. 309.

 

^[177]  Isto, str. 308. Petko Miletić je u isljednome postupku kazao: „U društvu sa odmetnikom Uskokovićem nijesam nikad bio“.

 

^[178]  NIKOLA VELAŠEVIĆ, rodom iz Bjelopavlića. Član „Crne ruke”. Komita u Prvome svjetskome ratu. Nakon 1918. predvodio pomoćne trupe srpske žandarmerije i vojske u napade na komite. Bio šef srpske žandarmerije u Baru. Postavljen za predśednika Opštine Danilovgrad. Ubijen 1929. u centru Danilovgrada.

 

^[179]  N. Rubčić, n.d.  — Lj. Ristović, S. Kržavac, n.d. str. 319.

 

^[180]  N. Adžić, n.d. str. 309.

 

^[181]  Isto, str. 310. Skupa sa Petkom Miletićem, pušteni su na slobodu komiti: Blažo-Banjo Krulanović iz Župe Nikšićke, Nikola-Niko Milatović iz Bjelopavlića, Marko Ćetković iz Nikšića, Ratko Marković iz Šula – Pljevlja, Neđeljko Bailović iz Branovine – Pljevlja.

 

^[182]  NAPOMENA: Članak je dio šire studije djela i lika Petka Miletića koji je u pripremi za objavljivanje.